حکایات آموزنده سعدی در فرهنگ عامه ریشه دوانده و بهطور گستردهای در مکالمات روزانه ایرانیان استفاده میشود
در تقویم رسمی ایران، روز نخست اردیبهشتماه به نام «سعدی» نامگذاری شده است. هدف از این نامگذاری، که پیشینهاش به دهه ۱۳۷۰ بازمیگردد، پاسداشت یکی از قلههای ادبیات فارسی است که متون نظم و نثرش چنان تاثیری در زبان و ادبیات فارسی گذاشته است که به قول مرحوم محمدعلی فروغی پارسیزبانان سخن گفتن سهل و ممتنع را از او آموختهاند.
علت انتخاب روز نخست اردیبهشت به نام سعدی این است که شیخ اجل در مقدمه «گلستان» زمان نگارش آن را اول اردیبهشتماه جلالی ذکر کرده است.
بر همین اساس، و با توجه به اینکه نگارش دو اثر مهم «بوستان» و «گلستان» نیز در اردیبهشت سالهای ۶۵۵ و ۶۵۶ هجری قمری به پایان رسیده، در تقویم رسمی ایران این روز به نام سعدی ثبت شده است.
سعدی شیرازی از تولد در شیراز تا تحصیل در بغداد
مشرفالدین مصلح بن عبدالله شیرازی، معروف به سعدی، در اوایل سده هفتم هجری قمری در شهر شیراز به دنیا آمد. تاریخ دقیق تولد او مشخص نیست، اما بیشتر منابع تولدش را در حدود سال ۶۰۶ هجری ذکر کردهاند.
پدر سعدی ملازم دربار سعدبن زنگی، اتابک فارس، بود و در سالهای نوجوانی او از دنیا رفت. با این حال، از سرودهها و نوشتههای سعدی چنین برمیآید که علاقه و ارادتی خاص به پدر داشته و آموزههای خردمندانه او چراغ راه او بودهاند.
سعدی علمآموزی را هنگامی که نوجوان بود در شیراز آغاز کرد. دوران کودکی و نوجوانی او همزمان با حکمرانی سعد بن زنگی در فارس بود، که با یورش مغولها به ایران مقارن شد. اوضاع نابسامان ایران پس از حمله مغول به ایران، سعدی را بر آن داشت که شیراز را به مقصد بغداد ترک کند.
او در آغاز دوره جوانی در مدرسه نظامیه بغداد شروع به تحصیل کرد. این مدرسه، که در سال ۴۵۹ هجری به دستور خواجه نظامالملک طوسی وزیر مشهور دربار سلجوقیان تاسیس شده بود، یکی از مراکز معتبر علمی آن زمان شناخته میشد.
در مدرسه نظامیه بغداد دانشجویان دروسی مانند صرف و نحو عربی، قرآن، فقه، حدیث، اصول، طب، فلسفه و نجوم را فرامیگرفتند.
سعدی در دوران تحصیل در این مدرسه از محضر استادان برجستهای مانند شهابالدین سهروردی معروف به «شیخ اشراق» بهره برد.
او پس از پایان تحصیل در مدرسه نظامیه، سفرهایش به سرزمینهای مشرقزمین را آغاز کرد و به قول خودش از هر گوشهای «خوشه»ای چید و تجربهای اندوخت. از نوشتههای منثور و آثار منظوم او چنین برمیآید که طی این سفرها از حجاز، شام، هندوستان، ترکستان، دمشق، آسیای صغیر، بعلبک، جزیره کیش و بسیاری مناطق دیگر دیدن کرده است.
طبق روایت سعدی، این سفرها حدود ۳۰ سال به طول انجامید و از او انسانی بیهمتا با جهانبینی خاص و درکی ویژه از هستی ساخت. سرانجام شیخ اجل جهانگردی را به پایان رساند و با کولهباری از علم و تجربه به شیراز بازگشت.
به گواهی اسناد تاریخی، سعدی پس از بازگشت به شیراز در خانقاه ابوعبدالله بن خفیف در مجاورت باغ دلگشا ساکن شد و در همین خانقاه نیز از دنیا رفت. جایی که حالا آرامگاه شیخ اجل در آن قرار دارد.
سعدی طی سالهای سکونت در شیراز همچون پدرش روابط خوبی با اتابکان فارس داشت، اما به گفته ذبیحالله صفا، نویسنده کتاب «تاریخ ادبیات ایران»، او بهرغم رفت و آمد به دربار اتابکان فارس هرگز شاعری درباری نبود و بیشتر به تدوین و تصنیف اشعار و رسائلش مشغول بود.
گلستان و بوستان، شاهکارهای ادبیات فارسی
سعدی پس از سالها سفر به سرزمینهای مختلف و دیدار با افرادی از اقشار و طبقههای گوناگون اجتماعی، با کولهباری سرشار از تجربه به شیراز بازگشت، به همین دلیل تصمیم گرفت بوستان را که حاصل تجربههای این سفرها بود به نظم درآورد. او سرودههای این کتاب را به «سخنان شیرینتر از قند» تشبیه کرده است که «سوغاتی» شاعر برای همدیارانش بود.
سعدی نگارش «گلستان» را نیز کمتر از یک سال بعد، در اول اردیبهشت سال ۶۵۶ هجری آغاز کرد و در پنج یا شش ماه آن را به پایان رساند. این زمان کوتاه برای نگارش اثری با این عظمت، بهنظر محمدعلی همایون کاتوزیان، پژوهشگر زبان و ادبیات فارسی، شبیه به معجزه است. یان ریپکا، شرقشناس اهل چکسلواکی، نیز معتقد است که اینکه سعدی توانسته این دو اثر بلیغ را در مدت کوتاه و در نهایت کمال تصنیف کند ممکن است به این دلیل باشد که مطالب این آثار پیشتر در ذهن او شکل گرفته بودهاند.
مرد نکونام نمیرد هرگز
سعدی شیرازی یکی از اصلیترین قلههای زبان و ادبیات فارسی است که آثارش نه فقط در دورهای که او میزیست که طی قرنهای متمادی تاثیرگذار بوده است. ایرانیان علاوه بر اینکه سعدی را استاد سخن میشناسند، حکمت و آموزههای اخلاقیاش را نیز میستایند.
«گلستان» و «بوستان» دو شاهکار ادبی ایران و جهاناند که هریک سعدی را در ردیف برجستهترین ادیبان جهان قرار میدهند. کتاب منظوم «بوستان» مجموعهای از حکایات اخلاقی و آموزههای اجتماعی است که در قالب حکمتهای نغز و داستانهای کوتاه گنجانده شدهاند. در این اثر، سعدی به بررسی مسائل اخلاقی، اجتماعی، دینی و سیاسی میپردازد و با زبان ساده و در عین حال پرمحتوا، درسهای زندگی را به مخاطبانش میآموزد.
کتاب منثور «گلستان» نیز اثر برجستهای است که نثر آن ویژگیهای خاصی دارد. با این حال، گلستان نیز بیش از آنکه یک اثر صرفا ادبی باشد، یک اثر جامعهشناسانه و اخلاقی است که در آن سعدی به تحلیل رفتارها و کردارهای انسانها میپردازد و به نوعی بازتاب زمانه خود اوست.
رد پای سعدی در ادبیات جهان
آثار سعدی نهتنها در فرهنگ ایرانی، که در ادبیات جهان نیز تاثیر عمیقی برجای گذاشته است. «گلستان» و «بوستان» به زبانهای مختلف دنیا ترجمه شدهاند و در بسیاری از کشورهای غیر فارسیزبان شهرت دارند. این آثار در جهان عرب و در بین افرادی که به زبان اردو یا ترکی یا حتی زبانهای اروپایی صحبت میکنند نیز شناخته شدهاند و از آنها برای آموزش اخلاق، حکمت و جامعهشناسی استفاده شده است.
در جهان عرب، سعدی یکی از بزرگترین شعرای فارسیزبان شناخته میشود و آثارش بهویژه در دانشگاهها و در مراکز فرهنگی عربی تدریس میشوند. برخی از نسخههای عربی«گلستان» و «بوستان» با استقبال فراوانی روبهرو شدهاند و همچنان در مجامع ادبی و فرهنگی کشورهای عربی مورد توجهاند.
در ترکیه نیز، سعدی نهتنها شاعری بزرگ، که آموزگار اخلاق شناخته میشود. ترجمههای مختلف آثار سعدی به زبان ترکی از قرون گذشته در دسترس است و تا امروز همچنان در محافل ادبی ترکیه جایگاهی ویژه دارند.
ترجمه آثار سعدی به زبانهای اروپایی نیز از قرن هفدهم آغاز شد و در طول سالها ترجمههای متعددی از «گلستان» و «بوستان»، بهویژه به فرانسوی، انگلیسی و آلمانی، منتشر شده است. در این ترجمهها، علاوه بر جنبههای ادبی و هنری به آموزههای اخلاقی سعدی نیز بهطور ویژهای توجه شد. سعدی در این ترجمهها شاعری حکیم و انساندوست معرفی شد که پیامهای اخلاقی او در دنیای امروز هنوز معتبر و قابل استفاده است.
تاثیر سعدی بر زبان فارسی و جهانبینی ایرانیان
سعدی نهتنها در ادبیات رسمی و دانشگاهی ایران، که در گفتار روزمره مردم نیز نفوذی عمیق داشته است. حکایات و جملات کوتاه و آموزنده او در دل فرهنگ عامه ریشه دوانده و بهطور گستردهای در مکالمات روزانه ایرانیان استفاده میشود. بسیاری از ضربالمثلها و جملات معروف در زبان فارسی برگرفته از آثار سعدیاند. «تو نیکی میکن و در دجله انداز»، «مرد نکونام نمیرد هرگز» و «بنیآدم اعضای یکدیگرند» بخشهایی از اشعار سعدیاند که اکنون در گفتار روزمره ایرانیان بسیار پرکاربردند.
تمامی این ویژگیها از سعدی شخصیتی برجسته و بیمانند ساخته است که به قول محمدعلی فروغی، «هیهات که چشم روزگار دیگر مانند او را ببیند».
فروغی معتقد بود که «مداحی» برای سعدی را باید از زبان و بیان خود او آموخت. حبیب یغمایی، پژوهشگر ادبی، نیز سعدی را پیامبر فارسی و معجزهاش را زبان او میداند. به گفته سعید نفیسی، استاد زبان و ادبیات فارسی، نیز «سعدی بیشک بزرگترین شاعر ایران و یکی از بزرگترین شاعران جهان است. تاکنون هیچکس در زبان فارسی به روانی و لطف و سادگی و شیوایی و انسجام و فصاحت و فریبندگی الفاظ او شعر نگفته و چون منتهای سادگی و روانی را در سادهترین احساسات طبیعی به کار برده، به هر زبانی که ترجمه شود از زیبایی آن کاسته نمیشود و به همین سبب در تمام عالم معروف شده و در سلک بزرگان فرزند آدمی درآمده است».
محمدرضا شفیعی کدکنی هم بر این باور است که: «سعدی و فردوسی از لحظه حضورشان در تاریخ ادبیات ما، همواره فرمانروایان بیچون و چرای قلمروِ شعر بودهاند.»
فقط استادان و پژوهشگران زبان و ادبیات فارسی نیستند که سعدی را ستودهاند. نویسندگان و شاعران برجسته جهان نیز تحت تاثیر سعدی بودهاند و از او یاد کردهاند. ازجمله ویکتور هوگو، نویسنده فرانسوی، که در توصیف گذران بودن دنیا و بیاعتبار بودن آن نوشته است: «شرق عظمت خود را از دست داده است. غرب نیز بهزودی از دست خواهد داد. پس چه باید کرد؟ همان کاری که سعدی شیراز کرده است: باید گلستانی ساخت که باد خزان را بر ورق او دست تطاول نباشد و گردش زمان، عیش ربیعش را به طیش خریف مبدل نکند.»