دکتر ناصر فکوهی، جامعه شناس و عضو هیات علمی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران در خصوص برخورد آمرانه و سیاسی با پدیده های اجتماعی معتقد است: وقتی عرف جامعه تغییر کرده و قانون معنایی ندارد، اصرار بر اجرای آن در حالی که همه می دانند غیر قابل اجرا است، هم هزینه بیهوده کردن است و هم سایر قوانین را ضعیف می کند.بسیاری از مواردی که امروز در کشور ما تنش وجود دارد بحث بر سر مسائلی است که به ضوابطی مربوط می شود که تحول یافته اند لذا مبارزه آمرانه با آسیب های اجتماعی مثل مبارزه با عفونت ها با آنتی بیوتیک است که در کوتاه مدت جواب می دهد نه در بلند مدت. وی همچنین اذعان کرد: اولویت دادن منافع سیاسی کوتاه مدت به منافع میان و دراز مدت جامعه روش غلطی است که هر گروه و فردی این روش را انتخاب کند در نهایت بازنده است.
بخشهایی از سخنان دکتر ناصر فکوهی:
-اینکه چرا یک پدیده منفی یا حتی مثبت به یک آسیب تبدیل می شود موضوعی پیچیده است. اما فرایندی غیر قابل پیش بینی نیست. مثلا اعتیاد های سبک مثل اعتیاد به سیگار در شرایطی که جامعه در شرایط سخت اقتصادی و در سقوط اخلاقی به هر دلیلی قرار بگیرد می توانند همان طور که گفتید به آسیب های جدی همچون اعتیاد به مشروبات الکلی و یا مواد مخدر تبدیل شده و رواج زیادی پیدا کرده و به جامعه زیان های جبران ناپذیری بزنند. بنابراین اگر در جامعه خود شاهد بالا رفتن شرایط آسیب زا بودیم، نباید از بالا رفتن میزان آسیب ها یا تبدیل پدیده های کوچک و کم اهمیت به مسائل حاد اجتماعی تعجب کنیم. این نکته ای اساسی است که در اغلب موارد مطالعات نشان می دهد هر چند دلیل رشد آسیب ها، در خود آنها هم هستند مثلا اعتیاد به مواد مخدر می تواند بدون دلایل اجتماعی قوی، صرفا به علت مصرف ایجاد شود، اما در سطح عمومی و در مقیاس های بزرگ عوامل و مولفه های آسیب زای اجتماعی، فقر، سقوط اخلاقی و نبود سامان های یک جامعه سالم دلیل اصلی هستند. به همین دلیل نیز برخوردهای آمرانه و سخت گیرانه، تاثیری زود گذر دارند، زیرا به علت اصلی حمله نمی کنند، بلکه معلول ها را هدف می گیرند و این تازه زمانی وجود دارد که میان جرم انجام شده و تنبیه نسبت عقلانی وجود داشته باشد و جامعه این نسبت را بپذیرد و افزون بر این توزیع تنبیه و اجرای آن محل شک و تردید نباشد، یعنی افراد جامعه واقعا باور داشته باشند که در برابر قانون برابرند و هر کسی در هر مقامی اگر خطایی مرتکب شود به یک نسبت مجازات می شود. اگر این امر زیر سئوال برود، حتی همان تاثیر زود گذر نیز چندان قابل مشاهده نیست.
– ناهنجاری اجتماعی یا آنومی درجه بالاتری از آسیب است. در جامعه شناسی گاه ما برای رواج یافتن بسیار شدید آسیب های متعدد و متداخل را با نام آنومی می شناسیم. مثلا جامعه ای که در آن واحد پدیده هایی مثل فقر، اعتیاد، سقوط اخلاقی، فساد اقتصادی و سیاسی و نظام های سخت و سرکوبگرانه را تجربه کند. همانگونه که بارها و بارها در تاریخ قرن بیستم تجربه کرده ایم، وارد شدن در موقعیت های آنومیک که موقعیت هایی نسبتا استثنایی هستند، به صورت فراوان اتفاق نمی افتند و اگر بیافتند جامعه را وارد فرایند های حاد نظیر انقلاب یا تنش ها و جنگ های داخلی می کنند. فکر می کنم آنچه منظور شما است، همان آسیب های اجتماعی هستند که در جوامع جدید و مدرن نمی توان به سادگی آنها را از پدیده های عادی مثبت یا منفی تفکیک کرد. در واقع بحث بر سر آن است که همانگونه که گفتید آستانه تحمل کجا باید قرار بگیرد؟ چرا در جامعه ای یا در زمانی خاص یک رفتار یا یک اندیشه «طبیعی» تلقی می شود و واکنشی را بر نمی انگیزد اما در جامعه ای دیگر و یا در زمانی دیگر همان ر فتار و اندیشه به شدت با واکنش روبرو می شود؟ پاسخ چندان پیچیده نیست: جوامع انسانی تغییر می کنند و عرف و قوانین این جوامع همراه با زمان باید تغییر کنند و حتی در نظام های دینی نظام های تفسیری برای انطباق هر چه بیشتر مردم با اصول دینی وجود دارد.
– نظام شیعه از این لحاظ کاملا گویا است ، اصل تقلید در واقع همین است یعنی افراد بنا بر موقعیت های تاریخی می توانند در شیوه زندگی خود تغییرانی ایجاد کنند. همین در مورد عرف و قانون به صورت بسیار وسیعتری وجود دارد چون در قوانین مدنی و عرفی نه با قوانین الهی بلکه با عادات و ضوابط انسانی سروکار داریم که انسان ها وضع کرده اند و می توانند خود نیز آنها را لغو کنند. دربسیاری از مواردی که امروز در کشور ما تنش وجود دارد بحث بر سر مسائلی است که به ضوابطی مربوط می شود که تحول یافته اند اما به دلایل مختلفی سازمان اجتماعی نتوانسته تغییر را در جامعه سامان بدهد و همین سبب تنش های بیهوده شده است.
-یکی از این موارد مساله ماهواره است که خود مسئولان می گویند ۶۰ یا ۷۰ درصد مردم از آن استفاده می کنند، اما هنوز قوانین ضد ماهواره وجود دارد و اعمال می شود. این به نظر من به نوعی جدی نگرفتن قانون و اهمیت آن است. وقتی عرف جامعه تغییر کرده و قانون معنایی ندارد، اصرار بر اجرای آن در حالی که همه می دانند غیر قابل اجرا است، هم هزینه بیهوده کردن است و هم سایر قوانین را ضعیف می کند. از این مثال ها در جامعه امروز ما بسیار زیاد است . دلیلش هم این است که کشور ما مثل اغلب کشورهای جهان، از سلیقه ها و سبک های زندگی بسیار متفاوت به وجود آمده است: آدم ها شبیه یکدیگر نیستند، سلیقه های یکسان ندارند.
– اینکه گروهی بخواهند سلیقه و شیوه های زندگی خود را به همه تحمیل کنند، نه ممکن است و نه مفید . این امر در کوتاه مدت بی اثر است یعنی ، عملا سلیقه ها ادامه می یابند و حتی به صورت واکنشی کسانی که ممکن است به سلیقه ای گرایش نداشته باشند به دلیل ممنوعیت یافتن آن، بدان جذب می شوند. در دراز مدت نیز بدون شک این فشارها به بازگشت گسترده همه رفتارها و عقایدی بر می گردد که به صورت تصنعی و به صورت آمرانه لغو شده یا ممنوعیت یافته اند. بنابراین باید به سوی اعتدال رفت. دولت ها نباید تصدی گری و دخالت در همه امور زندگی مردم را هدف خود قرار بدهند. چون این کار غیر ممکن است و جامعه و آسیب هایش را غیر شفاف و بنابراین خطرناک و غیر قابل مدیریت می کند. بلکه فقط باید در موارد واقعا آسیب زای حاد دخالت کنند. جامعه خود سایر موارد را به موقعیت عادی بر می گرداند. جامعه ایرانی چند هزار پیشینه تمدنی دارد یعنی این مردمان و نیاکانشان قرنها در شهرها و روستا ها با هم زندگی کرده اند و سازش داشته اند و در زمان های قدیم جامعه خود خویشتن را تنظیم می کرد این امر در جوامع مدرن تغییر چندانی نکرده و دولت ها در امور جزئی دخالت نمی کنند، چون در غیر این صورت نه می توانند مدیریت در امور اصلی را ادامه بدهند و نه مشروعیت خویش را حفظ و توجیه کنند.
-متاسفانه در سال های اخیر کمتر دیده شده است که به نظر منتقدان توجه شود و برعکس کسانی که صرفا تعریف و تمجید می کنند و ادعای دروغین امکان درمان دردها و بیماری ها را با ابزارهای آمرانه یا ساده لوحانه مطرح می کنند، بیشترین میدان را داشته اند. در حالی که به نظر من هر عقل سلیمی، هر پدر و مادری، هر معلمی، هر آدم عادی ای می تواند بفهمد که راه حل مشکلات تنبیه و محرومیت و ساکت کردن مخالفت ها نیست
– درست برعکس به نظر من کسانی که بر این مسائل اصرار می کنند دقیقا تمایل بدان دارند که بیماری کالبد را از پای در بیاورد. تصور کنید که یک فرد به یک بیماری قابل معالجه مبتلا است ، از یک سو گروهی به او پیشنهاد می کنند که به پزشک مراجعه کند و خود را مداوا کند و سلامت خود را باز یابد و گروه دیگری برعکس همه ابزارها را به کار می برند که او را از مراجعه به پزشک و معالجه خود با روش های عقلانی بازدارند. نتیجه گوش سپردن به گروه نخست بازیافتن سلامت است و نتیجه گوش سپردن به گروه دوم از میان رفتن کالبد و نابودی. به همین دلیل نیز من گمان نمی کنم باید ساده انگارانه تصور کرد که اصرار بر آمرانه رفتار کردن در همه امور و نادیده گرفتن اهمیت فرهنگ و درونی کردن آن و برعکس، اصرار ورزیدن به آنکه همه چیز با سختگیری بیشتر و بیشتر حل می شود، چندان معصومانه باشد برعکس فکر می کنم بسیاری از این دوستی ها ظاهری، با نوعی زیرکی و هوشمندی شیطانی، هدف تخریب جامعه را دنبال می کنند. وگرنه کلاه خود را قاضی می کردند و نتیجه سال ها و سال ها فشار آمرانه را که بدتر شدن هر چه بیشتر جامعه منجر شده است، می دیدند و اعتراف می کردند که باید روش هایی دیگر به کار گرفت.
– سیاسی رفتار کردن را من نامش را “سیاستزدگی” می گذارم چون خود سیاست به معنای مدیریت جامعه است، سیاست زدگی یعنی اولویت دادن منافع سیاسی کوتاه مدت خود به منافع میان و دراز مدت جامعه. در نهایت هر گروه و فردی این راه را انتخاب کند، بازنده است ما در قرن بیستم بارها و بارها این موقعیت ها را دیده ایم و حتی یک مورد هم نیست که عکس این امر را نشان دهد.
– نظام اجتماعی نمی تواند بدون این اطاعت، خود را حفظ کند. در عین حال، نظام های مقتدر همواره امکان اعتراض نسبت به خود را باقی گذاشته و حتی فرد می تواند از یک دولت شکایت کند. هر اندازه قانون بتواند با واقعیت اجتماعی انطباق بیشتری داشته باشد، شانس خود را در تداوم یافتن و موثر بودن بیشتر می کند و برعکس. بنابراین اولا ابزار آمرانه و کنترل اجتماعی اجتناب ناپذیر است و ثانیا باید کنترل شود و مشروعیت آن دائما از طرف نظام اجتماعی تجدید شود، چون در غیر این صورت با از میان رفتن مشروعیت دموکراتیک و عقلانی اش نه فقط روی به سوی خشونت آمیز تر شدن می برد بلکه این خشونت خود ویرانگر نیز هست یعنی در نهایت خودش را نابود می کند، اما این همه قضیه نیست، ابزار با روی بردن به طرف هر چه خشونت آمیز تر شدن، خود را هر چه بی اثر تر نیز می کند. درست مثل والدینی که برای تربیت فرزندان خود صرفا از ابزار تنبیه استفاده کنند. تنبیه بعد از مدتی بی فایده می شود و باید آن را تشدید کرد، اما تشدید می تواند آنقدر زیاد شود که کودک را از بین برده و در نتیجه آنها را نیز به عنوان والدین از بین ببرد. از این رو در عین حال که اصل جامعه نیاز به کنترل و تنبیه دارد، اما این کنترل و تنبیه خود نیاز به کنترل و تنبیه دیگری دارد که مشروعیت آن را حفظ کند و آزادی بیان و رسانه ای اینجا نقشی کلیدی دارند تا از سوء استفاده از قدرت جلوگیری کند.
– بیاییم و فکر کنیم که شاید راه حل هایی که به نظرمان فرهنگی و اجتماعی می آمده اند، اشتباه بوده اند. و به فکر راه حل های درست باشیم. نه اینکه یک اشتباه را با اشتباه بزرگتر جبران کنیم. من می توانم به عنوان یک جامعه شناس و یک انسان شناس که کارش آسیب شناسی اجتماعی است و در ضمن باز به دلیل کارش تاریخ آسیب شناسی ها را در فرهنگ های مختلف می شناسد، به همه دست اندر کاران و مردم عادی اعلام کنم که هرگز در طول تاریخی که ما می شناسیم، آسیب های اجتماعی با اقدامات آمرانه و سخت گیری ها ترمیم نشده اند و درست برعکس این اقدامات در دراز مدت به شدت بر آسیب ها افزوده اند.
– مقابله به مثل با مجرمان یعنی ورود کسانی که وظیفه شان مقابله با جرم است در همان منطق خشونت. مجرمان در نهایت آنها را نیز آسیب پذیر و کل جامعه را به خطر می اندازد. در تمام کشورهای توسعه یافته تلاش می شود برای همه یک درآمد حداقل در نظر گرفته شود تا از فقر مطلق جلوگیری شود، به افراد فقیر حق استفاده رایگان از سینما ها و موزه ها و استخرها را می دهند، بهداشت آنها از طریق بیمه رایگان تامین می شود، چرا؟ نباید صرفا این ها را اقدامات و دستاوردهای دموکراتیک دانست، که هستند، بلکه روی دیگر سکه هم این است که این اقدامات از افزایش جرم و جنایت جلوگیری می کنند. پس چه بهتر که هم رفتارهایمان را به طور کلی انسانی کنیم حتی با مجرمان و هم اولویت مطلقی برای رویکردهای غیر آمرانه و فرهنگی و اجتماعی و اقتصادی نسبت به رویکردهای تنبیهی قائل شویم. این تنها راهی است که می تواند چه در جامعه ما و چه در هر جامعه دیگری از بالا رفتن سطح جرائم و آسیب جلوگیری کند. یعنی مدیریت اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی آسیب و گره گشایی از معلول های اصلی ایجاد این آسیب ها.
از: خبرآنلاین