درباره‌ی حوادث و مسائل سیاسی ایران بعد از شهریور ۲۰، نهضت ملی شدن صنعت نفت، حکومت ملی شادروان دکتر محمد مصدق پیشوای بزرگ ملت ایران و واقعه‌ی۳۰ تیر، ۲۸ مرداد و پیامدهای آن صاحب‌نظران، آگاهان و حتی آنان که در صحنه حضور داشته‌اند با کوشش خستگی‌ناپذیر و قابل تقدیس کتاب‌ها و نشریات زیادی منتشر شده و اطلاعات، اسناد و مدارک بسیاری جهت آگاهی جامعه بالاخص نسل جوان و ضبط در تاریخ در دسترس همگان قرار گرفته است. سالهای ۱۳۲۰ الی ۳۲ یک دوره مشخص و بسیار مهم در تاریخ معاصر ایران است هر چند که به هم ریختگی و تا حدودی هرج و مرج در همه شئون سیاسی و اجتماعی آن دوران به چشم می‌خورد.
نابسامانی وضع اقتصادی و به خصوص اشغال کشور توسط ارتش‌های بیگانه و پیامدهای آن همه امور کشور را تحت تاثیر خود قرار داده بود، ولی در بستر این حرکات نامنظم و آشفتگی‌ها یک جریان اصیل اجتماعی و تاریخی به تدریج در مسیر اصلی خود پدیدار گردید و برای اولین بار در تاریخ ایران یک نمونه عملی و واقعی از روش دموکراسی را در قالب حکومت نمونه و ماندگار دکتر محمد مصدق ارائه داد.
پیدایش این جریان اصیل اجتماعی و تاریخی بعد از سقوط استبداد رضا شاه در واقع تجدید حیات مشروطیت ایران بود. هرج و مرج و به هم ریختگی امور بعد از شهریور ۲۰ و اختلالات اجتماعی در آن سالها علاوه بر سایر عوامل، بی‌شک یک عکس‌العمل طبیعی دوران اختناق ۲۰ ساله و از پیامدهای حکومت دیکتاتوری متمرکز قبل از آن به شمار می‌رفت.
دکتر مصدق در جریان یک مبارزه‌ی فشرده برای ملی کردن صنعت نفت با همراهی و همگامی توده‌ی مردم به حکومت رسید، در حالی که هدف اصلی او در قبول پست نخست‌وزیری، اجرای اصل ملی کردن صنعت نفت و قطع نفوذ اجانب بود با این همه همانند آنچه قبلاً گفته و عمل کرده بود می‌خواست با آن ارمان‌های نهضت مشروطیت ایران یعنی دموکراسی و حکومت مردم بر مردم را نیز تحقق بخشد و این آرمان مجموع افکار و عقاید او را شکل می‌داد و بر کلیه‌ی اعمال او حکومت می‌کرد.
کسانی که در تجزیه و تحلیل تاریخ معاصر ایران و یا در مبارزات نهضت مقاومت ملی بعد یا قبل از سال ۳۲ جنبه‌‌های شخصیت دکتر محمد مصدق را مورد نظر قرار می‌دهند، در واقع نهضت ملی ایران را فقط در یک بعد آن مطرح کرده و قبول دارند. اعتقاد به دموکراسی و حقوق ملت به ترتیبی که در انقلاب مشروطیت تدوین گردید نمی‌تواند از مجموعه‌ی شخصیت دکتر و مکتب او تفکیک شود، در واقع نهضت ملی از نظر تاریخی دنباله‌ی نهضت مشروطیت ایران محسوب می‌شود.
وقتی که دکتر مصدق در اردیبهشت ماه ۱۳۳۰ نخستین هیأت دولت خود را تشکیل داد در مورد انتخاب وزراء شرایط سیاسی و اجتماعی روز را در نظر گرفت و به انتخاب وزیر جنگ از طرف شاه تن داد. هدف دکتر در آن زمان منحصراً اجرای قانون ملی شدن صنعت نفت بود و از دست زدن به هر اقدامی که به این هدف لطمه وارد سازد خودداری می‌کرد.
این بزرگمرد با اتکاء به افکار عمومی و بدون آنکه هیچ قدرت سازمانی در پشت سر او باشد با استفاده از شرایط سیاسی بین‌المللی که بر اثر تضاد ابرقدرت‌ها و کشورهای بزرگ به وجود آمده بود در برابر حیرت و تعجب ناظران سیاسی آگاه مقام نخست‌وزیری را پذیرفت و به مقابله با یکی از قدرتمند‌ترین کشورهای صنعتی جهان رفت. او به وضع نیروها ی حاکم و موقعیت شکننده‌ی خود آگاهی داشت و مراقب بود که در تشکیل هیأت دولت جبهه‌ی جدیدی در برابر او گشوده نشود و در اقدامات اولیه‌ی خود کاملاً موفق شد، تا زمان مناسب که موضوع ۳۰ تیر و انتخاب قوام‌السلطنه و مسأله‌ی ادغام مسئولیت نیروهای مسلح با نخست‌وزیر را مطرح کرد که می‌توان گفت این حرکت موجبات سقوط او را فراهم کرد … به دلیل تلقین این امر به شاه که دکتر مصدق با ریاست بر ارتش در فکر تغییر رژیم است … خط‌مشی کلی و اقدامات اساسی دکتر مصدق و سایر رهبران نهضت ملی از جمله روش آنها در برخورد با سیاست‌های خارجی، اداره‌ی کشور، تدابیر آنها در مواجه با رویدادها و … براساس تجزیه و تحلیلی تاریخی و ارزیابی منطقی با توجه به شرایط روز و کلیه‌ی امکاناتی که در جهات مختلف در اختیار دولت ملی قرار داشت بود.
یادآوری این نکته مناسب است: دکتر مصدق در دی ماه ۳۴ طی لایحه‌ای جهت ارسال به دیوان عالی کشور در صفحه‌ی ۲۳۸ کتاب خاطرات و تظلمات خود می‌گوید «اینجانب می‌خواستم بین احزاب ملی ایجاد وحدت کنم که با هم تشریک مساعی کنند». انتخابات دوره‌ی هفدهم تقنینیه بهترین دلیل و حاکی از این معناست که در تهران با همه‌ی کوششی که احزاب چپ نمودند حتی یک نفر از کاندیدای خود را نتوانستند روانه‌ی مجلس نمایند.
به خاک پاک شهیدان درود باد،
درود که روحشان همه اندر جوار حق آسود!
به ویژه خاک شهیدان روز سی ام تیر
که تیر دشمن از آنان به قهر خون پالود!
دلاوران وطن خوش به خاک و خون غلتند
که رو سیه نروند از جهان گَهِ بدرود!
دهند یک‌سره سر بر فراز نیزه ولیک
به پیش خصم دغل، سر نیاورند فرود!
درودباد بر آن یکه‌تاز عرصه‌ی حق
که جاودان به برّ عز و افتخار غنود!