«یلدای اجارهای» مفهومی تازه در روزگار دشوار معیشتی خانوادههای ایرانی است؛ خانوادههایی که میخواهند همچنان پیوندهای اجتماعی و سنتهای کهن خود را حفظ کنند. در حالی که خرید قسطی و «اجاره میوه» در ایران رواج یافته، یک جامعهشناس معتقد است این تلاش نوعی مقاومت سیاسی به شمار میرود.
آیین «چله برون» پیوند اجتماعی را میان خانواده زوجهای جوانی که بهتازگی نامزد کردند در شب یلدا، برقرار میکند. طبق این سنت، خانواده داماد با طبقهایی از میوه، شیرینی، آجیل و هدایای مختلف از جمله طلا و لباس، به دیدار خانواده عروس میروند.
اما در روزگاری که حداقل دستمزد ماهانه کمی بیش از ۱۰ میلیون و هر گرم طلا نزدیک به ۱۴ میلیون تومان است، اجرای این سنت برای همه مردم ممکن نیست.
در این بین پدیدهای بهنام «یلدای اجارهای» متولد شده است؛ تلاش خانوادههایی که میخواهند با وجود دشواریهای معیشتی، بازهم سنتهای خود را زنده نگهدارند.
بهار، دختر ۲۹ سالهای ساکن ایران است. او که در دوران نامزدی بهسر میبرد در گفتوگو با ایراناینترنشنال گفت بهدلیل فشارهای اقتصادی، تورم و قیمت سرسامآور میوه و آجیل این روزها، به نامزدش پیشنهاد کرده خنچههای یلدا را اجاره کنند.
بهار این «یلدای اجارهای» را یکی از دردناکترین تجربههای زندگی خود میداند. او و نامزدش هر دو شاغل و از خانوادهای متوسط هستند.
او به تاثیر شرایط سخت اقتصادی بر پیوندهای اجتماعی اشاره کرد و گفت: «همیشه با خاله، دایی، عمو و عمهها، در جمعهای خانوادگی بودیم. اما حالا با وضعیتی که به وجود آمده، حتی توان خرید میوه، شیرینی، آجیل و پذیرایی شام از اعضای خانواده خودمان را هم نداریم.»
او ادامه داد: «به همین دلیل یکی از دوستانم پیشنهاد کرد خوراکیهای یلدا را اجاره کنیم. ما هم تصمیم گرفتیم این کار را کنیم و بعد چند عکس بگیریم و تمام.»
بهار میگوید انجام این کار به او احساس حقارت میدهد. به گفته او «اولش نمیخواستم قبول کنم. ما خانوادهای بودیم که همیشه مراسم یلدا، چهارشنبهسوری و سیزدهبدر را برگزار میکردیم، اما در چند سال گذشته این دورهمیها کوچک و کوچکتر شد.»
یلدای قسطی؛ سرخط خبرهای این روزهای ایران
تهیه و خرید وسایل مورد نیاز بهصورت اقساط بلندمدت، یک روش زندگی در بسیاری از کشورهای جهان است، امکانی که حکومتها برای شهروندان فراهم میکنند که حتی به صورت اقساط صاحب خانه و ماشین و کسبوکار شوند. اما در ایران سالهاست تهیه نیازهای اولیه زندگی، حتی نوشتافزار و نان و تخممرغ، هم به قسط و بدهکاری تبدیل شده است.
۵ عدد پسته، تا فرزند در مدرسه شرمسار نشود
صاحب یک مغازه خشکبار و آجیلفروشی در یکی از محلههای مرکزی پایتخت در گفتوگو با ایراناینترنشنال گفت کسانی که در سالهای گذشته میتوانستند حداقل یک کیلو آجیل شب یلدا بخرند، امروز تنها توان خرید ۲۵۰ گرم را دارند.
او به یکی از موارد این دست خریدها اشاره کرد و گفت: «چند روز پیش، یک خانواده برای خرید آجیل جشن یلدای مدرسه دخترشان آمدند. کمی قیمتها را نگاه کردند و در نهایت مقداری نخودچی و کشمش خریدند.»
این فروشنده اضافه کرد: «مادر خانواده با شرمساری نزدیک من آمد و خواست ۵ عدد پسته و ۵ عدد قیسی روی نخودچی و کشمش بگذارم.»
به گفته این فروشنده، مادر این دختربچه به او گفته است: «برای خرید همین هم آخر ماه به مشکل برمیخورم، اما دوست ندارم دخترم در مدرسه خجالت بکشد.» این خشکبار فروش که ۲۵ سال در یکی از محلات تهران مغازه دار است، گفت: «چیزی که ما کاسبها میبینیم، در هیچ آمار و اخباری نیست.»
او تاکید میکند برای فروش و خراب نشدن اجناس و در عین حال برای اینکه تعداد بیشتری بتوانند خرید کنند، فروش قسطی و چکی دارد.
این خشکبار فروشی گفت: «اینکه ما را در جهان با پسته و زعفران میشناسند اما مردم در ایران حسرت خوردن این چیزها را دارند، واقعیتی است که تا هر روز در چهره مردم نبیند، آن را درک نخواهید کرد.» یک میوه فروش هم روایتی مشابه خشکبار فروش دارد. او به تغییر رفتار خرید شهروندان در تهران اشاره میکند.
به گفته او، مردم در سالهای گذشته بدون نگرانی میوه میخریدند و شب یلدا بازار رونق داشت. اما امسال مشتریها با دقت قیمت میپرسند. به گفته او اکثر مشتریان، خریدشان محدود به یکی دو قلم میوه میشود و بیشتر آنها بدون خرید و با دیدن قیمتها مغازه را ترک میکنند. او تاکید کرد سفارشهای بزرگ برای عروسی هم کاهش پیدا کرده است.
انگشترم را امانت میگذارم تا دخترم شرمسار نباشد
جمهوری اسلامی در تلاش است تا مراسم مذهبی مطلوب خود را با آیین و جشنهای سنتی و ملی ایران جایگزین کند. این موضوع با تغییر نام جشنهای ملی نظیر شب چله و چهارشنبه سوری در تقویم رسمی قابل مشاهده است. از سوی دیگر حکومت از طریق ایجاد رویدادهایی نظیر «عطر سیب» در ماه قمری محرم برای ارایه تسهیلات به هیاتهای مذهبی، یا سبدهای معیشتی در آستانه ماه رمضان، مناسبتهای مذهبی را تقویت میکند.
با اینحال، تلاشهایی از سوی شهروندان برای زنده نگهداشتن آیینهای ملی وجود دارد. معلم پایه سوم ابتدایی در یکی از مدارس دولتی دخترانه به ایراناینترنشنال گفت برگزاری جشن تکلیف برای بچههای پایه سوم، چیزی است که به صورت دقیق از جانب آموزشوپرورش پیگیری میشود و در برخی موارد حتی زمانی که خانوادهها در برابر آن مقاومت میکنند و یا توان تهیه چادر و یا وسایلی که اتفاقا باید یک شکل باشد را ندارند، با کمک خیرین مذهبی آن را فراهم میکند.
این معلم درباره برگزاری جشن یلدا گفت: «ما چند معلم در مدرسه هستیم همه تلاشمان را میکنیم که بچهها را تا جای ممکن با فرهنگ و ریشههای ایرانی آشنا کنیم.»
این معلم روایت مادر یکی از دانشآموزان را بازگو کرد که قصد داشت انگشتر خود را گرو بگذارد تا دختر دانشآموزش شرمنده نشود. او گفت: «مادر یکی از دانشآموزان به من گفت حتی توان خرید یک انار و یک مشت آجیل را هم ندارد، اما میخواست انگشترش را گرو بگذارد تا دخترش شرمنده نشود.»
به گفته این معلم «چیزهایی که در زندگی واقعی افراد جامعه وجود دارد، رنجی است که افرادی با شغلهایی مانند ما هر ثانیه به چشم میبینند.»
او ادامه داد کم بضاعت بودن خانوادهها باعث شده است تا با کمک چند میوه و خشکبار فروش محلی بستههایی برای کودکانی که خانوادههایشان توان خرید خوراکیهای یلدا را ندارند فراهم کنند.
یلدا و «مقاومت سیاسی» ایرانیان
حسین قاضیان، جامعهشناس، درباره تاثیر مستقیم بحرانهای اقتصادی و معیشتی این روزهای ایران بر مناسبتها و آیینهای سنتی و ملی، از جمله شب یلدا میگوید گردهمایی خانوادگی یا دوستانه در شب یلدا، بر پایه خوش گذشتن است و یکی از عناصر اصلی خوشگذرانی و خوش بودن در این شب، بر پایه خوراکیهایی است که دور هم خورده میشود؛ در واقع خوردن، بخش مهمی از مراسم شب یلداست.
به همین دلیل نبودن و یا دشواری تهیه وسایل لازم برای این مراسم، نوعی احساس غم و شرم و ناراحتی عمیق ایجاد و این، ماهیت شادی و خوشی این شب را مختل میکند. این جامعهشناس، گفت: «جامعه راه خودش را میرود. انتقال فرهنگ در اختیار کسی نیست، نه حکومت و نه هیچ گروه قاهر دیگری نمیتواند انتقال فرهنگ را کنترل کند.»
به گفته قاضیان، حتی با جهانی شدن ارزشهای فرهنگی مثل جشن گرفتن کریسمس و هالووین، جامعه ایرانی برای زنده نگهداشتن هویت ملی و فرهنگی خود تلاش میکند و آن را به نسل بعد منتقل میکند؛ حتی بیشتر و پررنگتر.
به گفته او «با آمدن ارزشها از فرهنگهای دیگر، مقاوتی در جامعه بروز میکند، برای همین هویتهای ملی و محلی گاهی پررنگتر از قبل هم میشوند.»
قاضیان در توصیف این مقاومت، به پررنگ شدن سپندارمذگان در مقابل ولنتاین، یا افزایش علاقه شهروندان ایران برای بازدید از مزار کوروش بزرگ اشاره کرد. این جامعهشناس، تاکید کرد باوجود شرایط اقتصادی نابسامان در ایران، جامعه در برخورد با این جشنهای آیینی، «مقاومت سیاسی» دارد.
به گفته او: «زمانی که حکومت تلاش میکند گفتمان سیاسی و مذهبی خود را بر جامعه غالب کند، در مقابل جریانی رونق میگیرد که در ضدیت آن و برای ابراز هویت ملی و فرهنگی است.»
پیروزی نور بر تاریکی؛ پیام روشن یلدا در طولانیترین شب سال
یلدا، طولانیترین شب سال در گاهشماری ایرانی، ریشه در باورهای کهن دارد. ایرانیان باستان این شب را زمانی میدانستند که نیروهای تاریکی در اوج قدرت هستند و اهریمن نماد چالش و سختی است، اما همزمان تولد دوباره خورشید و آغاز نور در دل تاریکی، نوید امید و زندگی تازه را به همراه داشت.
شب یلدا، با شرایط این روزهای ایران، پیوندی نمادین پیدا کرده است. این شب تنها نماد طولانیترین شب سال نیست، بلکه در پس خود امیدی را زنده می کند به تابیدن نور بر این سیاهی؛ تولد دوباره خورشید و روزهایی که آرام آرام بلند میشوند.
