نمایشگاه مصدق در دانشکده حقوق دانشگاه نوشاتل در سوییس

امید حبیبی نیا
روزنامه نگار مقیم سوییس

از هفته آخر اسفندماه نمایشگاهی از اسناد و مدارک مربوط به تحصیل و اقامت محمد مصدق، نخست وزیر ایران در سالهای ۱۳۳۰ تا ۱۳۳۲ در دانشکده حقوق دانشگاه نوشاتل برپا شده است.

محمد مصدق که دانشجوی دکترای حقوق دانشگاه نوشاتل بود، یکی از نخستین فارغ التحصیلان دکترای دانشکده تازه تاسیس حقوق این شهر و همچنین نخستین غیر سوییسی بود که درجه دکترای خود را از این دانشگاه گرفت. او همچنین نخستین ایرانی است که به درجه دکترای حقوق نائل شد.

این نمایشگاه که بخشی از برنامه جامع فرهنگی کانتون فرانسوی زبان نوشاتل در غرب سوییس به نام بهار فرهنگی است، اخیرا در دانشکده حقوق دانشگاه نوشاتل که اکنون یکی از معتبرترین دانشکده های حقوق اروپا به شمار می رود، افتتاح شده است.

بهار فرهنگی امسال در نخستین سال برگزاری اش به ایران اختصاص دارد و در آن برنامه های متنوعی از جمله نمایشگاه های گوناگون، سخنرانی، نمایش فیلم، اجرای نمایش، آواز، رقص و همچنین معرفی غذاها و نوشیدنی های ایرانی تا پایان بهار عرضه خواهد شد.

در مراسم افتتاحیه نمایشگاه مصدق در دهم مارس که با استقبال بسیاری روبرو شد، ژان ژاک آبرت، معاون دانشگاه نوشاتل، پرفسور رمی شورر ( رئیس پیشین دانشگاه)، پرفسور فرانسوا انئار از انجمن فارغ التحصیلان دانشگاه و کولت روسا فاور از دانشکده حقوق و رئیس انجمن فارغ التحصیلان سخنرانی کردند و هر یک به یکی از جنبه های زندگی مشهورترین نخست وزیر ایران معاصر پرداختند.

در نمایشگاه دکتر مصدق، دهها سند اصلی از دوران تحصیل و اقامت دکتر مصدق در نوشاتل به معرض نمایش گذاشته شده است که از جمله آنها اصل تز (پایان نامه) دکترای محمد مصدق و همچنین تقاضای تابعیت برای اخذ پروانه وکالت و نیز تقاضای تمدید اقامت نیز به چشم می خورد.

تقاضای تابعیت محمد مصدق به دلیل فقدان شروط لازم از جمله سالیان اقامت در سوییس در هنگامه جهانی اول رد شده بود، اما او پیش از بررسی تقاضایش به ایران بازگشته بود.

محمد مصدق مدتی پس از انقلاب مشروطه و ورود به کارزارهای سیاسی راهی فرانسه شد و به تحصیل علوم سیاسی پرداخت و پس از اخذ مدرک فوق لیسانس به ایران بازگشت و به فعالیت های سیاسی و نوشتن مقالاتی در زمینه مسائل سیاسی از جمله استعمار بریتانیا در ایران پرداخت اما خطر دستگیری و بازداشت او را واداشت تا به اتفاق خانواده برای اخذ دکترای حقوق در سال ۱۲۸۸ (۱۹۱۰) به نوشاتل سوئیس برود.

در چهارسال اقامت مصدق در نوشاتل، وی علاوه بر تحصیل، نشریات و جزوه هایی را با همکاری همفکران خود که به جناح دموکرات در مجلس ایران نزدیک بودند منتشر کرد.

مصدق در سال ۱۲۹۳ و در هنگام جنگ جهانی اول به ایران بازگشت و مدتی بعد وزیر دادگستری (عدلیه) ایران شد.

در یکی از اسنادی که در این نمایشگاه وجود دارد، دکتر مصدق در سال ۱۹۲۰ در بازگشت به نوشاتل با امضای دکترای حقوق از دانشگاه نوشاتل و وزیر دادگستری ایران درخواست تمدید اقامت خود و خانواده اش را در نوشاتل کرده است، این امر ظاهرا به دلیل بیم از خطراتی بوده که پیش از کودتای “رضاخان” برای وی وجود داشت و پس از آن نیز این خطرات تشدید شد.

دکتر مصدق در دوران زمامداری “رضاخان” به عنوان نماینده مردم تهران وارد مجلس شد و به مخالفت با دولت ها و همچنین بستن پیمان هایی اقتصادی و تجاری زیان بار با بریتانیا ادامه داد.

وی در همین سالها تدریس در دانشکده های حقوق و دانشکده علوم سیاسی تازه تاسیس دانشگاه تهران را نیز آغاز کرد و یکی از بانیان و نخستین استادان این رشته ها در ایران بود و کتابها و مقالات بسیاری درباره حقوق، اقتصاد و سیاست ایران نوشت.

وی تلاش بسیاری کرد تا ارتباط این دو دانشکده را با دانشگاه نوشاتل برقرار سازد و برنامه های اعزام دانشجو و دعوت از استادان را پیش ببرد اما به دلیل شرایط بحرانی ایران از سویی و همچنین دوران متلاطم پس از جنگ جهانی اول در این امر توفیق چندانی به دست نیاورد.

محمد مصدق پس از سقوط رضا شاه و تشکیل جبهه ملی رهبر جنبش ضد استعماری ایران شناخته شد و طرح ملی شدن صنعت نفت ایران را ارائه کرد، این طرح سرانجام در ۲۷ اسفند در مجلس شورای ملی و ۲۹ اسفند در مجلس سنا به تصویب نمایندگان رسید و محمد رضا شاه نیز چاره ای جز امضای آن نیافت.

از رمی شورر، رئیس پیشین دانشگاه نوشاتل و نماینده سابق شورای ملی (مجلس) سوئیس درباره اهمیت محمد مصدق برای دانشگاه نوشاتل پرسیدم. او گفت: “مصدق اولین دانشجوی خارجی دکترا و اولین فارغ التحصیل غیر سوییسی این مقطع در دانشگاه تازه تاسیس نوشاتل بود و سابقه درخشان تحصیلش در این دانشگاه نشانگر آن بود که وی می تواند در صورت وجود یک فضای دموکراتیک در کشور نقش موثری در پیشرفت آن ایفا کند. پس از آن که وی به ایران بازگشت و به وزارت دادگستری، نمایندگی مجلس و سپس نخست وزیری رسید قطعا دانشگاه نوشاتل به وجود چنین فارغ التحصیلی همواره افتخار می کرده است زیرا جنبشی را علیه استعمار بریتانیا در ایران رهبری کرد که تاریخ را ورق زد.”

از ژان ژاک آبرت استاد تاریخ و معاون دانشگاه نوشاتل پرسیدم: “یکی از همین افتخارات برای دانشگاه نوشاتل احتمالا پیروزی ایران تحت هدایت مصدق در دیوان داوری بین المللی لاهه علیه شکایت دولت بریتانیا بود، ارزیابی شما از این موفقیت تاریخی مصدق چیست؟”

آبرت گفت: “طبعا دوران تحصیل و سابقه فعالیت های مصدق در نوشاتل نشان می دهد که وی بسیار به مطالعه استعمار و چگونگی مقابله حقوقی با آن پرداخته بود و قطعا از آموزش های خوبی هم در این زمینه بهره مند شده بود. این پیروزی که دانشگاه نوشاتل هم به آن افتخار می کند در واقع پیروزی دانش حقوق بین الملل بر سلطه جویی استعمار بود که تاثیرش را در سایر کشورهای تحت استعمار هم گذاشت.”

آقای آبرت که از اعضای پیشین شورای (مجلس محلی) کانتون نوشاتل است، درباره استقبال از نمایشگاه دکتر مصدق می گوید که انتظار این همه استقبال را نه تنها از سوی استادان، مورخان و دانشجویان مقاطع مختلف حقوق، تاریخ، روزنامه نگاری و علوم اجتماعی دانشگاه نوشاتل و شهرهای مجاور و همچنین رسانه ها نداشته است و افتتاحیه این نمایشگاه که مقدمه اولین برنامه بهار فرهنگی نوشاتل است موفقیت بزرگی برای آن محسوب می شود.

از محمد مصدق نقل شده است که درباره دوران اقامت خود در نوشاتل گفته است در این شهر زیبای سوییس همه پس از تاریک شدن هوا در خانه های خود باقی می ماند و سکوتی که برقرار می شود بهترین فرصت برای مطالعه، تحقیق و نوشتن است.

به رمی شورر می گویم که از زمان محمدرضا شاه که از اتفاق، او هم در شهر همجوار مصدق در سوییس اما در مدرسه خصوصی شاهزادگان تحصیل می کرد، اصطلاحی از زبان او در مقایسه میزان دموکراسی در سوییس (که نخستین کشور دارای نظام دموکراسی مستقیم در جهان است) و ایران نقل شده است که: “ایران، سوییس نیست!” و دولتمردان پس از او تا خاتمی و روحانی نیز بارها این جمله را تکرار کرده اند ولی به نظر می رسد که مصدق باور داشت که ایران هم می تواند سوییس بشود.

او می گوید قطعا او درباره نظام سیاسی سوئیس بسیار آموخته بود و برای دموکراسی در کشورش کوشید اما متاسفانه کودتایی که با تشویق بریتانیایی ها و توسط آمریکایی ها هدایت شد مانع از آن شد تا نخستین نظام دمکراتیک در خاورمیانه جان بگیرد.

نمایشگاه مصدق در دانشکده حقوق دانشگاه نوشاتل به همراه برنامه های بهار فرهنگی ایران تا پایان بهار (۲۱ ژوئن) ادامه دارد.

از: بی بی سی