آثار ارسالی از ایران طیف گستردهای دارند؛ از دورههای باستانی تا اسلامی و از عصر آهن تا دوران صفوی
دولت جمهوری اسلامی ایران بیستودوم آذرماه ۱۴۰۲، با پیشنهاد وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، مجوز «خروج موقت» بیش از ۲۱۰ اثر تاریخی از جمله «جام زرین مارلیک» را برای نمایش در چین صادر کرد. این آثار قرار بود به مدت شش ماه در پکن و برخی شهرهای دیگر چین به نمایش گذاشته شوند و سپس به ایران بازگردند.
با این حال وزارت میراث فرهنگی در خردادماه ۱۴۰۳، از تمدید مدت برگزاری نمایشگاه به مدت شش ماه دیگر خبر داد؛ اقدامی که از همان زمان، با ابراز تردیدهای کارشناسان و فعالان حوزه میراثفرهنگی روبرو شد. اکنون، با گذشت بیش از شش ماه از مهلت دوم، دولت یا نهادهای مسئول درباره بازگشت این آثار هیچ اطلاعرسانی رسمی انجام ندادهاند.
سیامک صحافی، رئیس انجمن تاریخ و میراث ایرانیان، با انتشار پیامی در شبکه اجتماعی ایکس از سرنوشت این آثار ابراز نگرانی کرد و خطاب به وزیر فعلی میراث فرهنگی نوشت: «آیا این سرمایههای بینظیر به کشور بازگشتهاند؟ مدتی است هیچ خبری از آنها نیست. با توجه به شرایط کشور، وضعیت منطقه و همچنین خصلت غیرقابل پیشبینی طرف چینی، تکلیف این آثار چیست؟»
صحافی همچنین یادآوری کرد که این مجموعه ارزشمند با درخواست مستقیم عزتالله ضرغامی، وزیر وقت میراث فرهنگی، و علی دارابی، قائممقام این وزارتخانه، به چین منتقل شدند و اکنون سکوت و بیخبری مسئولان، تردیدها را در خصوص بازگشت این آثار بینظیر به ایران افزایش داده است.
ابهام در بازگشت آثار
مصوبه خروج آثار تاریخی ایران به مقصد چین با استناد به اصل ۱۳۸ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران و به امضای محمد مخبر، معاون اول دولت ابراهیم رئیسی، در هیئتوزیران به تصویب رسید و ابلاغ شد. بر پایه همین مجوز، وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی در اقدامی رسمی، ۲۱۱ اثر تاریخی را به همراه پنج اثر بازآفرینیشده برای به نمایش گذاشتن در نمایشگاه «شکوه ایران باستان در چین» به این کشور منتقل کرد.
نمایشگاه یادشده روز ۲۱ دیماه ۱۴۰۲ با حضور علی دارابی، قائممقام وقت وزارت میراث فرهنگی، در موزه ملی چین در پکن افتتاح شد. مطابق برنامه اولیه، قرار بود این آثار ابتدا به مدت سه ماه در موزه پکن به نمایش درآیند و سپس به ترتیب در دیگر شهرهای مهم چین از جمله شانگهای، گوانجو، شنژن، شیآن و ارومچی به نمایش گذاشته شوند. نهایتا پس از گذشت ششماه، این مجموعه میبایست به ایران بازمیگشت.
با این حال، نهتنها آثار در تاریخ مقرر به ایران بازنگشتند، بلکه اعلام وزارت میراث فرهنگی مبنی بر تمدید مدت نمایشگاه در خرداد ۱۴۰۳، بدون ارائه توضیح کافی و شفافسازی عمومی، بر نگرانیها افزود. اکنون نیز با گذشت بیش از شش ماه از پایان دوره تمدیدشده، سکوت نهادهای دولتی و فقدان هرگونه گزارش رسمی درباره وضعیت این آثار، تعهد طرف ایرانی را به بازگرداندن میراث ملی زیر سوال برده است.
مسئولان چه گفتند؟
در روزهای منتهی به خروج آثار تاریخی از ایران، مسئولان وزارت میراث فرهنگی در پاسخ به انتقادها مدعی شدند که از دولت چین «تضمین صیانت اموال» دریافت کردهاند، اما هیچگاه جزئیاتی از این تضمینها، مفاد قرارداد، یا سازوکارهای حقوقی بازگشت آثار منتشر نشد. ابهامی که از همان ابتدا نگرانی کارشناسان و فعالان حوزه میراث فرهنگی را برانگیخت.
رسانههای داخلی جمهوری اسلامی نیز در توجیه این اقدام، به نقل از وزارت میراث فرهنگی نوشتند که نمایشگاه «شکوه ایران باستان در چین» در راستای وظایف قانونی وزارتخانه و با هدف «معرفی شایسته فرهنگ و تمدن ایران به دیگر ملل» و همچنین «ترغیب و تشویق گردشگران چینی برای سفر به ایران» برگزار میشود.
عزتالله ضرغامی، وزیر وقت میراث فرهنگی، هم این نمایشگاه را «گامی مهم در اشاعه تمدن و میراث فرهنگی ایران» خواند، اما به میزان عواید مالی، منافع فرهنگی مشخص یا شرایط بازگشت آثار هیچ اشارهای نکرد و تنها از «نمایش متقابل» آثار چینی در ایران سخن گفت؛ وعدهای که در عمل به برگزاری نمایشگاه مختصری از آثار چینی در تهران محدود شد.
عواید مالی شکوه ایران باستان برای چین
برگزاری نمایشگاه «شکوه ایران باستان» در چین بازتاب گستردهای در رسانههای بینالمللی داشت. همزمان، رسانههای داخلی جمهوری اسلامی نیز با پوششهای تبلیغاتی گسترده، از «استقبال کمنظیر» مردم چین نوشتند و حتی مدعی شدند بلیتهای بازدید از نمایشگاه از همان ابتدا پیشفروش شده است. نمایشگاه در کاخموزه پکن یا همان شهر ممنوعه برگزار شد؛ موزهای که روزانه هزاران بازدیدکننده دارد. در چنین شرایطی، نمایش آثار باستانی ایران به منبعی قابلتوجه برای درآمدزایی فرهنگی و اقتصادی چین بدل شد، بیآنکه از سهم مشخص ایران در این چرخه، گزارشی منتشر شود.
هادی میرزایی، مدیرکل موزهها در وزارت میراث فرهنگی، پیشتر اعلام کرده بود که «تمام هزینههای مربوط به برگزاری این نمایشگاه» اعم از آمادهسازی، بستهبندی، حملونقل و اعزام نمایندگان ایرانی، به عهده دولت چین بوده است.
او همچنین افزود که چین برای صیانت از اموال تاریخی، تضمین داده و بانک کشاورزی این کشور نیز بهعنوان حامی مالی نمایشگاه وارد عمل شده است. طبق اظهارات رسمی، ۲۱۱ اثر تاریخی ایران در مجموع به ارزش ۱۱۴ میلیون و ۲۰۵ هزار یورو بیمه شدهاند، اما مقامهای تهران، درباره عواید مالی برگزاری این نمایشگاه در چین توضیحی ندادند.
چنانچه پیش از این نیز گفته شد، طبق جدول اولیه، نمایشگاه میبایست تا ۲۱ فروردین ۱۴۰۳ (۱۱ آوریل ۲۰۲۴) در موزه ملی پکن ادامه مییافت و پس از آن، آثار به شانگهای منتقل میشدند، اما خبرگزاری ایسنا در نیمه خرداد ۱۴۰۳ گزارش داد که این آثار برخلاف برنامه اولیه، مدت بیشتری در پکن باقی ماندهاند. اندکی بعد، با مرگ ابراهیم رئیسی و تغییر فضای سیاسی ایران، موضوع تمدید دوباره نمایشگاه مطرح شد.
وزیر وقت میراث فرهنگی روز ۱۶ خرداد ۱۴۰۳ در آستانه چهاردهمین انتخابات ریاستجمهوری، اعلام کرد که هیئت وزیران با تمدید مجدد نمایشگاه برای شش ماه دیگر موافقت کرده و آثار قرار است از ۲۳ خرداد در شهر شانگهای به نمایش درآیند. او گفت: «نمایشگاه پکن با استقبال فراوان مواجه شد. دولت چین خواستار تمدید شد و در هیئت وزیران مصوبهای برای انتقال نمایشگاه به شانگهای تصویب شد.»
دور دوم این نمایشگاه نیز طبق گفته ضرغامی، باید آذرماه ۱۴۰۳ به پایان میرسید، اما در همان موعد زمانی، اسماعیل بقایی، سخنگوی وزارت امور خارجه، خبر داد که آثار تاریخی ایران در سومین مقصد در چین، پس از استقبال فراوان، در پکن و شانگهای، در اورومچی، مرکز منطقه خودمختار سینکیانگ چین، به نمایش درآمدهاند. بقایی همچنین گفت که میلیونها نفر در فضای مجازی نیز مجذوب این آثار شدند، اما هیچ یک از مسئولان درباره دستاوردهای این نمایشگاه برای ایران سخن نگفتند.
اکنون نیز با گذشت بیش از شش ماه از آن موعد، هنوز هیچ گزارش رسمی از بازگشت آثار منتشر نشده است. شگفتانگیزتر آنکه در دیماه ۱۴۰۳، درست زمانی که آثار باید به ایران بازمیگشتند، دولت چهاردهم با امضای محمدرضا عارف، معاون اول دولت جدید، مجوز خروج ۱۵۱ اثر تاریخی دیگر به مقصد چین را صادر کرد.
این تصمیمها، آن هم در حالی که سرنوشت مجموعه قبلی همچنان در ابهام است، پرسشهایی جدی درباره فقدان شفافیت و میزان پاسخگویی نهادهای فرهنگی دولت در زمینه حفظ میراث ملی ایران ایجاد کردهاند. بهخصوص که وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی تاکنون جزئیات بیشتری از جمله چگونگی انتقال این آثار از ایران به چین و نحوه بازگشت آنها ارائه نکرده است.
سابقه نمایش آثار تاریخی ایران در خارج از کشور
مسئولان وزارت میراث فرهنگی در پاسخ به انتقادها درباره خروج گسترده آثار تاریخی به چین، به اصل ۱۳۸ قانون اساسی استناد میکنند و میگویند چنین اقدامهایی «سابقهدار» است. بهعنوان نمونه، در سال ۱۳۹۱ حدود ۱۰ اثر منتخب از موزه ملی ایران به موزه شانگهای امانت داده شد تا به مناسبت شصتمین سالگرد تاسیس آن، در کنار آثار کشورهایی چون آمریکا، ترکیه، انگلستان و ایتالیا به نمایش گذاشته شوند. همچنین در سال ۱۳۹۸، جمهوری اسلامی در نمایشگاه «شکوه تمدنهای آسیا» که با مشارکت ۲۱ کشور در پکن برگزار شد، ۱۵ شیء تاریخی از ایران را به نمایش گذاشت. در همان سال، ۱۴ اثر دیگر نیز از موزه ملی ایران در نمایشگاه «دنیای لونگچوان: سلادون لونگچوان و جهانی شدن» در شهر ممنوعه به نمایش درآمدند.
با این حال، آنچه در دورههای گذشته انجام شد، نمایش آثاری معدود و گزینششده در قالب همکاریهای محدود و با نظارت بینالمللی بود؛ نه خروج یکباره بیش از ۲۰۰ اثر ارزشمند برای دورهای نامعلوم و در چارچوبی نامشخص.
از سوی دیگر، تحریمهای بینالمللی و محدودیتهای ناشی از بیمه و حملونقل از سال ۱۳۹۹ عملا روند انتقال آثار تاریخی به خارج از ایران را متوقف کرد. تا آنجا که حتی الواح هخامنشی که به دانشگاه شیکاگو امانت داده شدهاند، برای بازگشت به ایران با محدودیت بیمه مواجه بودند و به همین دلیل در بازگشت روسای جمهوری دولتهای سیزدهم و چهاردهم از مجمع سازمان ملل در نیویورک با هواپیماهای حامل آنها به ایران بازگشتند. چون بیمهگذاران به دلیل شرایط تحریمها حاضر نبودند این آثار را بیمه کنند.
اما این مسئله در مورد چین کمی متفاوت است، در سال ۱۴۰۰، به مناسبت پنجاهمین سالگرد برقراری روابط دیپلماتیک ایران و چین، بیانیهای مشترک تحت عنوان «ابتکار آسیایی برای حفاظت از میراث فرهنگی» منتشر شد که در آن، دو کشور بر برگزاری نمایشگاههای متقابل آثار موزهای توافق کردند.
در همین راستا، در خرداد ۱۴۰۱، جبرئیل نوکنده، رئیس وقت موزه ملی ایران، از آغاز مذاکرات با چین برای اجرای این توافق خبر داد. اما از آن زمان تاکنون، نه از نمایشگاه متقابل درخور خبری شد و نه از بازگشت آثار ایرانی.
تبادل نابرابر
با وجود خروج گسترده دهها اثر تاریخی ارزشمند از ایران به مقصد چین، آثار ارسالی چین به ایران بههیچوجه از نظر قدمت، اصالت و جایگاه تاریخی با مجموعه ایرانی قابلمقایسه نبودند. تنها ۸۰ قلم شیء از مجموعههای هنری چین شامل پارچههای ساتن و ابریشم، چوب، سنگهای نیمهقیمتی و آثار تزیینی مربوط به بازهای از قرن ۱۷ تا قرن ۲۰ میلادی، در قالب نمایشگاهی با عنوان «شکوه فرهنگ چین» آبان ۱۴۰۲ در مجموعه فرهنگیتاریخی سعدآباد به نمایش گذاشته شدند. در حالی که آثار ارسالشده از ایران طیف گستردهای داشت؛ از دورههای باستانی تا اسلامی و از عصر آهن تا دوران صفوی.
این آثار نمایانگر بیش از سه هزار سال فرهنگ، تمدن، مهارت هنری و قدرت نمادین تاریخ ایراناند، حال آنکه نمایشگاه طرف چینی عمدتا مجموعهای تزیینی از دوران متاخر تاریخی را بود؛ آثاری که بیشتر مصرف ویترینی داشتند تا ارزشهای پژوهشی یا تمدنی.
نمایشگاه برگزارشده در سعدآباد هم در مقایسه با نمایشگاه «شکوه ایران باستان» در موزه ملی پکن و دیگر شهرهای چین، چه از نظر محتوای تاریخی و چه از نظر گستره مخاطب، بهمراتب محدودتر و کمرمقتر بود.
آثاری که از ایران خارج شدند
در نمایشگاه «شکوه ایران باستان» در چین، مجموعهای از شاخصترین و نادرترین آثار تاریخی ایران به نمایش درآمدند که در میان این آثار، تکوک زرین هخامنشی به شکل شیر نشسته از همدان و جام زرین مارلیک با نقش اسب شاخدار (مربوط به عصر آهن ۲) جایگاهی ویژه دارند.
آجر لعابدار قلایچی با نقش جانور، پارچ نقرهای دستهدار از همدان، جلوتنه شیر از تختجمشید با جنس لاجورد و سرمجسمهای از تختجمشید که با خمیر آبی ساخته شده، از جمله دیگر آثار برجستهایاند که برای به نمایش درآمدن به چین منتقل شدند.
نیمتنه انسانی گچی از حاجیآباد فارس، کاسه شیشهای دوره ساسانی از دیلمان گیلان و دو بشقاب نقرهای ساسانی، یکی ساده و دیگری پایهدار با نقش سوارکار نیز از نمونههای نادر این مجموعهاند.
افزون بر اینها، دهها قطعه سکه و زیورآلات طلا و نقره، ظروف شیشهای، برنجی و مسی، پلاکها و مُهرهای مفرغی، تکوکها، تندیسها و مجسمههای سنگی و گِلی، کاشیهای لعابدار و حتی کتیبههایی از تختجمشید، در قالب «امانت موقت» به چین ارسال شدهاند.
در کنار این آثار اصیل، پنج شیء بازآفرینیشده (مولاژ) نیز در نمایشگاه حضور دارند: سرستون گاو از کاخ آپادانای تخت جمشید، مجسمه داریوش، نسخه اویغوری از مجموعه شیخ صفیالدین اردبیلی، یک برگ نگارگری از خمسه نظامی و یک ورق نگارگری متعلق به سدههای ۱۶ و ۱۷ میلادی.
این فهرست نهتنها گستره زمانی از عصر آهن تا دوره صفوی را دربرمیگیرد، بلکه عمق تاریخی و تنوع هنری ایران را در قالب اشیایی بیجان، اما سرشار از حیات نمادین، به نمایش میگذارد. چنین مجموعهای اگرچه میتواند سفیری فرهنگی برای معرفی ایران باشد، خروج آنها در بستر مبهم و بدون نظارت عمومی، نگرانیهای عمیقتری درباره سرنوشت و مالکیت فرهنگی به همراه دارد.