ایران وایر
بعد از اعلام اجرای طرح اسقاط موتورسیکلتهای فرسوده که ۴۰ سال است متوقف شده، موجی از نگرانی و تردید میان کارشناسان و مردم، شکل گرفته است. هرچند که هدف از اجرای این طرح، کاهش آلودگی هوا و پایین آوردن مصرف بنزین با از رده خارج شدن موتورسیکلتهای فرسوده و آلاینده اعلام شده اما چالشها و ابهامات پیش روی طرح حاضر، تردیدها را نسبت به اثرگذاری این طرح بالا برده است. تا جایی که به نظر میرسد اجرای این طرح با میلیاردها دلار هزینه اجرایی، نه تنها تاثیر ملموسی بر آلودگی و کیفیت هوا نخواهد داشت بلکه فشار اقتصادی قابل توجهی، هم بر اقشار کمدرآمد و هم بر دولت وارد خواهد آورد.
در این گزارش، ضمن توصیف خلاصهای از موضوع طرح اسقاط موتورسیکلتهای فرسوده، به چالشها و ابهامات پیشرو میپردازیم و بررسی میکنیم که این طرح در مرحله عمل، بیشتر به نفع اقشار عمدتا کمدرآمد مالک خودروهای فرسوده است یا دولت، دلالان و کارخانجات موتورسازی؟
طرح اسقاط موتورسیکلتهای فرسوده چیست و شامل چه کسانی میشود؟
طبق اعلام اولیه نهادهای متولی، موتورسیکلتهای قدیمی، اعم از بنزینی و برقی که سهم بالایی در آلایندگی هوا دارند باید از چرخه تردد خارج شوند و مالکان در قبال تحویل وسیله فرسوده، «گواهی اسقاط» و وام خرید موتور جدید دریافت کنند.
بر اساس مقررات اعلام شده ، موتورسیکلتهای انژکتوری با بیش از ۶ سال کارکرد و موتورسیکلتهای کاربراتوری با بیش از ۸ سال کار و موتورسیکلتهای برقی با بیش از پانزده سال سن، فرسوده محسوب میشوند. ناتوانی در پاس کردن استانداردهای آلایندگی، مصرف سوخت غیر استاندارد به همراه ایرادهای ایمنی که تردد را غیر مجاز میکنند هم از فاکتورهای یک موتورسیکلت فرسوده هستند. البته صاحبان موتورسیکلتهایی که عمر وسیله نقلیه آنها کمتر از شش سال است نیز میتوانند در طرح شرکت کنند، اما این گروه مشمول دریافت تسهیلات نخواهند شد.
در اجرای طرح نوسازی موتورسیکلت های کشور به راکبین موتورسیکلتهای فرسوده، یارانه صرفهجویی انرژی در قالب گواهی اسقاط و تسهیلات بانکی ارزان، تعلق میگیرد تا این افراد بتوانند موتورسیکلت جایگزین و جدید را خریداری کنند.
بر این اساس، به موتورسیکلتهای فرسوده ۶ تا ۱۰ ساله، نصف گواهی اسقاط به ارزش ۱۷ میلیون و پانصد هزار تومان به عنوان یارانه دولتی تعلق میگیرد. برای موتورسیکلتهای بالای ۱۰ سال، یک چهارم گواهی به ارزش ۸ میلیون و ۷۵۰ هزار تومان و به موتورهای برقی فرسوده، گواهی کامل به ارزش ۲۶ میلیون و ۲۵۰ هزار تومان تخصیص داده میشود.
علاوه بر یارانه دولتی، مالکین موتورسیکلتهای فرسوده، میتوانند از تسهیلات قرضالحسنه با بازپرداخت ۳ ساله هم برای خرید موتورسیکلت جایگزین استفاده کنند. موتورسیکلتهای بنزینی ۱۲۰ میلیون تومان و موتورسیکلتهای برقی ۱۵۰ میلیون تومان، تسهیلات بانکی قرضالحسنه دریافت میکنند. مدت بازپرداخت این تسهیلات، ۳۶ماهه است.
به عنوان مثال مالک یک موتورسیکلت فرسوده بنزینی میتواند با بودجه اولیه ۱۲۸ میلیون و ۷۵۰ هزار تومان، موتور قدیمی خود را اسقاط کرده و یک موتور جدید بخرد که البته پرداخت مابه تفاوت قیمت موتورسیکلت جدید تا مبلغ ۱۲۸ میلیون و ۷۵۰ هزار تومان به عهده خریدار است.
طرح بهصورت کلید به کلید اجرا میشود؛ یعنی راکب پس از تحویل موتورسیکلت فرسوده، بلافاصله موتورسیکلت جدید خود را تحویل میگیرد و تمام فرآیند ثبتنام و جایگزینی، کاملاً رایگان است و تنها از طریق سامانه رسمی nnhk.ir انجام میشود.
ابهامات و چالشهای اجرای طرح
شکلگیری بازار سیاه حواله خودرو
امکان تشکیل بازار سیاه خرید و فروش حواله اسقاط موتورسیکلت فرسوده با هدف دسترسی به وام بانکی ارزانقیمت از مهمترین چالشهای طرح حاضر است. چرا که در این طرح، به طور قانونی، امکان فروش گواهی اسقاط وجود دارد و اینجاست که پای دلالان به موضوع باز میشود چون در شرایطی که دسترسی به وامهای بانکی بسیار دشوار است، افراد پرشماری، حاضرند برای اخذ وام ۱۲۰میلیون تومانی معمولی، حواله ۸میلیون تومانی را حتی بالای ۱۵میلیون تومان بخرند. خصوصا اینکه این تسهیلات قرضالحسنه است و جذابتر از وامهای معمولی با سود های دورقمی.
حتی در طرح مشابه که اسقاط خودروهای فرسوده بوده، در مواردی، به طمع دسترسی به تسهیلات بانکی، برای خودرو سالم، گواهی اسقاط، صادر شده است.
عدم تناسب مبلغ یارانه با قیمت موتورسیکلت
بسیاری از مالکان موتورسیکلتهای فرسوده میگویند که ارزش موتور فرسوده آنها بسیار بالاتر از قیمت پیشنهادی دولت است. به عنوان مثال یکی از مخاطبین ایرانوایر میگوید که سن موتور او ۱۶ سال است اما در بازار آزاد بیش از ۲۵میلیون تومان ارزش دارد و عقلانی نیست که موتور را در قبال مبلغ ۸میلیون و ۷۵۰ هزار تومان به دولت تحویل دهد و مبلغ ۱۲۰ میلیون تومان هم به بانک مقروض شود.
دیگر مخاطب ایرانوایر هم می گوید که موتورش، بیش از ۳۰ میلیون تومان میارزد و حتی آهن کهنه موتور او، حداقل ۱۵میلیون تومان ارزش دارد و با این شرایط چرا باید موتور را در قبال دریافت ۸میلیون تومان، تحویل دولت دهد؟ او همچنین میگوید: « جیب ما را نزنند، یارانه دولت را نمیخواهیم».
عدم کفایت یارانه و تسهیلات برای خرید موتورسیکلت نو
تسهیلات به همراه یارانه پرداختی به مالک موتورسیکلت فرسوده، هیچ تناسبی با قیمت موتورهای نو ندارند. به عنوان مثال برای یک موتورسیکلت فرسوده بنزینی، دولت با پرداخت یارانه و تسهیلات، مجموعا، بودجهای معادل ۱۲۸ میلیون و ۷۵۰هزار تومان برای خرید یک موتور جدید در اختیار مالک، قرار میدهد اما میانگین قیمت یک موتورسیکلت نو با کیفیت متوسط در بازار ایران، بالای ۱۵۰میلیون تومان است و به این ترتیب، علاوه بر بدهی بانکی، پرداخت مبلغ بالای ۲۰ میلیون تومان هم بر عهده مالک خواهد بود. در شرایطی که اغلب مالکین این موتورسیکلتهای فرسوده از اقشار کمدرآمد هستند، پرداخت چنین مبالغی فشار مضاعف بر معیشت آنان است تا جایی که قطعا تعدادی به جای پرداخت اقساط و مبلغ مابه تفاوت به فروش حواله خود فکر خواهند کرد.
مشکل تسهیلات پرداختی
تسهیلات پرداختی در طرح اسقاط موتورسیکلت، قرضالحسنه یعنی بدون سود، اعلام شده اما واقعیت این است که وامهای قرضالحسنه، ۴درصد کارمزد دارند. به این ترتیب تسهیلاتگیرنده ۱۵۰ میلیون تومانی باید ۶میلیون تومان، کارمزد بپردازد و به این ترتیب، در مدت ۳سال، اقساط ماهیانه بیش از ۴ میلیون و ۳۳۳ هزار تومان بر دوش تسهیلاتگیرنده تحمیل میشود.
به علاوه، قطعا بانکها از وامگیرنده، طلب ضامن هم میکنند و اینجاست که اغلب مردم، متوقف شده و نمی توانند پروسه را ادامه دهند. خصوصا اینکه این تسهیلات در همه بانکها هم پرداخت نمیشود و فقط در تعداد معدودی از بانک های کشور قابل پرداخت است.
اینجاست که بسیاری از متقاضیانی که در مرحله معرفی ضامن یا پرداخت اقساط، متوقف میشوند، ترجیح خواهند داد که حواله خود را به دلالان یا افرادی بفروشند که بتوانند شروط بانکها را برای دریافت وام، فراهم کنند. مشخص است که انتهای این مرحله هم به دلالان و بازار سیاه خرید و فروش حواله، ختم میشود.
نبود مدارک کافی در اغلب موتورسیکلتهای فرسوده
در بسیاری از شهرستانها و روستاهای ایران و حتی در پایتخت، موتورسیکلتهایی استفاده میشوند که اصلا سند و مدارک کافی برای ثبتنام در سامانه اعلام شده را ندارند. خصوصا اینکه تعداد قابل توجهی از این موتورسیکلتها، چندین دست خرید و فروش شدهاند و مالک فعلی، امکان به دست آوردن سند یا اخذ خلافی از موتورسیکلت خود را هم ندارد. چه بسا که گاه، رقم خلافی از کل قیمت موتورسیکلت بالاتر رفته است.
تردید در جذابیت طرح به دلیل عدم توفیق در اجرای طرحهای مشابه
طرح حاضر، شباهت بالایی به طرح اسقاط خودروهای فرسوده دارد؛ طرحی که به دلایل پرتعداد، اعتماد عمومی به طرحهای اعلام شده از سوی دولت را به میزان قابل توجهی، پایین آورده است. شکایتهای گسترده درباره فرآیند پیچیده و زمانبر ثبت، تحویل و دریافت گواهی، عدم پرداخت وام یا پرداخت با تاخیرهای طولانی، نبود ضمانت و زمانبندی روشن درباره زمان و نحوه پرداخت تسهیلات و سنگاندازی بانکها در پروسه متقاضیان، تنها بخشهایی از این مشکلات بوده است. در ویدیویی که با همین موضوع درایرانوایر منتشر شده، میتوان آثار بیاعتمادی مردم به طرحهای دولتی را به وضوح در کامنتها و نظرات مخاطبین، ملاحظه کرد. حتی برخی معتقدند که موتورسیکلتهای جدید، کیفیت پایینتری دارند و آلایندگیشان چندان کمتر نیست. تعدادی هم تردید دارند که کلا این طرح برای افزایش فروش و حمایت از کارخانجات موتورسازی، اجرا شده و هیچ حمایتی از مردم یا هوای پاک در کار نیست.
ابهام در منابع مالی اجرا
بنا بر گزارش های منتشر شده، در حال حاضر نزدیک به ۱۴ میلیون دستگاه، موتورسیکلت در کشور تردد دارند که از این میزان حدود ۱۱ میلیون و ۳۰۰ هزار دستگاه، فرسوده یا در آستانه فرسودگی هستند. با این حساب، اجرای کامل این طرح، نیازمند بودجهای نسبتا بالا معادل ۱۲ میلیارد و ۵۰۰ میلیون دلار تا ۱۷ میلیارد دلار است و در شرایطی که دولت برای صرفهجویی ماهانه ۲۰میلیون دلار، یارانه بیش از ۷ میلیون نفر را حذف کرده، منبع و امکان تخصیص این بودجه، مورد تردید جدی است.
به این ترتیب اگرچه اسقاط موتورسیکلتهای قدیمی و جایگزین شدن با موتورهای نو، بهخودیخود اقدامی ضروری و از نظر زیستمحیطی منطقی است، اما در ایران اجرای این طرح تا کنون بهگونهای پیش رفته که نه انگیزه کافی برای مردم ایجاد کرده و نه زیرساخت مناسب برای جایگزینی فراهم بوده و نه حتی توانسته اعتماد مردم را به دست آورد. همانطور که نتیجه طرحهای مشابه، شکلگیری بازار سیاه حوالههای اسقاط، سردرگمی مالکان، و بیاعتمادی عمومی نسبت به وامها و تعهدات دولت بوده است. وضعیتی که سود اصلی را نهایتا نصیب دلالان یا افراد با توانایی مالی بالا کرده است.