فعالان میراث فرهنگی ثبت نشدن در فهرست میراث ملی را از عوامل موثر بر تخریب خانههای تاریخی میدانند
ایندیپندنت فارسی
خانههای تاریخی اصفهان که همچون تاروپودی درهمتنیده معماری، سبک زندگی و حیات اجتماعی ایرانیان در سه دوره تاریخی صفوی، قاجار و پهلوی را بازنمایی میکنند، در پی بیاعتنایی مسئولان میراث فرهنگی در معرض تخریب و نابودی فزاینده قرار گرفتهاند؛ بهطوری که بررسیها آشکار میکند طی سالهای اخیر بالغ بر نیمی از این خانهها تخریب و به ساختمانهای ناهمگون امروزی در بطن بافت تاریخی اصفهان تبدیل شدهاند.
فرسودگی، ثبت نشدن در فهرست آثار ملی، تعارض منافع مالکان خصوصی و امتناع میراث فرهنگی از ساماندهی خانههای تاریخی اصفهان از مهمترین دلایل تخریب این خانهها به شمار میروند.
مهدی فقیهی، فعال میراث فرهنگی، «شرایط ناامن و متروکه بودن» را از عوامل موثر بر نابودی خانههای تاریخی اصفهان میداند و میگوید که بین ۶۰ تا ۷۰ درصد این خانهها تخریب شدهاند و دیگر قابل احیا نیستند.
به گفته این کنشگر میراث فرهنگی، بخشهای زیادی از خانههای تاریخی بهجامانده نیز در اثر «بیتوجهی» تخریب شدهاند. مسئولان دولتی جمهوری اسلامی معمولا در واکنش به انتقادهای اهمال در رسیدگی به وضعیت خانههای تاریخی ادعای تعارض منافع مالکان خصوصی را مطرح میکند.
بهرغم چنین ادعاهایی، بررسیهای کنشگران میراث فرهنگی نشان میدهد که شماری از این خانهها یا مالک ندارند یا مالکان آنها در دسترس نیستند. مهدی فقیهی نیز در گفتوگو با خبرگزاری دولتی ایرنا به این موضوع اشاره کرد و گفت: «تعداد زیادی از خانههای تاریخی اصفهان بدون مالکاند یا کسی در آنها اسکان ندارد و به همین دلیل این خانهها بهتدریج تخریب و به پاتوق گروههای اجتماعی ناهنجار تبدیل شدند.»
این فعال میراث فرهنگی در ادامه افزود که سرنوشت خانههای تاریخی اصفهان در محلههای ابنسینا و طوقچی حالا برای خانههای تاریخی محلههای نواب صفوی و نائل هم پیشبینی میشود.
روزنامه نصف جهان روز دوشنبه ۱۱ دیماه در گزارشی با عنوان «خانههای تاریخی اصفهان شبانه دفن میشوند»، سرنوشت این خانهها را «تلخ» توصیف کرد و نوشت خانههای تاریخی در اثر قدمت فرسوده و به خرابه تبدیل میشوند و در سایه «بیاعتنایی» میراث فرهنگی، مالکان خصوصی یا شهرداری شبانه به جان آنها میافتند و تخریبشان میکنند.
خبرگزاری دولتی ایرنا روز یکشنبه در گزارشی ادعا کرد که در حال حاضر شمار خانههای تاریخی شهر اصفهان به ۶۰۰ باب میرسد. این در حالی است که علیرضا یزدی، مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایعدستی اصفهان خردادماه به خبرگزاری ایمنا گفته بود: «براوردهای سالهای گذشته از وجود پنج هزار خانه تاریخی در اصفهان حکایت داشت. این آمار پس از آن به ۶۰۰ خانه رسید اما امروز بهطورقطع زیر ۳۰۰ خانه تاریخی در اصفهان باقی مانده و مابقی تخریب شدهاند.»
خانههای تاریخی اصفهان در بافت قدیمی این شهر و بهویژه در محدوده میدان طوقچی تا اطراف میدان نقشجهان بنا شدهاند. بیشتر این خانهها یادگارهایی بهجامانده از سه دوره تاریخی صفوی، قاجار و پهلویاند و معماری و سبک زندگی مردم در این دورههای تاریخی را نمایندگی میکنند.
طی سالهای گذشته، برخی خانههای تاریخی اصفهان از جمله خانه تاریخی حاج شکری، خانه تاریخی مشیرالملک، حمام خسروآقا و خانه هوایی تخریب شدند؛ در حالی که معماری، گچبری و آیینهکاریهای منحصربهفردی داشتند و در ردیف آثار تاریخی بودند.
پیشتر حسین شفیعی، مدیر پروژه بررسی خانههای تاریخی بعد از دوران قاجار در اصفهان، هم گفته بود که دو خانه ارزشمند تاریخی دوره پهلوی اول و دوم در منطقه باغ زرشک اصفهان در حال تخریب کاملاند و اگر مرمت و اقدامی در این راستا صورت نگیرد، اصفهان این دو خانه ارزشمند تاریخی را از دست خواهد داد.
به گفته مدیر پروژه بررسی خانههای تاریخی بعد از دوران قاجار در اصفهان، یکی از این خانهها در کتابخانه عمومی خیابان توحید و دیگر در کوچه مجاور هتل کوثر واقع در چهارباغ بالا واقع شده است.
این کنشگر میراث فرهنگی در ادامه به خطر فزاینده تخریب خانههای تاریخی پس از دوران قاجار اشاره کرد و افزود: «خانههای بعد از دوران قاجار را نمیتوان ثبت ملی کرد و میراث در حفظ و نگهداری آنها مسئولیتی ندارد. همین امر باعث شده خانههای این دوره که دارای معماری ارزشمندند، به حال خود رها شوند و بیش از سایر خانههای تاریخی دوران دیگر در معرض تخریب و نابودی قرار گیرند.»
بسیاری از خانههای تاریخی دوران پهلوی هم دارای ویژگیها و عناصریاند که در دوران باستان از آنها استفاده میشد. به همین دلیل اهمیت تاریخی مضاعفی دارند، با این حال خطر فزاینده تخریب آنها را تهدید میکند.
اتاقهای تودرتو، پنجرههای مشبک رنگی، دیوارهای آیینهکاری اندرونی، سقفهایی با کاشیهای چندرنگ، حوضهای فیروزهای، دیوارهای کاهگلی بیرونی، ایوانهای گچبریشده، سماورهای زغالی و پشتیهای ابریشم تصاویریاند که با یادآوری نام خانههای تاریخی اصفهان در ذهن تداعی میشوند.
این خانهها در بافت تاریخی و قدیمی شهر اصفهان تا چند سال پیش همچون نگین میدرخشیدند اما حالا یکییکی تخریب میشوند و جایشان را به ساختمانهای مدرن امروزی میدهند. فعالان گردشگری سالها است که هشدار میدهند آنچه در سایه بیاعتنایی دولت و شهرداری اصفهان تخریب میشود، میراث تاریخی این شهر است که میتواند به ظرفیتی بینظیر برای توسعه صنعت گردشگری تبدیل شود.
برخی از این خانهها با همت مالکان خصوصی اکنون به فضاهای گردشگری تبدیل شدهاند ولی مالکان برخی دیگر یا در ایران نیستند یا برای بازسازی و احیای ملک تاریخیشان توان مالی کافی ندارند.
در چنین شرایطی، میراث فرهنگی نهتنها از تخصیص اعتبار برای بازسازی خانههای تاریخی خودداری میکند که برخی از این خانهها بهخصوص خانههای تاریخی دوره پهلوی را «فاقد ارزش تاریخی» تشخیص میدهد. در نهایت نیز شهرداری اصفهان با ادعای کلنگی و فرسوده بودن، مجوز تخریب خانههای تاریخی و نوسازی آنها را صادر میکند.
فعالان میراث فرهنگی ثبت نشدن در فهرست میراث ملی را از عوامل موثر بر تخریب و فرسودگی خانههای تاریخی میدانند. میراث فرهنگی نیز که در جهت ثبت این آثار اقدام موثری انجام نمیدهد، در واکنش به تخریب آنها، همین ثبت نبودن در فهرست میراث ملی را بهانه میکند.
پس از اینکه خانه تاریخی شکری در اصفهان تخریب شد، مدیرکل میراث فرهنگی این شهر ادعا کرد که به دلیل ثبت نبودن آن در فهرست میراث ملی، دست اداره کل میراث فرهنگی اصفهان از «حفاظت» این اثر تاریخی کوتاه بود. ایزدی گفته بود که میراث فرهنگی نمیتواند درباره ثبت ملی خانههای دارای ارزش تاریخی مانند برخی دوستداران تاریخ و میراث، «نگاه عاشقانه و تکبعدی» به این آثار داشته باشد و باید منافع مالکان خصوصی و دولتی را هم در نظر بگیرد.
او با بیان اینکه راهکار میراث فرهنگی برای نجات خانههای تاریخی «رونق صنعت گردشگری» است، ادعا کرد تاکنون ۲۰۰ خانه تاریخی استان اصفهان با همین راهکار از تخریب نجات پیدا کردهاند. با این حال اذعان همین مقام دولتی آشکار میکند که طی سالهای گذشته، بیش از ۳۰۰ خانه تاریخی اصفهان که هویت تاریخی این شهر را نمایندگی میکردند، تخریب شدهاند.
خانههای تاریخی اصفهان محلی برای کندوکاو علاقهمندان در هزارتوی تاریخاند و اطلاعات جامع و منحصربهفردی از حیات اجتماعی و فردی ایرانیان بهخصوص در سه دوره صفوی، قاجار و پهلوی به دست میدهند. خانههای تاریخی جناب، امینالتجار، شیخالاسلام، مشیرالملک، بخردی، ملاباشی، دهدشتی، مشروطیت، شهشهانی، سرتیب سدهی و مشیرالملک از آن جملهاند.
در بسیاری از کشورهای دنیا خانههای تاریخی با حمایتهای بخش دولتی به خانهموزه تبدیل میشوند. طرح اقامتگاههای بومگردی نیز که برخی مالکان خصوصی بناهای تاریخی به آن علاقهمندند، از راهکارهای محافظت از خانههای تاریخی است اما صنعت گردشگری در ایران به دلیل کاهش قدرت اقتصادی مردم و محدودیتهایی که جمهوری اسلامی برای گردشگران ایجاد میکند، در رکود است و برای فعالان این بخش سودآور نیست.
مجموع این عوامل در کنار خودداری بخش دولتی از رسیدگی به بناهای تاریخی موجب میشود که خانههای تاریخی اصفهان و دیگر شهرها در معرض تخریب قرار بگیرند. هرچند فعالان میراث فرهنگی تعارض منافع جمهوری اسلامی با میراث تاریخی ایران را دلیل اصلی تخریب آثار ملی و تاریخی میدانند.