ایران وایر
رهاسازی ۵۶۰ هزار قطعه بچه‌ماهی از گونه‌های غیربومی «کپور نقره‌ای» و «بیگ‌هد» در رودخانه دز، آن هم با نظارت اداره شیلات، خاطره رهاسازی ماهی «تیلاپیا» در تالاب شادگان و نابود شدن ماهی‌های بومی این تالاب را زنده کرده‌است. رهاسازی بچه‌ماهی‌های غیربومی در رودخانه دز وقتی سوال‌برانگیزتر شد که یک انجمن غیرتخصصی، حامی و مجری این کار بوده‌است.
فعالان محیط‌زیست دزفول و اندیمشک درباره رهاسازی این ماهی‌های غیربومی به ایران‌وایر می‌گویند: «کمیته آفرود دزفول برای سرپوش گذاشتن روی فعالیت‌های تخریبی خود در طبیعت، با پیشنهاد رییس اداره شیلات دزفول دست به این کار زده‌است.»
***
فعالان محیط زیست هم‌جوار با رودخانه دز، مستندات شکایت از عوامل رهاسازی ماهی‌های غیر بومی در این رودخانه را تدارک دیده‌اند. کارشناسان و ماهی‌شناسان نیز از این اقدام، به‌عنوان «ترور بیولوژیک رودخانه دز» یاد می‌کنند.
«احمد نوری‌زاده»، یکی از فعالان محیط‌زیست دزفول به ایران‌وایر می‌گوید: «به‌جز اظهارنظر کارشناسانی که تخصص گونه‌های آبزی ایران را دارند، مستند به ماده ۳ قانون حفاظت احیا و مدیریت تالاب‌های کشور و آیین‌نامه اجرایی آن، ماهی بیگ‌هد و کپور نقره‌ای، ازجمله گونه‌های مضر تالاب‌های ایران هستند و رهاسازی آن‌ها ممنوع است.»
پیش‌تر در دوره ریاست‌جمهوری «محمود احمدی‌نژاد» نیز اداره شیلات خوزستان با رهاسازی ماهی تیلاپیا که یک گونه غیربومی است، موجب از بین رفتن ماهی‌های بومی تالاب شادگان شد.
نمایندگی دزفول «انجمن کوهنوردان ایران»، «انجمن کنکاج»، «انجمن سفیران بانگ زمین»، «انجمن دوستداران شهر و طبیعت شوش» و «انجمن محیط‌زیستی دارستان الوار اندیمشک» به‌همراه سه نهاد غیردولتی دیگر، مستندات شکایت از اداره شیلات و انجمن آفرود دزفول را گردآوری کرده‌اند.
در همین حال «جابر عبیداوی»، فعال محیط‌زیست خوزستان، ورود فعالان غیرتخصصی را ناشی از ذی‌نفع بودن آن‌ها در پرورش ماهیان دانسته و به ایران‌وایر می‌گوید: «چند سالی است که این گونه‌های معارض موجب مرگ‌ومیر ماهی‌های بومی خوزستان شده‌اند. این گونه ماهی حتی در EC بالای آب رودخانه زاد‌وولد می‌کنند و نسبت به گونه‌های بومی نیز، مقاوم‌تر هستند.»
«هدایت الکتریکی آب» یا EC که مخفف “Electrical Conductivity” است، به مقدار املاح هادی موجود در آب، یا مقدار شوری آن گفته می‌شود. در خوزستان، به‌ویژه وقتی پساب کشت نیشکر و فاضلاب شهرها به رودخانه‌ها وارد می‌شوند، مقدار EC بیشتر می‌شود، به‌شکلی که این شاخص در اهواز چند برابر شوشتر و دزفول است و همچنین میزان EC در آبادان و خرمشهر، بسیار بالاتر از آب رها شده از سدهای دز و کارون است.
پیشنهادی برای چشم‌پوشی بر تخریب‌ها
وقتی ابتدای آبان سال جاری، «ایرنا»، خبرگزاری دولتی ایران به نقل از «مسعود نوری‌پور»، رییس اداره حفاظت محیط‌زیست دزفول خبر داد ۵۶۰ هزار قطعه بچه ماهی کپور نقره‌ای و بیگ‌هد در رودخانه‌های این شهرستان رهاسازی شد، موضوع چندان مورد توجه قرار نگرفت. اما وقتی تصاویری از فعالیت «کمیته آفرود دزفول» در رهاسازی این بچه‌ماهی‌ها منتشر شد، سوالاتی پیرامون چرایی این کار مطرح شد.
بررسی‌های ایران‌وایر در گفت‌وگو با فعالان محیط‌زیست شهرستان دزفول نشان می‌دهد پیشنهاد رهاسازی ماهی‌های کپور نقره‌ای و بیگ هد، توسط «مسعود قوامی»، رییس اداره شیلات دزفول و حامی اجرای آن کمیته آفرود دزفول بوده‌است.
احمد نوری‌زاده، یکی از فعالان محیط‌زیست دزفول در گفت‌وگو با ایران‌وایر دراین‌باره می‌گوید: «انتخاب این نوع ماهی سوال‌برانگیز است. چون به‌صراحت در آیین‌نامه مربوط به قانون حفاظت، احیا و مدیریت تالاب‌های کشور، نام آن قید شده‌است. چیزی که باید در مورد ورود یک گروه غیرتخصصی به رهاسازی ماهی توضیح دهیم این است که آفرودسواران در این سال‌ها تخریب‌های قابل تاملی در مناطقی چون دره “تو بیرون” و جنگل‌های دز داشته‌اند و با این کار می‌خواسته‌اند کار خود در طبیعت را موجه جلوه دهند.»
نوری‌زاده همچنین به تخریب جنگل‌های دز توسط آفرودسواران اشاره کرده می‌افزاید: «گزارش‌هایی مبنی‌بر تخلف در شکار نیز از آفرودسواران وجود دارد که به نظر می‌رسد به‌اصطلاح خودمان، این کار را برای ماست‌مالی انجام داده‌اند.»
با‌این‌حال، پرسش اساسی این است چرا باوجود صراحت قانون در مورد ماهی‌های رهاسازی شده، اداره محیط‌زیست و شیلات هم در رهاسازی حضور داشته و از انجام آن جلوگیری نکرده‌اند.
یکی از فعالان محیط‌زیست دزفول نیز که خواست نامش ذکر نشود، درباره پیشنهاد رهاسازی این گونه‌ها به ایران‌وایر توضیح می‌دهد: «پیشنهاد رهاسازی را اعضای کمیته آفرود دزفول داده‌اند و پیش‌قدم اجرای آن شده‌اند. قطعا اطلاعاتی در مورد این گونه‌ها نداشته‌اند. آن‌ها بچه‌ماهی‌ها را تامین کرده‌اند. به نظرم محیط‌زیست و شیلات مقصر هستند که جلوی این کار را نگرفته‌اند.»
نوری‌زاده اما درباره بی‌اطلاعی از غیربومی‌بودن این گونه‌ها نگاه بدبینانه‌تری دارد و به ایران‌وایر می‌گوید: «تجربه نشان داده که اداره شیلات بیشتر به منافع خودش فکر می‌کند، نه اکوسیستم کشور.»
نکته‌ای که دکتر «اصغر عبدلی»، نویسنده کتاب «ماهیان آب‌های داخل ایران» و استاد گروه تنوع زیستی و مدیریت اکوسیستم‌ها دانشگاه شهید بهشتی در گفت‌وگو به روزنامه «پیام ما» بر آن تاکید کرده و گفته: «جای تعجب است چگونه اداره محیط‌زیست اجازه چنین کاری را به شیلات می‌دهد. از همه جالب‌تر، هدف از این کار بازسازی ذخایر آبزی و ذخایر ژنتیکی بیان شده است؛ جای کپور ماهیان چینی پرورشی در استخرهای خاکی است، نه در تالاب و رودخانه. به‌راستی که از ماست که بر ماست.»
با‌این‌حال ایرنا گزارش داده از ابتدای سال جاری تاکنون، در پنج مرحله، حدود یک‌و‌نیم میلیون قطعه بچه ماهی با هدف بازسازی ذخایر آبزی و ژنتیکی رودخانه و کمک به معیشت جامعه صیادان مجاز و بومی، در رودخانه‌های شهرستان رهاسازی شد.
از تجربه تیلاپیا در تالاب شادگان تا ماهی چینی در دز
خوزستانی‌ها این روزها نفسشان از آلودگی هوا بند آمده است. آلودگی هوای خوزستان ناشی از فعالیت فلرهای نفتی از یک‌سو و فصل برداشت نیشکر و سوزاندن مزارع آن از سوی دیگر، یکی از ده‌ها مشکل محیط‌زیستی مردم این خطه است. خشک شدن تالاب‌های خوزستان و افزایش ریزگردها ازجمله خشک شدن هورالعظیم به‌دلیل حفاری غیراصولی نفت، از دیگر مشکلات مردم این خطه است. یادگار دولت محمود احمدی‌نژاد برای خوزستان فقط محدود به خشک کردن تالاب هورالعظیم و برای استفاده نکردن از اسکله حفاری نبود، بلکه در این دوره، چهار گونه تیلاپیا توسط اداره شیلات در تالاب شادگان رها شد که گونه‌های بومی را ریشه‌کن کرد.
جابر عبیداوی، فعال محیط‌زیست خوزستان و هورالعظیم به ایران‌وایر می‌گوید: «رهاسازی چهار گونه تیلاپیا موجب شد گونه‌های بومی تالاب شادگان از بین بروند. این گونه‌ها از تخم ماهی‌های بومی استفاده می‌کنند و به‌صورت گروهی
حال رهاسازی گونه‌های غیربومی در رودخانه دز بیم آن را افزایش داده که اثرات مخربی بر ماهی‌های تالابی، به‌ویژه در هورالعظیم بگذارد.
شورای پدافند غیرعامل خوزستان در سال ۱۳۹۵، تیلاپیا را به‌عنوان یکی از تهدیدات زیستی خوزستان معرفی کرد، با‌این‌حال سازمان شیلات همچنان به‌دنبال پرورش این گونه در خوزستان است. «مرکز پژوهش‌های مجلس» نیز در گزارش اردیبهشت ۱۴۰۱، گسترش ماهی تیلاپیا در رودخانه‌ها و تالاب‌های خوزستان را، «تجربه تلخ و یک فاجعه» عنوان کرده است.
«محسن رضازاده»، عضو انجمن محیط‌زیستی کنکاج دزفول دراین‌باره به روزنامه پیام ما گفته‌است: «باتوجه به اینکه رودخانه‌ها و تالاب‌های خوزستان همانند شبکه به هم متصل هستند، این ماهیان نهایتا همه منابع آبی استان را آلوده می‌کنند و حتی به منابع آبی عراق و ترکیه هم سرایت خواهد کرد.»
از سوی دیگر، دکتر «اصغر عبدلی»، ماهی‌شناس و استاد گروه تنوع زیستی و مدیریت اکوسیستم ها دانشگاه شهید بهشتی، درباره گونه‌های غیربومی و مضر برای تالاب‌های ایران گفته‌است: «کپور ماهیان چینی در فهرست گونه‌های مضر تالاب‌های ایران هستند و براساس قانون حفاظت از تالاب‌ها، رهاسازی آن‌ها در تالاب‌ها ممنوع است. نمی‌دانم تولید این ماهی‌ها برای چه کسانی منافع دارد؟ این کار برای رودخانه و ماهیان رودخانه که تحت فشار گونه‌های مهاجم تیلاپیا هستند، ویران‌کننده و نابود‌کننده است و باید جلوی این کار گرفته شود.»
«آرش جولاده رودبار»، یکی از سه نویسنده کتاب «ماهیان آب‌شیرین غرب آسیا»، با انتشار ویدیویی در اینستاگرام، نسبت به رهاسازی ۵۶۰ هزار قطعه بچه‌ماهی بیگ‌هد و کپور نقره‌ای، آن را «ترور بیولوژیک رودخانه دز» خوانده و توضیح داده‌است : «این کار هیچ کمکی به حفاظت و حمایت از ماهیان بومی نخواهد کرد و اقتصادی هم نیست. معمولا در چنین رویه‌هایی که اداره شیلات سال‌هاست در حال انجام آن است، یک تانکر ماهی در منابع آبی تخلیه می‌شود. بعد از مدت کوتاهی، صیادان ماهی‌های اقتصادی را صید می‌کنند، ولی بسیاری از گونه‌هایی که غیراقتصادی هستند و تولیدمثل سریعی هم دارند، منابع ماهیان بومی را تغذیه می‌کنند و موجب از بین رفتن آن‌ها می‌شوند.»
او همچنین تاکید کرده‌است: «این چرخه مریض توسط اداره شیلات سال‌هاست در حال انجام است و کارکنان این اداره استعداد بسیار عجیبی در پیدا کردن منابع آبی ایران دارند و همه این منابع را با وارد کردن ماهی‌های غیربومی، آلوده کرده‌اند.»
این تجربه، یعنی وارد کردن نمونه‌های غیربومی در مورد تالاب‌های بین‌المللی هامون در دشت سیستان نیز توسط اداره شیلات اتفاق افتاده که موجب آسیب جدی به ماهیان بومی آن منطقه شده‌بود.
با‌این‌حال پایگاه خبری تحلیلی «رکنا» در مطلبی نوشت که «شینا انصاری»، رییس سازمان حفاظت محیط‌زیست، قول پیگیری موضوع را داده است. تفکیک ماهی‌های غیربومی بعد از اضافه‌شدن آن‌ها به رودخانه یا تالاب‌ها عملا غیرممکن است و آثار مخرب آن‌ها قابل مهار نیست.
ماهی ارزان را پرورش می‌دهند
جابر عبیداوی درباره چرایی اصرار اداره شیلات بر پرورش چنین ماهی‌هایی و رهاسازی آن‌ها در اکوسیستم‌های آبی به ایران‌وایر می‌گوید: «عمده دلیل این کار، ارزان‌بودن این نوع ماهی است. ارزشی ندارد. حتی مردم رغبتی به خرید و استفاده آن ندارند. این ماهی‌ها شاید در همین هفته‌های اخیر به کیلویی ۱۰هزار تومان هم فروخته نشوند.»
او همچنین می‌افزاید: «اگر شما الان به تالاب بامدژ بروید، خبری از ماهی‌های بومی نظیر “بِنی” نیست. فقط ماهی سفید و کپور صید می‌کنند و این نتیجه همین دخالت اداره شیلات است.» به گفته عبیداوی، اداره شیلات با برخی پیمانکاران برای پرورش ماهیان قرارداد بسته و این نوع اقدامات، نتیجه نفع طرفین قرارداد برخلاف منافع اکوسیستم است.