باغ فین کاشان گنجینهای از رویدادهای سیاسی، فرهنگی و اجتماعی ایران در چند سده گذشته است
باغ فین کاشان که در تاریخ فرهنگی، اجتماعی و سیاسی ایران اهمیت فراوان دارد و جزو یکی از باغهای ایرانی ثبت در فهرست جهانی یونسکو است، حالا در پی غفلت مسئولان، ساختوسازهای پیرامون آن، مرمتهای غیراصولی و خشک شدن چشمه سلیمانیه که منبع اصلی آبیاری این باغ است، در آستانه نابودی است و این احتمال وجود دارد که تا چند سال دیگر هیچ نشانهای از دوران شکوه و جلال آن باقی نماند.
روزنامه هفت صبح بهتازگی در گزارشی، وضعیت امروز باغ فین کاشان را اینگونه توصیف کرده است: «اکنون دیگر صدای آب جویها که روزی جاری و زنده بودند، در دل باغ شنیده نمیشود و درختان سرو کهنسال که ستون آسمان باغ بودند، کمکم پژمردهاند.»
در این گزارش آمده است که مرمتهای انجامشده در باغ فین کاشان در سالهای اخیر، در بسیاری از موارد نهتنها به حفظ و احیای اصالت تاریخی این مجموعه منجر نشده، بلکه به تخریب تدریجی و پنهان آن دامن زدهاند. در واقع اقدامهایی که با عنوان «بازسازی» صورت گرفتند، در عمل موجب بروز آسیبهای جدید به بافت تاریخی باغ شده است.
در بخشهایی از مرمت، بهجای استفاده از آجرهای دستساز سنتی و ملاتهای آهکی، از مصالح صنعتی و سیمان بهره گرفته شده است؛ موادی که نه با ساختار تاریخی بنا سازگارند و نه قابلیت تنفس و جذب رطوبت دارند. استفاده از این مصالح مدرن باعث شوره، ترکخوردگی لایههای زیرین و افزایش نم در دیوارها شده و در بلندمدت، خطر فروپاشی تدریجی سازه را افزایش داده است.
در برخی کوشکها و گچکاریها نیز بهجای مرمت اصولی، صرفا اقدامهایی سطحی برای زیباسازی ظاهری انجام گرفته است. در این فرایند، با سفید کردن دیوارها و حذف لایههای تاریخی، بخشهایی از هویت و حافظه تاریخی باغ از میان رفته است.
مرمت کوشکهای قاجاری و بخشهایی از حمام تاریخی فین را نیز اغلب پیمانکارانی انجام دادهاند که فاقد مهارت سنتی و دانش مرمتی لازم بودهاند.
نتیجه این روند ناهمگونی بصری، کاهش اصالت معماری و تخریب تدریجی ساختار فنی باغ بوده است. مرمت جویها و شبکه آبرسانی نیز به همین سرنوشت دچار است؛ بخشی از مسیرهای آبی با مصالح نامناسب یا لولههای جدید پوشانده شدهاند که در نظام هیدرولیکی و کارکرد طبیعی باغ که بر پایه جریان آب طراحی شده بود، اختلال ایجاد کرده است.
از سوی دیگر فقدان ساختار تصمیمگیری واحد از مشکلات اساسی کنونی باغ فین است. چندین نهاد از جمله وزارت میراث فرهنگی، شهرداری کاشان، ادارات آب و منابع طبیعی و نهادهای محلی، هر یک بخشی از مسئولیت این اثر جهانی را بر عهده دارند، بیآنکه برای هماهنگی میان آنها مرجع مشخصی وجود داشته باشد. در چنین شرایطی، هر نهاد مسئولیت آسیبها را به دیگری واگذار میکند؛ به طوری که اگر جویها خشک شوند، مسئله به اداره آب نسبت داده میشود، اگر حریم بصری تخریب شود، شهرداری مسئولیت را نمیپذیرد و در صورت بروز آسیب در سازههای اطراف، هیچ نهادی پاسخگو نیست.
به این موارد باید گسترش ساختوساز در حریم و پیرامون باغ فین را هم افزود که اغلب به نام توسعه دنبال میشوند. ساختوسازهایی که طی چند سال باعث شدند باغ فین در میان حصاری از ساختمانهای بلند و فاقد ضابطه گرفتار شود. کارشناسان میگویند با گسترش شهر به سوی باغ، مرز میان میراث و زندگی شهری از میان رفته است.
ایلنا نیز اوایل شهریورماه از قول امیرمسعود انوشفر، طراح و معمار ایرانی، درباره گسترش ساختوسازهای بیهویت در منطقه تاریخی فین و تپه سیلک کاشان نوشت: «بیهویتی و ناهنجاری فرهنگی در معماری معاصر ایران تا جایی پیش رفته که در جاده باغ فین کاشان، در نزدیکی و بیخ گوش محوطه باستانی هشت هزارساله سیلک، شاهد ساختوسازهای عجیب با الگوهای رومی هستیم. این نوع ساختوساز به قدری تکرار و تولید شده است که برخی معماران برجسته که در کنگره معماری شهر کاشان حضور داشتند، به این دگرگونی معماری ایرانی در مناطق تاریخی اعتراض کردند.»
پیش از این در مردادماه نیز پایگاه خبری امتداد در گزارشی درباره پیامدهای فرونشست زمین در استان اصفهان، نوشته بود: «در کاشان، هزاران چاه غیرمجاز نهتنها باغ فین را تهدید میکنند، بلکه موجب مهاجرت گسترده روستاییان به کلانشهرها شدهاند.»
تاریخچه و مراحل شکلگیری باغ فین کاشان
باغ فین کاشان، از برجستهترین جاذبههای تاریخی و فرهنگی ایران، در سال ۱۳۱۴ خورشیدی در فهرست آثار ملی و در سال ۱۳۹۰ در پرونده «باغهای ایرانی» در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.
به گزارش سایت کجارو، منطقه فین به دلیل وجود چشمهای پرآب از دیرباز موردتوجه پادشاهان و حاکمان ایران بوده است. هرچند زمان دقیق احداث باغ فین مشخص نیست، برخی آن را به دوران اردشیر بابکان نسبت دادهاند. نخستین اشاره تاریخی به باغ فین در منابع مربوط به دوران یعقوب لیث صفاری دیده میشود که از وجود چشمه و باغی در بیابانهای مرکزی ایران سخن گفته است. گروهی از پژوهشگران دوره آلبویه را زمان شکلگیری باغ میدانند و برخی نیز آن را متعلق به عصر ایلخانی میدانند. یاقوت حموی، جغرافیدان و تاریخنگار قرن هفتم هجری قمری، در نوشتههای خود از گردش مردم کاشان در باغهای فین یاد کرده است.
اهمیت فرهنگی، سیاسی و تاریخی باغ فین کاشان
باغ فین کاشان تنها یک اثر تاریخی یا نمونهای از هنر باغسازی ایرانی نیست. این مکان گنجینهای از رویدادهای سیاسی، فرهنگی و اجتماعی ایران در چندین سده گذشته است. در طول تاریخ، شاهان، وزیران، شاعران و اندیشمندان بسیاری از این باغ دیدن کردند یا آنجا اقامت داشتند و از همین رو، باغ فین به صحنه رویدادهایی تبدیل شده که در حافظه جمعی ایرانیان جایگاهی ویژه یافته است.
باغ فین در دوران صفوی، محل پذیرایی از سفرای خارجی، برگزاری آیینهای رسمی و محل استراحت شاهان در مسیر اصفهان به قم و تهران بود. در این دوران، کاشان به دلیل چشمه سلیمانیه و آبوهوای معتدلش، یکی از اقامتگاههای محبوب دربار صفوی به شمار میرفت.
اما برجستهترین واقعه سیاسی مرتبط با این باغ، بدون تردید، قتل میرزا تقیخان امیرکبیر، صدراعظم اصلاحگر ناصرالدینشاه قاجار، است. امیرکبیر در دیماه سال ۱۲۳۰ خورشیدی (۱۸۵۲ میلادی)، پس از برکناری از مقام خود به دستور شاه، در حمام کوچک باغ فین به قتل رسید؛ واقعهای که باغ فین را به یکی از نمادهای تراژدی قدرت و سیاست در تاریخ ایران تبدیل کرد. این حادثه چنان اثری بر حافظه تاریخی ایرانیان گذاشت که تا امروز، باغ فین در حافظه جمعی ایرانیان به نام امیرکبیر شناخته میشود.
باغ فین در دوران قاجار و پهلوی محل دیدارها، مذاکرات و اقامت رجال سیاسی هم بود و بارها بازسازی و مرمت شد.
از منظر فرهنگی و هنری، باغ فین نمونهای کمنظیر از هنر باغسازی ایرانی است که در آن، اصول هندسی، جریان آب و ترکیب درختان با معماری، مفاهیم عمیق زیباییشناسی و فلسفی را بازتاب میدهد. محورهای اصلی باغ با نظامی دقیق از جویها و حوضها طراحی شده و جریان دائمی آب، نشانهای از تداوم حیات و برکت در فرهنگ ایرانی است. ترکیب معماری با طبیعت در این باغ، نمود کاملی از تفکر ایرانی در پیوند میان انسان و جهان پیرامون است.
در معماری این مجموعه، چهار عنصر اصلی باغ ایرانی یعنی آب، خاک، باد و گیاه در هماهنگی کامل قرار دارند. بناهای شاخص باغ همچون کوشک صفوی، حمام بزرگ و کوچک، خلوت کریمخانی، عمارت شترگلویی و عمارت بادگیر، هر یک بخشی از هویت تاریخی و هنری فین را تشکیل میدهند.