«مسیر احتمالی حملونقل سنگها از معدن تا کاخ آپادانا ترکیبی از جادههای کوهستانی و مسیرهای آبی رودخانه کرخه بوده است»
در دامنههای رشتهکوه کبیرکوه واقع در شهرستان آبدانان استان ایلام، سرنخی تازه از یکی از معماهای بزرگ تاریخ ایران باستان به دست آمده است؛ معادنی که بنا بر شواهد و فرضیههای نخستین، میتوانند همان منابع سنگی گمشدهای باشند که در متون باستانی از آنها به نام «ابیرادوش» یاد شده و در ساخت کاخ آپادانای شوش نقش ایفا کردهاند.
این کشف به شکلی غیرمنتظره و از طریق یک ویدیو منتشرشده در بخش اکسپلور اینستاگرام آغاز شد. محمد حیدری، معلم و کوهنورد محلی، در یکی از ویدیوهایش معادنی سنگی را معرفی کرد که گمان میبرد برای ساخت آسیاب استفاده میشدند. این ویدیو توجه لقمان احمدزاده شوهانی، باستانشناس و پژوهشگر میراث فرهنگی، را جلب کرد. بررسی دقیقتر شواهد و روشهای استخراج سنگ در محل با تکنیکهای دوره هخامنشی شباهتهایی آشکار داشت و مسیر پژوهشی تازه را گشود.
بر اساس کتیبه مشهور کاخ آپادانا که به دستور داریوش بزرگ در شوش نگاشته شد، سنگهای استفادهشده در این کاخ از محلی به نام «ابیرادوش» آورده شدهاند. مکان دقیق این معدن تاکنون برای پژوهشگران ناشناخته مانده بود، اما اکنون باستانشناسان میگویند در دامنه رشتهکوه زاگرس در منطقه آبدانان ایلام و در فاصله تقریبی ۱۵۰ کیلومتری کاخ آپادانای شوش، سه معدن را شناسایی کردهاند که احتمال میدهند معادن گمشده هخامنشی باشد. فرضیه آنها این است که این معادن منبع اصلی تامین سنگهای کاخ داریوش بزرگ هخامنشی در شهر باستانی شوش بودند.
فاصله نزدیک این معادن تازه شناساییشده با شهر باستانی شوش و همچنین ویژگیهای زمینشناختی و شواهد معماری، احتمال تطابق این مکان با ابیرادوش تاریخی را تقویت میکند.
کشف شگفتانگیز معادن هخامنشی
محمدابراهیم زارعی، رئیس پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، تاکید میکند که این کشف میتواند یکی از مهمترین اکتشافهای باستانشناسی سالهای اخیر در خاورمیانه به شمار رود. به گفته این باستانشناس، در بررسیهای اولیه، شواهدی از ابزارهای باستانی برش سنگ، بقایای فعالیت معدنی و مقدار قابلتوجهی سنگآهن مشاهده شد که احتمالا در ساخت بستهای فلزی در معماری سنگی هخامنشی کاربرد داشتهاند.
رئیس پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری کشف معدن گمشده هخامنشی را «شگفتانگیز» خواند و گفت: «داریوش بزرگ شاهنشاه هخامنشی در کتیبه یادبود بنیاد کاخ آپادانا در شوش یکی از باشکوهترین بناهای سلطنتی ایران باستان، به محل تامین سنگ استفادهشده در این کاخ با نام ابیرادوش اشاره میکند، اما محل دقیق این معدن تاکنون ناشناخته مانده بود. کشف این معادن در آبدانان در دامنههای کبیرکوه میتواند یک معمای تاریخی دو هزار ساله را حل کند.»
به گفته زارعی، مسیر احتمالی حمل سنگها از معدن تا کاخ آپادانا ترکیبی از جادههای کوهستانی و مسیرهای آبی رودخانه کرخه بوده است.
محمدابراهیم زارعی به خبرگزاری ایسنا گفت که برای بررسی نوع سنگهای مکشوفه، با هدف مقایسه با نمونههای موجود در ستونهای کاخ شوش، آزمایشهای دقیقتری در دست اجرا است. این مطالعات تخصصی از دو هفته آینده وارد فاز جدیدی خواهد شد و در صورت اثبات همخاستگاه بودن سنگها، پرونده ثبت جهانی شوش میتواند با اطلاعاتی تازه بهروز شود و گامی راهبردی باشد که فرصت بازنگری و ارتقای موقعیت جهانی این محوطه باستانی و همین طور منطقه کشف معدن فراهم میآورد.
بازخوانی دانش مهندسی و معماری هخامنشی
چنانچه در مقدمه این گزارش آمده، ماجرای کشف معادن گمشده هخامنشی به مشاهده ویدیویی در اینستاگرام بازمیگردد که لقمان احمدزاده شوهانی، باستانشناس و سرپرست پروژه معادن آبدانان، به صورت اتفاقی در اینستاگرام دید.
او ماجرا را چنین روایت کرد: «بهطور کاملا اتفاقی ویدیویی از یک کوهنورد به نام محمد حیدری را در اکسپلور اینستاگرام دیدم. او در حال معرفی معادنی در کبیرکوه بود و تصور میکرد این سنگها برای ساخت آسیاب استفاده میشدند. اما چیزی که دیدم، با چیزی که او تصور میکرد، تفاوت اساسی داشت. شیوه استخراج این سنگها به روشهای دوره هخامنشی شباهت زیادی داشت و بلافاصله فهمیدم که این موضوع باید بررسی و پیگیری شود.»
این باستانشناس ادامه داد: «بدون همراهی و دقتنظر محمد حیدری، این کشف ممکن نبود. او سه معدن را شناسایی کرده بود که شواهد زیادی از بهرهبرداری مهندسیشده در دوران باستان داشتند. این معادن نهتنها از نظر مکانیابی، بلکه از نظر الگوهای برداشت سنگ، با معادن دوره هخامنشی هماهنگ بودند.»
این باستانشناس درباره اهمیت کشف معادن باستانی هخامنشی گفت: «این کشف نهتنها به ما کمک میکند به گمشدههای تاریخ پی ببریم، بلکه یک روایت فراموششده از دانش مهندسی، معماری و مدیریت منابع در دوران هخامنشی را بازخوانی کنیم. این معادن اگر همان ابیرادوش باشند، بخشی از تمدنی بودهاند که هنوز هم شگفتیساز است.»
احمدزاده گفت: «این کشف سرنخی جدید از محل استخراج سنگهای کاخ داریوش بزرگ به دست میدهد، چرا که تا پیش از این مکان دقیق ابیرادوش در تاریخ گم بود، اما اکنون شواهد جدید میتواند نشان دهد که به احتمال بسیار زیاد معادن کشفشده در آبدانان همان نقطه گمشدهاند.»
سرپرست پروژهش معادن هخامنشی آبدانان ادامه داد: «در مرحله دوم پروژه، با بهرهگیری از فناوریهای سنجش از دور، مدلسازی سهبعدی و تحلیلهای پتروگرافی در تلاشیم مسیرهای انتقال سنگ از آبدانان به شوش را بازسازی کنیم. این تحقیق میتواند نشان دهد که چگونه سنگهای عظیم و سنگین از کوههای زاگرس به شوش منتقل میشدند.»
احمدزاده تاکید کرد که این کشفــ اگر با آزمایشهای دقیقتری تایید شودــ میتواند چشماندازهای جدیدی را برای ثبتجهانی این معادن در یونسکو، توسعه گردشگری فرهنگی در منطقه و پژوهشهای علمی در مورد فناوریهای ساخت در دوران هخامنشی را فراهم آورد.
طبق اعلام وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، در حال حاضر، این یافتهها در مرحله فرضیه قرار دارند و نیازمند حداقل یک ماه کاوش میدانی و بررسی آزمایشگاهیاند تا بتوان درباره قدمت و نقش واقعی آنها در پروژههای عمرانی هخامنشی با قطعیت اظهارنظر کرد. با این حال، آنچه مسلم است، این است که کشف احتمالی معادن هخامنشی در آبدانان افقی تازه را در فهم ما از شکوه تمدن ایران باستان گشوده است.
کاخ آپادانای شوش، یکی از برجستهترین نمونههای معماری سلطنتی دوره هخامنشی، در حدود سالهای ۵۲۱ تا ۵۱۵ پیش از میلاد به فرمان داریوش بزرگ بر ویرانههای تمدن عیلامی در شهر باستانی شوش ساخته شد. این کاخ نهتنها اقامتگاه زمستانی شاهان هخامنشی بلکه نمادی از قدرت امپراتوری ایران باستان بود.
داریوش بزرگ هخامنشی در کتیبه بنیاد این کاخ که به خط میخی و سه زبان فارسی باستان، عیلامی و بابلی نوشته شده، بهوضوح اشاره میکند که مصالح ساختمانی از مناطق گوناگون و دوردست امپراتوری گردآوری شدهاند: سنگ از منطقهای به نام ابیرادوش، چوب سدر از لبنان، چوب ساج از هند، طلا از سغد و باکتریا و عاج از حبشه. این ترکیب، گویای ماهیت چندقومیتی و گستره جغرافیایی امپراتوری هخامنشی است.
بنای آپادانای شوش از نظر معماری نیز ویژگیهای منحصربهفردی دارد. تالار مرکزی آن با ۳۶ ستون عظیم و سقف بلند، فضایی باشکوه برای مراسم رسمی و بارعام فراهم میکرد. تزیینات دیواری برجسته از جمله تصویر سربازان جاویدان، نمایندگان ملل تابعه و نقوش گیاهی و حیوانی، نمایانگر روحیه تسامح فرهنگی و نمایش قدرت مرکزی بودند.
این کاخ طی کاوشهای باستانشناسی در سالهای ۱۳۱۱ تا ۱۳۱۴ از دل خاک بیرون آمد، هرچند بخشهایی از آن به خارج از ایران منتقل شد و اکنون در موزه لوور فرانسه نگهداری میشود. کاخ آپادانا بهعنوان بخشی از مجموعه باستانی شوش در سال ۲۰۱۵ (۱۳۹۴) در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شد.