ایران وایر – فرامرز داور
جمهوری اسلامی ایران و روسیه، دو قدرت اصلی پشتیبان «بشار اسد»، دیکتاتور سوریه که به‌تازگی سقوط کرده، به اجلاس وزرای خارجه ۱۷ کشور که به میزبانی عربستان سعودی برگزار شد، دعوت نشدند.
***
این بخشی از روند حذف خصوصا جمهوری اسلامی از شکل دادن به آینده منطقه است که از زمان سرکوب نیروهای نیابتی جمهوری اسلامی در منطقه توسط اسراییل، وارد مرحله پرشتابی شده است.
نشستی که به دعوت وزیر خارجه عربستان درباره سوریه برگزار شد، درباره راه‌های تسریع ارسال کمک به دولت جدید سوریه و در عین حال حفظ فشار بر رهبری موقت این کشور برای پایبندی به تعهداتش مبنی‌بر ایجاد یک دولت فراگیر بود.
هم‌زمان با این نشست که هیچ نماینده‌ای از ایران و روسیه در آن دعوت نبود، درخواست معترضان سوری از غرب برای تسریع در رفع تحریم‌های اقتصادی این کشور تکرار شد. «اسعد شیبانی»، وزیر خارجه سوریه در این نشست حاضر بود.
حکام سوریه می گویند رفع تحریم‌هایی که از دوره اسد علیه سوریه اعمال شده بود، مشوقی برای بازگشت تعداد بیشتری از پناهجویان از اروپا و کشورهای همسایه سوریه خواهد بود.
پیدا شدن جایگزین سوخت ایران برای سوریه
ایالات متحده، به‌تازگی برخی تحریم‌هایی را که مانع ارسال کمک‌های بشردوستانه اضطراری می‌شد برداشته و به سوریه اجازه داده تا منابع انرژی مورد نیاز خود را (که عمدتا از سوی جمهوری اسلامی ایران تامین می‌شد و پس از سقوط اسد، ادامه پیدا نکرد)، از کشورهای همسایه وارد کند.
قطر پس‌از این رفع تحریم، یک کشتی حامل گاز به سوریه صادر کرد و فرایند جایگزینی انرژی ایران که به‌صورت کم‌و‌بیش رایگان به سوریه صادر می شد، آغاز شد.
در زمان فروپاشی حکومت اسد، اعلام شده بود که این کشور بیش از ۳۰ میلیارد دلار به ایران بدهی دارد که سرنوشت دارایی ایران با سقوط رژیم او اکنون نامشخص است. مقام‌های جمهوری اسلامی ازجمله «علی خامنه‌ای» که آشکارا در شوک سقوط هستند، به‌طور پیوسته برای هواداران خود می‌گویند که فروپاشی اسد به معنی «هدر رفتن خون مدافعان حرم نیست»، اما درباره میلیاردرها ثروت از دست رفته ایران و سرنوشت آن سکوت کرده‌اند.
اصطلاح «مدافعان حرم»، عبارت مورد علاقه حکومت ایران درباره نیروهای سپاه و نظامیان تحت امر آن بود که متشکل از شیعیان افغانستان، پاکستان و لبنان می‌شد. آن‌ها برای دفاع از منافع اسد، بیش از یک دهه در سوریه جنگیدند.
اینک با حذف دوباره ایران از مذاکرات سوریه، عربستان سعودی و ترکیه به‌همراه قطر و مصر، نقش محوری درباره آینده این کشور پیدا کردند. هر چهار کشور در زمان اسد، از جناح‌های سیاسی مخالف او حمایت می‌کردند و در برابر جمهوری اسلامی و تا حدی روسیه قرار داشتند.
روسیه همکاری گسترده‌ای با اسراییل در سوریه داشت، به‌نحوی که فرماندهان ارشد سپاه پاسداران در این کشور می‌گویند هدف قرار دادن تاسیسات متعلق به ایران بدون خاموش کردن سامانه‌های پدافندی روسیه، غیرممکن بوده است.
جنس حذف روسیه با حذف شدن ایران متفاوت است
دیکتاتور پیشین سوریه اینک در مسکو پناهنده است؛ اگرچه جمهوری اسلامی در تبلیغات خود اصرار دارد که حضور روس‌ها در سوریه مربوط به تلاش «قاسم سلیمانی»، فرمانده ترور شده نیروی قدس سپاه است. اسناد تازه انتشاریافته، این افسانه را باطل کرده است. روسیه سابقه‌ای طولانی در حمایت از حکومت بعث سوریه دارد که قدمت آن به زمان حکومت «حافظ اسد» می رسد.
حذف روسیه از مذاکرات مربوط به جانشینان اسد به میزبانی عربستان، برخلاف جمهوری اسلامی، یک حذف موقت خواهد بود. روسیه عضو دائم شورای امنیت سازمان ملل متحد است و در نهایت قدرت‌های دیگر نیازمند رای آن در این شورا هستند، اما اصل نقش ایران در سوریه، استفاده از خاک این کشور برای رساندن تسلیحات به «حزب‌الله» لبنان از راه زمینی بود.
«نعیم قاسم» که پس‌از ترور «حسن نصرالله»، دبیرکل حزب‌الله لبنان شده، گفته است این گروه شبه‌نظامی با سقوط بشار اسد، مسیر تامین منابع نظامی خود از طریق سوریه را از دست داده است.
نه روسیه، نه حکومت فعلی سوریه و نه کشورهای همسایه آن ازجمله مدافعان تحولات تازه بعد از سقوط اسد مانند مصر، قطر، ترکیه و عربستان، هیچ‌کدام نه نیازمند حضور ایران در این مذاکرات هستند و نه دیگر جمهوری اسلامی برگ برنده‌ای در اختیار دارد که قدرت‌های جهانی ناگزیر از دعوت آن به مذاکرات آینده سوریه باشند.
تا همین‌جا هم مقام‌های جمهوری اسلامی آمریکا و اسراییل را عامل سرنگونی اسد خوانده‌اند و سقوط اسد باعث رشته‌ای از تنش با کشورهای همسایه شده است. خامنه‌ای در اقدامی کم‌سابقه، بدون نام بردن از ترکیه، این کشور را هم دخیل در فروپاشی حکومت وابسته به خود در سوریه خوانده است. فرماندهان ارشد سپاه در سوریه از نقش روسیه انتقاد کرده‌اند و در راس آن سرتیپ پاسدار «بهروز ثابتی»، به‌صراحت از«خیانت روسیه» در سقوط اسد گفته است.
ایران در زمان ریاست‌جمهوری «محمود احمدی نژاد» و اوایل دوره «حسن روحانی» هم، از مذاکرات سوریه حذف شده بود. «محمدجواد ظریف»، وزیر خارجه ایران (۱۴۰۰-۱۳۹۲) در خاطرات خود گفته است که روسیه هیچ علاقه‌ای به حضور ایران در این نشست‌ها نداشت و یک بار که دبیرکل سازمان ملل متحد ایران را به چنین اجلاسی دعوت کرد، با فشار عربستان دعوت خود را پس گرفت.
جمهوری اسلامی بعدها برای جبران این وضعیت و جلوگیری از تکرار آن، گروهی با حضور ترکیه و روسیه شکل داد که به سه کشور «روند آستانه» معروف شد. این کشور مدعی بودند که درباره پیدا کردن راه‌حل سیاسی بین گروه‌های مخالف اسد و دولت وقت سوریه تلاش می‌کردند، اما در نهایت زمانی که حکومت سوریه از هم پاشید، گروه روند آستانه پس از ۱۰ سال، هنوز به‌دنبال آشتی دادن بخشی از مخالفان اسد با رییس‌جمهور سوریه بود که آن‌ها را «معترضان مشروع» می‌خواند.
این بار و با حذف مجدد جمهوری اسلامی از مذاکرات آینده سوریه، «عباس عراقچی»، وزیر خارجه ایران که چند روز پیش از سقوط اسد با هدف عادی نشان دادن وضعیت دمشق در یکی از رستوران‌های این شهر شام خورده بود، «رئوف شیبانی»، سفیر پیشین جمهوری اسلامی در لبنان و سوریه را «نماینده ویژه» خود در سوریه کرده و از او خواسته روابط ایران با دولت بعدی این کشور را تنظیم کند.
دیپلمات‌های غربی همچنان معتقدند که «احمد الشرع»، معروف به «جولانی»، رهبر جدید سوریه و رییس هیات «تحریرالشام»، در وعده خود برای تشکیل دولتی فراگیرتر تا حدود نوروز ۱۴۰۴ صادق است، اما برخی دیگر پیش‌بینی می‌کنند که تاریخ پیشنهادی انتقال قدرت به تعویق خواهد افتاد، چون حاکم فعلی سوریه در تلاش است توافقی پیرامون نحوه ایجاد یک روند دموکراتیک برای دولت جدید و طرح‌هایی برای تدوین قانون اساسی جدید ایجاد کند.
جمهوری اسلامی تا زمان فروپاشی اسد، احمد الشرع را تروریست و هیات تحریرالشام را «گروه تروریستی» و «تکفیری» می‌خواند، اما آن‌ها اکنون رهبران مهم‌ترین کشور متحد جمهوری اسلامی از انقلاب بهمن۱۳۵۷ هستند. حذف جمهوری اسلامی از آینده سوریه، بیش از دیگر کشورها، مقصود و مطلوب جانشینان اسد است.