کتیبههای ساسانی علاوه بر ارزش تاریخی، از نظر زبانشناسی، دینی و هنری نیز اهمیت فراوانی دارند
«تلاش حفاران غیرمجاز برای سرقت یک کتیبه تاریخی در حریم مجموعه جهانی تخت جمشید، به درگیری با نیروهای یگان حفاظت میراث فرهنگی و زخمی شدن یکی از ماموران انجامید.» این خبر که چند روز بعد از حادثه منتشر شد و معاون میراث فرهنگی استان فارس نیز آن را تایید کرد، بار دیگر مسئله حفاظت از میراث فرهنگی و تاریخی ایران را در کانون توجه قرار داد.
آن طور که میراث فرهنگی فارس اعلام کرد، کتیبهای ساسانی هدف حفاران بود و در این درگیری منجر به جرح در حریم تخت جمشید، حفاران به روی ماموران یگان حفاظت تیغ کشیدهاند. شاهدان ماجرا از سنگپرانی حفاران به سمت ماموران یگان گفتهاند و اینکه تیراندازی هوایی هم آنها را از ادامه کار باز نداشته است.
افشین ابراهیمی، معاون میراث فرهنگی استان فارس، ماجرای درگیری در حریم تخت جمشید را در گفتگو با خبرگزاری ایسنا اینگونه روایت کرد: «یگان حفاظت که از پیش درباره تحرکات مشکوک هشدارهایی دریافت کرده بود، با برنامهریزی قبلی در محل مستقر شد و کمین کرد. زمانی که قاچاقچیان وارد عمل شدند، درگیری آغاز شد و در جریان آن، یکی از نیروهای یگان هدف ضربات چاقو قرار گرفت و بهشدت مجروح شد. با این حال، ماموران موفق شدند جلو سرقت را بگیرند و ضارب را بازداشت کنند. او در حال حاضر در اختیار مراجع انتظامی و قضایی است تا روند رسیدگی به پروندهاش آغاز شود.»
اما پرسش جدی این است که چرا با وجود این آگاهی، اقدامهای پیشگیرانه موثری برای جلوگیری از حفاری و تخریب کتیبههای تاریخی صورت نگرفت و کتیبه در نتیجه این اقدام مخرب چه آسیبهایی دید.
در پاسخ به این پرسشها، ابوالحسن اتابکی، پژوهشگر باستانشناس و مورخ به سایت جماران گفت: سوداگران عتیقه در فاصله حدود ۱۰۰ متری غرب این کتیبه از دوره ساسانی، با حفر گودالی عمیق، مدتها حفاری غیرمجاز انجام دادند و به سنگنوشته بهشدت آسیب رساندهاند.
این پژوهشگر افزود: «این کتیبه که امیل هرتسفلد، باستانشناس آلمانی، نزدیک به ۹۰ سال پیش آن را قالبگیری و ترجمه کرد، نه در حریم تخت جمشید، بلکه در حریم نقش رستم به حاجیآباد واقع شده و کتیبهای گورستانی است که همراه با دخمکی کنارش، مربوط به اواخر دوره ساسانی است.»
به گفته این مورخ، «میراث فرهنگی فارس در طول این سالها برای حفاظت این اثر هیچ تلاشی نکرد و پس از تخریب نیز عامدانه یا غیرعامدانه از اطلاعرسانی درباره میزان آسیب وارده خودداری کرده است».
اتابکی با انتقاد از عملکرد اداره کل میراث فرهنگی فارس در حفاظت از آثار این محوطه تاریخی گفت: «ما بارها درباره حفاظت از کتیبههای نویافته دوره ساسانی در حومه تخت جمشید و نقش رستم که طی چند سال اخیر کشف کردهایم (حدود ۳۰ کتیبه نویافته)، با مسئولان میراث فرهنگی فارس و مجموعه تخت جمشید مکاتبه و نامهنگاری کردیم، اما متاسفانه نهتنها هیچ اهمیتی داده نشد، بلکه برای یک یا دو سنگنوشته که دیگران در اختیار ایشان قرار دادهاند، دوربینهای صداوسیما را به همراه آوردند و با ایجاد فضایی تبلیغاتی، مکان و جایگاه این کتیبهها را در اختیار سوداگران عتیقه گذاشتند که نتیجه آن تخریب گستردهتر میراث فرهنگی هزارساله این مرزوبوم است.»
این باستانشناس بر ضرورت مرمت فوری این کتیبه و افزایش آگاهی عمومی تاکید کرد و گفت: «نصب تابلوهای راهنما، کشیدن فنس و استفاده از دوربینهای مداربسته میتواند از تکرار چنین حوادث تلخی جلوگیری کند.»
میراث فرهنگی فارس هنوز درباره میزان تخریب کتیبه اطلاعرسانی دقیقی انجام نداده و تنها به اعلام دستگیری قاچاقچیان و آسیب دیدن یکی از نیروهای حفاظت اکتفا کرده است. هنوز مشخص نیست قانون برای این افراد چه تصمیمی بگیرد، اما این اتفاق نه نخستین درگیری یگان حفاظت با حفاران غیرمجاز است و نه آخرین آن و آخرین حمله و دستبرد سوداگران به میراث ملی و باستانی ایران نیز نخواهد بود.
به گزارش روزنامه پیام ما، هرچند در سالهای اخیر به برخی نیروهای یگان حفاظت میراث فرهنگی مجوز حمل سلاح گرم داده شده است، در برخی مناطق این نیروها حتی باتوم هم ندارند و آنها هم مانند محیطبانها، با حفارانی که اغلب به سلاح سرد و گرم مسلحاند، با دست خالی درگیر میشوند.
نبود حفاظت موثر از میراث باستانی و فرهنگی ایران بهخصوص در مناطقی مانند دشت مرودشت که گنجینهای از آثار تاریخی دورههای مختلف است، بیاعتنایی دولتیهای جمهوری اسلامی به میراث فرهنگی و ملی ایران را اثبات میکند.
کتیبههای ساسانی استان فارس
دشت مرودشت گنجینهای از آثار بهجامانده از دوران هخامنشیان از جمله تخت جمشید نقش رستم و پاسارگاد است، اما در این دشت و بهطوری کلی استان فارس، یادگارهای دیگری نیز از دورههای تاریخی مختلف وجود دارد که کتیبههای ساسانی از آن جملهاند. کتیبههای این منطقه که بر صخرهها و درون آرامگاهها حک شدهاند، بازتابدهنده باورها، آیینها و ساختارهای اجتماعی دوره ساسانیاند.
برخی از این سنگنوشتهها متعلق به شاهان و درباریان ساسانیاند و بخشی دیگر را نیز مردم عادی در دل کوهستانها و درهها به یادگار گذاشتهاند.
کتیبههای دولتی کتیبههاییاند که به فرمان شاهان ساسانی یا درباریان آنها نوشته شدهاند. این کتیبهها در آشکار کردن گوشههای تاریخ ساسانیان نقش بسیار مهمی داشتهاند.
در این میان آثاری چون کتیبه اردشیر بابکان و اورمزد یکی از قدیمیترین کتیبههای ساسانی در نقش رستم است. این کتیبه سه زبانه (پهلوی، پارتی و یونانی) روی شانه اسب اردشیر است. در این نقش، اردشیر نماد شاهی را از دست اهورامزدا دریافت میکند و کتیبه کوچک دیگری به همان سه زبان روی اسب اهورامزدا نگاشته شده است.
کتیبه شاپور بر بنای کعبه زرتشت، کتیبه تیراندازی شاپور یکم در غار شاه سروان حاجیآباد، کتیبه کرتیر بر کعبه زرتشت و دیواره نقش رستم، کتیبه شاپور یکم در نقش شهریاران (نقش رجب)، کتیبه معراج کرتیر در نقش شهریاران (نقش رجب)، کتیبه شاپور سکانشاه و سلوک داور در کاخ تچر هم از جمله کتیبههای مهم دولتیاند.
اما کتیبههای دیگر که اغلب حاوی اندرزند یا کتیبههای سنگ گور را که روی دیواره صخرهها، دامنه کوهها یا بر فراز کوهستانها حجاری شدهاند، مردم عادی به نگارش درآوردهاند و در معرض آسیب بیشتری قرار دارند.
سنگنوشتههای در معرض خطر ساسانی
اواخر اسفندماه گذشته بود که خبر رسید سنگنوشته پهلوی ساسانی «سراب سیاه» در شهرستان رستم استان فارس پیش از رمزگشایی، در معرض نابودی قرار دارد. این اثر تاریخی که بخشی از یک صخره در تالاب سراب سیاه است، حدود پنج ماه از سال از آب بیرون میماند و نبود اقدامهای حفاظتی، باعث تخریب شدید آن شده است.
سیاوش آریا، پژوهشگر میراث فرهنگی، با انتشار تصاویر جدیدی از این سنگنوشته، از فرسایش شدید آن در یک دهه اخیر خبر داد و اعلام کرد که حکاکیهای روی سنگ دیگر قابل خواندن نیستند. به گفته او، این اثر که در اوایل دهه ۱۳۹۰ شناسایی و ثبت ملی شد، تاکنون بدون هیچگونه اقدام حفاظتی رها شده است.
در پی انتشار این خبر، قامت محمودی، مدیرکل میراث فرهنگی شهرستان رستم، گفت که شرایط این کتیبه حفاظت از آن را دشوار کرده است. اندکی پیش از آن نیز ابوالحسن اتابکی، پژوهشگر باستانشناس، از شناسایی و خوانش یک کتیبه دوره ساسانی در نقش رستم خبر داد و گفت که متن این سنگنوشته نویافته اندرزی کوتاه به خط پهلوی کتابی است که در یک سطر بهصورت افقی بر تختهسنگهای هموار بر فراز کوهستان نقش بسته است.
موضوع این اندرز «تقابل و هماوردی میان دو نیروی هوشیاری و دانایی» است؛ به این معنا که دیدگاه نویسنده آن «تنها راه هماوردی با انسان هشیار و بیدارتَن، داشتن قدرت دانایی است».
به گفته این باستانشناس، متن سنگ نوشته نشان میدهد که مفاهیمی چون دانایی و خردورزی پیشگام اندیشههای اخلاقی در دوره ساسانی بودند، چنانچه با توسل به همین دانایی و خردورزی است که مردمان میتوانند در آزمونهای دشوار راه درست را انتخاب کنند. دانایی و خرد به معنای درک و فهم عامل سنجش میان نیکی و بدیها در ایران باستان به شمار میرفت و گاه نیز فراتر آن در جامعه ایرانی نمود پیدا کرده و ستایش شده است.
ویژگیها و مضامین کتیبههای ساسانی
کتیبههای ساسانی بازتابی از قدرت سیاسی، مشروعیت دینی، باورهای زرتشتی، ساختار حکومتی و ارزشهای فرهنگی آن دورهاند. این کتیبهها اغلب با ستایش اهورامزدا آغاز میشوند؛ برای نمونه، شاپور اول در کتیبه خود در کعبه زرتشت مینویسد: «من شاپور، مزداپرست، خدایگان ایران و انیران.»
شاپور در بخشهای مختلف این کتیبه به شرح نخستین لشکرکشی خود علیه گوردیان سوم، امپراتور روم، و از میان رفتن او و جانشین شدن فیلیپ پرداخته است. در این کتیبه همچنین به دومین لشکرکشی شاپور و شهرهای اشغالشده به وسیله سپاه ایران و نیز لشکرکشی سوم شاپور و اسارت والرین، امپراتور روم، و ذکر سرزمینهای تصرفشده به وسیله سپاه ایران پرداخته شده است. این کتیبه به سه زبان پهلوی، پارتی و یونانی نگاشته شده است.
در همین مجموعه، کتیبههای آرامگاهی و اندرزگونه نیز دیده میشود، از جمله کتیبهای فلسفی درباره برتری دانایی. کتیبه تازه کشفشده زرتشت در نزدیکی استخر که به خط پهلوی کتابی نوشته شده و برای نخستین بار نام زرتشت را در یک سنگنوشته نشان میدهد، نیز اهمیت بالایی دارد. همچنین، کتیبه گور هاونی در مرز مرودشت و اقلید، متعلق به فردی به نام «پسگوگ خورشید»، با دعای رسیدن به بهشت، نمونهای از کتیبههای شخصی دوره پایانی ساسانیان است.
کتیبههای ساسانی علاوه بر ستایش یزدان، مضامینی دیگری نیز دارند که وقفنامههایی برای آتشکدهها، شرح نسبنامه شاهان، معرفی مقامهای دربار و اندرزهای اخلاقی از آن جملهاند.
در کتیبهای از نقش رستم، بر برتری خرد و دانایی تاکید شده و در کتیبهای از دشت مرودشت، نام زرتشت برای نخستینبار بهصورت سنگنوشته ثبت شده است. این آثار نهتنها اسناد تاریخیاند، بلکه جهانبینی، نظم اجتماعی و ارزشهای دینی دوره ساسانی را بازگو میکنند.
کتیبههای ساسانی چندزبانهاند و به زبانهای پهلوی ساسانی، پارتی، یونانی و گاه آرامی نوشته شدهاند؛ مانند کتیبه شاپور اول در کعبه زرتشت که چنانچه گفته شد، به سه زبان نگاشته شده است تا پیامش به مخاطبان زبانهای مختلف برسد.
خط مورداستفاده معمولا پهلوی کتیبهای یا کتابی است که به دلیل پیچیدگیهای نگارشی، خوانش آن دشوار اما دقیق است.
یکی دیگر از ویژگیهای بارز این کتیبهها تلفیق متن با نقشبرجستههای سنگی است که صحنههایی از تاجگذاری، نیایش یا پیروزی را به تصویر میکشند و معنا و پیام کتیبه را تقویت میکنند. همچنین در این نوشتهها، نام و عنوان دقیق پادشاهان و مقامهای دیوانی با ذکر نسبنامه چندنسلی آمده است تا تداوم مشروعیت سلطنت را تثبیت کند. این ویژگیها باعث شدهاند کتیبههای ساسانی علاوه بر ارزش تاریخی، از نظر زبانشناسی، دینی و هنری نیز اهمیت فراوانی داشته باشند.