آیدا”، به‌جز همنفسی و همدلی و همراهی با شاملو، یار و مددکار او، در پیشبرد کار “کتاب کوچه” و دیگر آفریده‌های ادبی بوده است. “آیدا”ی امروز، دیگر تنها آن زن اثیری الهام‌بخش شاملو در خلق عاشقانه‌هایش نیست. سال‌های بلند اُنس و اُلفت و مصاحبت آیدا با شاملو (و همکاری تنگاتنگ با او در زمینه‌های ادبی) از آن “الهه”ی دیروز، ادیب سخن‌سنجی آفرید که (به باور من) بیش از هر کسی، توان و قابلیت به پایان بردن “کتاب کوچه” را دارد
کتاب «تهران، خیابان آشیخ هادی»[۱]، مجموعۀ نامه های زنده یاد احمد شاملو به آقای عسکری پاشایی است.
درهمین آغاز گفته باشم که آقای پاشایی، از دوستان بسیار نزدیک زنده یاد شاملو بود. در آن حد که ( طبق وصیت شاعر) در کنار ِ« آیدا سرکیسیان »، سرپرستی آثار او را پذیرا شد و به علاوه، در حل و فصل مشکلات عدیدۀ آیدا ( از گرفتاری‌هایی که پسران شاملو، در ربط با ماتَرَک شاعر، برای او آفریده اند [۲]، تا سنگ اندازی های ناشر کتاب کوچه در کار ِچاپ و نشر مجلدات دیگر آن) در کنار آیدا بوده است و از این رهگذر، مسئولیت معنوی همه ی دوستداران شاملو و شعرش را، یک تنه به عهده گرفته است.
شرح آشنایی آقای پاشایی با زنده یاد شاملو را، در مقدمه ی کتاب مذکور می‌توان خواند.
بگذریم و به کتاب « تهران، خیابان آشیخ هادی » بپردازیم.
نامه ها ( به شرحی که در زیر خواهد آمد) در دو مقطع ِ زمانی ِاقامت شاملو در خارج از کشور ( پیش و پس از انقلاب ) نوشته شده است و تنها یکی از نامه ها ( نامه ی تاریخ ۵۲/۱۱/۱ ) از تهران برای آقای پاشایی ارسال شد.
شاملو، در سال ۱۳۵۶ / ۱۹۷۷، به دعوت مشترک ِ انجمن قلم آمریکا و دانشگاه پرینستون، به آن کشور سفرکرد. آقای پاشایی( در سالشمار شاملو، مندرج در کتاب ِ «زندگی و شعر احمد شاملو»[۳] ) این سفر را، « تَرک ایران، به عنوان اعتراض به سیاست های رژیم پهلوی » تعبیر می کند. همین استنباط، در مقدمه ی آقای پاشایی بر کتاب « تهران، خیابان آشیخ هادی» نیز آمده است. مضمون برخی نامه ها نیز، ناظر بر درستی نظر آقای پاشایی است.
در همان زمان( نوروز۱۳۵۶)در روزنامه آیندگان، مقاله مفصلی، با عنوان ِ« سرود آنکس که برفت و آن کس که به جای ماند»، در مورد جلای وطن ِخودخواسته ی شاملو درج می‌شود.[ص ۶۵]
به هر حال، شمار بسیاری از نامه ها، در همین زمان( ۱۴ فوریه ۱۹۷۷ تا ۶ مه ۱۹۷۸) نوشته شده است.
سه نامه، در مقطع انقلاب (هنگامی که شاملو، « هفته نامه ی ایرانشهر » را، در لندن می گردانْد) قلمی شد( نامه های ۶ سپتامبر ۱۹۷۸ تا ۲۳ فوریه ۱۹۷۹ ).
یازده نامه، در سفر سال ۱۳۶۹ شاملو به آمریکا (برای شرکت در جلساتی که به دعوت مرکز پژوهش و تحلیل مسائل ایران سیرا «CIRA» در دانشگاه برکلی برگزار شد) به نگارش در آمد.
کتاب ِ« تهران، خیابان آشیخ هادی»، صرفنظر از نامه های شاملو(که بخشی از آن،پیشتر، در سالشمار شاملو، مندرج، در جلد دوم کتاب «زندگی و شعر احمد شاملو» آمده است)، حاوی تصاویر ِدست نوشته ی برخی از نامه های مذکور و چند شعر نیز می باشد. کیفیت ِخوب چاپ ِکتاب، این فرصت را به خواننده می دهد تا از خط زیبای شاملو نیز لذت ببرد.
گرچه نامه های مذکور( به تعبیر آقای پاشایی ) « به زندگی روزمرۀ [ شاملو ] و دغدغه های او می پردازد و وجه ادبی ندارد » و شاملو خود نیز ( در یکی – دو جا، به طنز و جّد و در تأیید تعبیر آقای پاشایی) آن ها را « نامه تجارتی » می‌خواند [۴]،مع هذا ( به گمان من ) این نامه‌ها را می‌توان، در شمار نامه‌های ادبی آورْد. چراکه، عموماً (در حاشیه و متن ِآن چه که آقای پاشایی « دغدغه های زندگی» می خوانَد)،مباحث و موضوعات ادبی، به مناسبتْ، مطرح می شود. به علاوه، نامه‌های شاملو( به لحاظ نوشتاری) فی نفسه دارای اعتبار ادبی است و احاطه ی غریب شاملو به ظرایف زبان فارسی، خواننده را به حیرت وا می‌دارد. نثرِ پاکیزه و سهلِ ممتنع شاملو(در این نامه ها ) می تواند، یکی از نمونه های درخشان نثر فارسی( در ربط با مضامین ِ-بعضاً- غیر ادبی) به شمار آید.
با مرور ِاین نامه ها در می یابیم، آنچه که آقای پاشایی « زندگی روزمره و دغدغه های شاملو » می نامد، چیزی جز حل و فصل امور شخصی و مالی شاعر( در غیبت او ) و سر و سامان دادن به مشکلات و مسائل جاریِ مربوط به چاپ و نشرکتاب هایش و( به تصریح شاملو، در همین نامه ها) چیزی جز « خرده فرمایشات » بی پایان او نیست.در واقع، مضمون محوری و غالب ِ نامه ها، حدیث مفصل، از مُجمَلی است که در زیر خواهد آمد:
** وصول حق التألیف کتاب های شاملو از ناشران و راست و ریس کردن کارهای بانکی شاعر در ایران، برای رساندن وجوه دریافتی به او. همینطور، گشودنِ گره ی مشکلات ِمالی فرزندان و خواهران شاملو، از محل همین حق التألیف ها و…
** سرو کله زدن مستمر با ناشران کتاب‌های شاملو، از جمله،«انتشارات نیلِ» آن زمان،که «به علت اختلافات داخلی » و مسائل دیگر، کار ِچاپ «کتاب کوچه» به محاق ِ تأخیر و تعطیل افتاده بود.
**پیشبُردِ امر چاپ و بازچاپ کتاب های عدیده ی شاملو( اعم از کتاب های شعر و تألیفات و ترجمه‌ها و…) و بر آوردن انتظارات و خواسته های شاعر، در ربط با شکل و شمایل کتاب ها، کیفیت چاپ، انداز ه ی حروف، حق تألیف و…
** یافتن ِکتاب ها و نشریاتِ کمیاب ِمورد نیاز شاملو، و ارسال آن ها به آمریکا و… بسیاری از « خرده فرمایشات » دیگر که( به منظور آشنایی با طول و عرض ِ گرفتاری هایی که در این مدت، یکسره بر آقای پاشایی آوار شده بود) باید نامه ها را خواند و به بزرگواری و صبر و حوصله ایشان دستمریزاد گفت.
و مهمتر این که (در این میان)نباید از خاطر بُرد که این «کارپرداز ِ فروتن ِ شاملو »، ادیب ِ سخن سنج و محقق ومترجم و منتقد ادبی قَدَری، به نام آقای عسکری پاشایی است، که خود در بسیاری از عرصه های ادبی و پژوهشی (به قول معروف ) دولت تعیین می کند.
برای آن که مظنّه، به دست خواننده بیاید ( از باب تفأل !) بخشی از دو نامه ی شاملو را( در مورد « خرده فرمایشات » شاعر)بازنویسی می کنم :
از نامه ۱۴ مارچ ۱۹۷۷
« سیاوش بسیار نازنینم [سیاوش، نام کوچک ِ خانگی آقای پاشایی است ]…حدود ده روز پیش نامه یی برایت فرستادم که متأسفانه هنوز جوابش را دریافت نکرده ام…این است که فکر کردم دو باره دست به کار شوم و خرده فرمایشاتی را که در آن نامه، با یک دنیا خجالت، صادر کرده بودم تجدید کنم. ـ البته امیدوارم مرا عفو کنی. نگران و تا حدودی، بسیار پریشان فکرم و وضع ِ تقریباً مبهم مالی به این جریان دامن می زند… لاجرم با اجازه ی تو مطالب را یکی یکی مطرح می کنم:
ارسال وجوه، هرچه بیشتر و هرچه سریع تر. این وجوه شامل مطالباتی است از چاپ[ کتاب‌های] جیبی و چاپ دوم حافظ… همچنین بابت چاپ کتاب های من توسط انتشارات نمونه… همچنین ترجمه ی [ کتاب ]های خزه و مرگْ کسب و کار من است که [ انتشارات ] زمان تجدیدچاپ کرده است… به هر حال به هر شاهی از این پول احتیاج دارم…ارسال کتاب ها و صفحه های[ موسیقیِ]من بهترین طریقش این است […] از کتاب کوچه بی خبر مانده ام و نمی دانم کار حروف چینی آن به کجا کشیده. در عین حال قرار بود فتو کپی نسخه ی حرف(آ) را فوراَ برایم بفرستی که بتوانم حرف الف را برایت بفرستم… ».
از نامه ی ۲۵ مارچ ۱۹۷۷
« سیاوش نازنین، از وصول نامه ات چنان احساسی از خوشحالی به من دست داد که با هیچ چیز در این سال های اخیر قابل مقایسه نبود… اما از سویی ناراحتِ آن همه زحمت شدم که برایت به ارث گذاشتم…
مطالبی را که مرقوم فرموده ای یک به یک جواب عرض می کنم :
**- بابت [ انتشارات] نیل… به صورت حسابْ فرستادن نیازی نیست. حرف شما حجت است، بی خود پاکت را سنگین نکنید.
**- چک ِ… التفاتی، در بهترین و سعد ترین ساعتی عز وصول بخشید…
**- بابت جهانگیرخان و[ انتشارات ] زمان تا آنجا که به یادم هست… پولی طی یک چک پنج هزارتومانی به من دادندکه من فکر می کردم بخشی از حق الترجمه ی چاپ جدیدی است که از [کتاب] پابرهنه ها کرده بودند… به هرحال آنچه بگویند و بگویید حتماً درست است.
**- [ کاست ِ] خیام به جهنم که در نیامد… اما نواری از آن را اگر از آقای بُرنوش می گرفتی و برایم می فرستادی بسیار ممنون می شدم.
** -به آقای باقرزاده هفت هزار تومن بدهکارم. بهتر است یکی از کتاب ها را بدهی و قالش را بکنی.
** [ کتاب ]عروسیِ خون را، تصدقت، در چاپش نظارت جدی کن که سر هم بندی نشود…
** کتاب کوچه را در هر حال، قرار بود بچینند… بنا بر این دوستان ِ[ نشر ] نیل در این مورد بی لطفی کرده اند.
** بابت سیروس و سامان [ فرزندان شاملو] هر دو ممنوم. اگر می توانی پول سامان را … برایش بفرستی حتماَ این محبت را بکن و موقتاَ یک تشکر دیگر تحویل بگیر.
**ـ مطالبی که باید به کتاب همچون کوچه یی بی انتها اضافه شود با پست بعدی تقدیم حضرتت خواهد شد.
** ـ[ کتاب ِ] از هواو آینه ها را، نوشته ای که به دوستی دادی. حرفی نیست و هر طور خودت صلاح می دانی همان کار را بکن…
**- نوشته‌ای : «راضی هستی مقالات و نوشته‌های شما را در کتاب کوچه چاپ کنم؟»، منظورت را متوجه نشدم. توضیحی راهی بفرماکه شیر فهم بشوم!
**– در باره ی آن کتاب ِشعر ِ هفته ی خوشه،که به اسم احمقانه ی بهترین شعر نو (!) در آورده اند حق داری پدر طرف را در آری. ولی در این خصوص با جهانگیرخان تماس بگیر…
** ـ با آقای وفا [ حسن وَندِه وَر ] توانستی تماس بگیری؟ … هر چه گشتم آدرسش را پیدا نکردم. آدرسش را بگیر و برایم بفرست. و سلام مشتاقانه مرا هم به او برسان. »
ـــــــ
البته، « التماس دعا » از آقای پاشایی، منحصر به شاملو نیست. دیگرانی هم هستندکه هر یک به نحوی( از طریق شاملو)خدمت آقای پاشایی خرده فرمایش می‌فرمایند! از جمله، در بخشی از نامه ی بلند ۷ نوامبر ۱۹۷۷می خوانیم :
« سیاوش نازنینم… خجالت خود بنده پیش حضرتت کافی نیست که دوستان هم در اینجا[ امریکا] التماس دعا دارند… »
این را هم گفته باشم که، شاملو در هر فرصتی، سپاس بیکرانش را، بابت « غمخواری» بی‌دریغ آقای پاشایی ابراز می دارد. از جمله در نامه ۷ نوامبر ۱۹۷۷ می نویسد :
«… به قول آن بابا ” انگار توی آسمان یکی هست که مرا دوست دارد”، چون در این سال های اخیر،همیشه یکی را داشته ام که با همه ی وجودش غمخوارم باشد. در این ماجرای اخیر، همه اش فکر می کنم ( من و آیدا)که اگر اوضاع و احوال طوری پیش نمی آمد که تو از ساری به تهران منتقل بشوی واقعاً تکلیف چه بود؟ باید دور همه چیز را خط می کشیدم.این است که سراپا سپاس و تشکر، گیرم به راستی زبانْ قاصر است و… بماند. چون یک بار سر ِ این موضوع دعوایم کرده ای ».
ـــــــــــــــــ
همانگونه که پیشتر گفتم،گرچه « دغدغه » های شاملو، مضمون محوری نامه های او است، اما، جا به جا، پای نکات تازه ای در نامه ها به میان می آیدکه از منظری دیگر ( ادبی، تاریخی و سیاسی و…)می تواند، سخت محل اعتنا باشد.
می دانیم، « حافظ شیراز، به روایت شاملو»،صرفنظر از مقدمه ی هنجار شکن اش(که واکنش اعتراضی آیت الله مطهری را در پِی داشت) از جنبه ی ترتیب توالی ابیات نیز، مورد انتقاد برخی حافظ پژوهشان، از جمله آقای بهاء الدین خرمشاهی قرارگرفت. آقای خرمشاهی، از بابتِ دیگری نیز، به « حافظ » شاملو، معترض است و می گوید : شاملو، بسیاری از ابیات درخشان حافظ را حذف کرده است و از این گذشته، از چهل غزل ِ بسیار زیبای ِ حافظ، در این کتاب نشانی نیست.
به هر حال ( صرفنظر از این که، اعتراض آقای خرمشاهی، تا کجا می تواند محل اعتنا باشد) شاملو، در یکی از این نامه ها می‌نویسد : در آمریکا، به نسخه ای قدیمی از حافظ دست یافته است، که ترتیب ابیاتش، به گونه ای، « حافظ به روایت شاملو » را به خاطر می آورد. [۵]
در نامه ۷ نوامبر ۱۹۷۷ می‌خوانیم:
«سیاوش نازنینم… در باب حافظ ( چاپ آینده اش) حالا حالاها باید رویش کار کنم. نسخه هایی گیر آورده‌ام که فوق العاده جالبند. اولین حافظ را که با حروف سربی در هند چاپ شده گیر آورده ام که ــ حیرتا ! ــ ترتیب ابیاتش کم و بیش با ترتیب ابیات حافظ بنده یکی است ! زیراکسی [ فتو کپی]از چند غزلش را برای ملاحظه ی حضرتت تقدیم خواهم کرد. تعداد نسخه ها زیاد است و در مجموع… باید عرض کنم، حدود بیست و پنج هزار غزل باید، یکی یکی با هم مقایسه شود(اگر نسخه ها را فقط پنجاه و غزل ها را پانصد بگیریم ).در حالی که تا حالایش، بیش از این تعدادْ، حافظ چاپی گیر آورده ام و همین اندازه هم حافظ خطی این جا هست… ».
اشاره ای دیگر، در نامه ی ۲ جولای ۱۹۷۷
«… در کتابخانه ی بزرگ دانشگاه پرینستون تعداد زیادی نُسَخ ِقدیمی حافظ گیر آورده ام. از آن جمله نسخه ای گیر آورده ام که برای اولین بار در هند با حروف چاپ ْبه طبع رسیده، به سال ۱۷۹۱، و در مقدمه، شرح کشافی نوشته است در باره ی به قول خودش « صنعت جدید الاحداث چهاپه [چاپ]، مِن صنایع اخیر افرنگیه»، اما موضوع بسیار جالب ِ این نسخه این است که از لحاظ انتخاب ِ نُسخه بَدَلْ ها و ترتیب ابیات، نزدیکترین نسخه به دستکار حقیر است. به هر صورت من عجالتاً ۲۵ نسخه از این نُسَخْ انتخاب کرده ام و مشغول مقابله ی آن ها هستم. تا چهار ماه دیگر حتماً آماده می کنم ــ با شرح غزل ها و یادداشت ها و غیره… ».
و در نامه ی بهمن ۱۳۶۹، در ربط با « حافظ » خانلری می خوانیم :
« سیاوش بسیار عزیزم… در ایام نقاهت، برحب اتفاق حافظ ِ” مُصَحْحَ ِ ” حضرت دکتر خانلری را خواندم. فی الواقع گندش را در آورده. فضاحت تا این حد هم،گمان کنم نوعی نبوغ باشد. لابد به عقیده ی آن آقایان فضلا، فقط بنده ام که در هر فرصتی باید درازکرد.چه طور است که حالا همگی خناق گرفته اند؟ کثافتکاری خانلری را نباید ازش سرپوش برداشت که مبادا تابویش بشکند؟گرفتم نقدی بر آن بنویسم، دیدم واقعاً ارزشش را ندارد. چون دیدم ساکت هم نمی‌توانم بنشینم، این است که ترجیح دادم این لحن ریشخند آمیز را به کار گیرم. مطالعه بفرمایید، اگر چاپش را صلاح دیدید زنگی بزنید»
[ این نقدِ شاملو، در« دنیای سخن، شماره ۳۹، اسفند ۱۳۶۹، صص ۴۰-۴۵ » درج شده است.]
از نامه ی ۲۷ می ۱۹۷۷
« سیاوش نازنینم… باز هم من در باب کلمه ی خلنگزار و به‌خصوص خلنگزارِ پژمرده و امثال آن دلچرکین هستم. خلنگزار هرگز پژمرده نمی‌شود زیرا خلنگ، گیاه پر رویی است که از اول تا آخر، همان رنگ سبز مایل به خاکستری اش را نگه می‌دارد. فکر می‌کنم بهتر است اصل کلمه را بنویسی تا در اینجا با دوستان بررسی کنیم… »
ــــــــــــــــــــــــ
در ماه های آغازین همین سفر، کنگره بین المللی شعر، در مرکز دانشگاهی شهر آستین برگزار می شود، که از شاملو نیز ( برای شرکت در آن )دعوت می شود. در نامه ۱۹ آوریل ۱۹۷۷ می خوانیم :
« سیاوش نازنین …از ۱۲ آوریل تا امروز صبح به اتفاق آیدا، به دعوت کنگره ی بین المللی شعر که در شهر آستین و در مرکز دانشگاهی آن شهر… برپا شده بود و نیز برای شرکت در سمپوزیوم ترجمه ی شعر قدیم و جدید فارسی به انگلیسی، به ایالت تکزاس رفته بودم. جایت بسیار خالی بود… غربی ها چنان بی پیام و خالی هستندکه به راحتی می توان یک نیزه به همه شان سر شد… یک شاعر سیاه پوست آمریکایی کم و بیش گل کرد… یک شاعر روس ها ــ اِوا برودِن ـ زبان جَزْم و جُفت و لحن دلنشینی داشت… »
ــــــــــــ
در چند نامه، صحبت از دست نوشته ی « رمان »ی از شاملو در میان است،که (گویا ) آقای علیرضا میبدی از او به امانت گرفته بود و پس نداده است. این حکایت را چند سال پیش( در گفت و گوی آقای محمد محمدعلی، با شاملو )خوانده بودم که سخت حیرتم را برانگیخت و در تمام این سال ها، کنجکاو و منتظر بودم که آقای علیرضا میبدی، چه توضیحی در این مورد خواهد داد. شرح ماجرا را ( از کتاب «گفت و گو با احمدشاملو، محمود دولت آبادی و مهدی اخوان ثالث، به کوشش محمد محمدعلی، نشر قطره، ۱۳۷۲») از زبان شاملو نقل می کنم :
«… حالا که مطلب به این جا کشید، بگذارید … چند کلمه ای هم درد دل کنم، در باب یک کتاب دیگر… شرح حال رمانْ گونه ای که من بسیار عزیزش داشتم و تکه هایی از آن زیر عنوان موقت ِ « میراث » در کیهان شب جمعه به چاپ رسیده بود ( شهریور ۵۲ )… آقای محترمی آمد با من گفت و گوی مفصلی کرد و گفت و گو به پیش کشیدن بخشی از کتاب منجر شد و این بخش چنان در آن گفت و گو جا افتاد که قرارشد عیناً نقلش کند. حضرت، موقع خداحافظی گفت که کتاب را بدهید از آن قسمتش کپی بردارم. آیدا گفت خودم این کار را می کنم، فردا کسی را بفرستید بگیرد.من(که اعتماد و خوش بینی ام گاه از حدود حماقت مطلق هم می گذرد) برای آنکه حریف از سخن آیدا نرنجد گفتم اشکالی ندارد.ببرید خودتان کپی بگیرید. نتیجه ی غم انگیز این اعتماد احمقانه، باور نکردنی است : آقای میبدی بی هیچ تعارفی دستنویس کتاب مرا برد و دیگر پس نیاورد. من همان روزها جلای وطن کردم… در[ رمان ِ] ” میراث “، مخاطب اصلی خودم بودم. [ «میراث»]، تنها نوشته ای بود که راضیم می کرد. تنها چیزی بود که می توانستم به اِش ببالم و بگویم “من ” آن را نوشته ام.کتابی بود…که بیگمان می بایست حیثیت ادبی من باشد. چه سرنوشتی پیدا کرد؟ نمی توانم آن را دوباره بنویسم، و کاش می توانستم. ای آقای میبدی ! »
همین حکایت، در برخی نامه های شاملو، به آقای پاشایی نیز آمده است. از جمله، در
نامه ی ۱۴ مارس ۱۹۷۷
« …نوشته ی من موسوم به میراث که به طور امانت پیش علیرضا میبدی بود به خطر افتاده و ظاهراَ آن حضرت خیال پس دادنش را ندارد. طفلکی آروسیک[ احتمالاً، خواهر آیدا ] را در برف و یخبندان بارها به این طرف و آن طرف کشیده و دست انداخته.گاهی گفته در اداره است و گاهی گفته در منزل است ولی بالاخره به او نداده است. اگر تلفنی به آروسیک بکنی و برای دریافت آن ترتیبی بدهی ممنون می شوم ».
از نامه ی ۲۵ مارچ ۱۹۷۷ :
« سیاوش نازنین…
** ـ [کتاب] عروسی خون را، تصدقت در چاپش نظارت جدی کن …
** ـ کتاب کوچه را در هر حال قرار بود بچینند …
** ـ لعنت خدا بر حضرت میبدی ! هر جور شده میراث را ار چنگش بکش بیرون !
از نامه ی ۱۹ آوریل ۱۹۷۷
« … پول ِ سامان رسید، ممنون.چک …رسید، ممنون.مرده شور آقای میبدی را ببرد، بیش باد. »
وجه غالب نامه‌های شاملو به آقای پاشایی، در ربط با تَمْشیَت امور مالی و شخصی او ( از سوی آقای پاشایی) است. معذالک، از نامه ها بر می آید که شاملو هم بیکار نمی نشیند و انتظارات آقای پاشایی را، در مورد تهیه ی کتاب و نشریات برمی آوَرَد. به عنوان نمونه :
از نامه ۱۴ فوریه ۱۹۷۸ :
«سیاوش خوبم. یک دنیا سلام… کتاب های قبلی را – در زمینه ی ذِن – چون نایاب شده بود گیر نیاوردم. دو کتاب دیگر پیدا کردم که اگر تاکنون ندیده باشی، فکر می کنم بدت نیاید. یکیش فرهنگ ذِن است ( دیکشنری مثلاً) و دیگری نقاشی های ذِن که سفارش زمینی، تقدیم شد. صفحه ی [گرمافون]را علیرغم همه ی پافشاری های ما، پستخانه حاضر نشد سفارشی بپذیرد…
——————–
آقای پاشایی ( در مقدمه ی کتاب ِ« تهران، خیابان آشیخ هادی ») به « یکی – دو نکته، در مورد نقش[ خود] در کتاب کوچه » می پردازد،که « در [ متن ] نامه‌ها [هم]به آن اشاره می شود». انگیزه ی آقای پاشایی از طرح این نکات، اجابت ِ خواهش دوستانی است که ( در این مورد)« بارها او را مورد پرسش » قرارداده اند.
یکی از این موارد، پیشنهاد آقای پاشایی به شاملو، « در بارۀ نحوه ی ارجاعات کتاب کوچه » است، که پس از پذیرش شاملو، در چاپ «کتاب کوچه» معمول می شود. به عبارت دیگر، نظم و نسق جاری( در ربط با ارجاعات)در مجلدات کتاب کوچه، حاصل بررسی ها و تحقیق آقای پاشایی با « رجوع به منابع غربی و بهره گیری از شیوه ی کشف الایات قرآن کریم و کشف الابیات مثنوی مولوی » است.[۶]
مورد دیگر از نقش آقای پاشایی در ” کتاب کوچه “، نحوۀ « استفاده از علائم، در جلو ِ همه ی موضوعات دوازده گانه ی کتاب کوچه است که کار ِبازشناختن موضوعات را آسان تر می کند».
نکتۀ بعدی، « شماره زنی های تمام ِچند حرف و تهیه ی نمایه های گوناگون دو حرف آ و الفِ » کتاب کوچه است، که ” تماماً “، از سوی آقای پاشایی و همسر محترم شان، معمول شده است. به عنوان نمونه، در مقدمه ی نمایه ی مجلد(آ) ” کتاب کوچه ” می‌خوانیم:
« فهرست مجلدات سه گانه ی حرف ” آ ” – تهیه و تنظیم : ناهید دادخواه و ع. پاشایی » [۷]
—————
در روی جلد کتاب « هایکو – شعر ژاپنی از آغاز تا امروز»، نام شاملو و ع.پاشایی، با هم آمده است. در حالی که( با خواندن برخی نامه ها در می یابیم) مترجم کتاب مذکور( به واقع ) آقای پاشایی است و شاملو، تنها دخل و تصرفی در آن کرده است.
در بخشی از نامه ی بلند ۱۴ فوریه ۱۹۷۸ آمده است :
« سیاوش خوبم. یک دنیا سلام … برای مقدمه ی هایکو منتظر دریافت چیزهایی هستم که در نامه ی قبل عرض کردم… ولیکن، در خبری که به[ روزنامه ] اطلاعات داده ای شکسته نفسی کرده ای که هایکو به ترجمه ی من است و مقدمه ای هم تو نوشته ای در زمینه ی ذِن و هایکو، که البته فقط جزء ثانی صحیح است. جزء اول را می توان پذیرفت، آن هم با کلی گذشت از طرف حضرتت، چرا که من فقط در آن ها اظهار لحیه کرده ام و بس. معذالک می شود مثلاً روی جلد نوشت: “هایکو- ترجمه فلان بن فلان و بهمان بن بهمان – با مقدمه یی، و گفتاری در ذن و هایکو “. که مقدمه و گفتار، امضاهای خودش را دارد و متن هم روشن است و نیازمند امضای مجدد نیست…».
با توجه به بخشی از نامه ی مفصل ۸ اکتبر ۱۹۷۷، می توان حدس زد که « اظهار لحیه» مورد اشاره ی شاملو(در ربط با ترجمه ی هایکوهای ژاپنی)، چیزی شبیه همان خلاقیت شاعرانه، در ترجمه ی اشعار مارگوت بیگل، شاعر آلمانی است. [۸]
با هم بخوانیم :
سیاوش بسیار عزیزم… چنان که ملاحظه می فرمایی من هایکوهای تو را با دست و دلبازی تمام قصابی کرده ام و بسیاری از آن ها را کنار گذاشته‌ام…برادر، هایکو ِ ژاپنی به جای خود، ولی خواننده، ایرانی است که با خواندن ترجمه های آن باید آن را از کاغذ به ذهن خود منتقل کند و با فرهنگ خودش از آن ها استنباطی حاصل آورد.ما که نمی خواهیم دعاهای زاد المعاد، دست آن ها بدهیم که فقط نوشته ی آخرت شان باشد و چیزی باشد فراسوی ذوق و دریافت آنها…بسیاری از این هایکوها حال و هوای خاصی دارندکه تنها در برخورد با فرهنگ و عرفان ما می تواند شکوفا بشود.در واقع، ذهن آقای مترجم انگلیسی می چاید که حتی حرفش را بزند یا ادعایش را بکند. به عنوان نمونه هایکو شماره ی ۱۶۸۶:
گشودن در
برای دور افکندن تفاله های چای:
یک هجوم ناگهانی و کوتاه ِ برف!
به عقیده ی من این هایکو محشر است.حرکت سمبولیک گشودنِ در را در نظر بگیر که چه مفاهیم عجیبی را القا می کند، وقتی بوران ِمهاجم، پُشتِ آن کمین کرده است. وقتی که دنیای خارج با دندان های تیزکرده اش، آن پُشتْ منتظر تو است. خود ِ در، در این هایکو چه می گوید؟ مرز مشخص امنیت توست با دنیای فاقد امنیت و سرشار از عداوت؟ پس حرکت تو برای گشودن آن، مفهومش چیست: یک عمل قهرمانی؟ دل به دریا زدن؟ – درست است که تضاد میان دنیاهای دوگانه ی میان این سو و آن سو، در تضاد میان گرما و سرما و خطر است، اما یک طَرَفه قضاوت نکنیم : این تضاد را، با احساس اندکی عادلانه یا بی طرفانه تر می توانیم به پاکی و سیاه و سفید نیز تعمیم بدهیم : در را باز می کنیم تا با تفاله ی چای، سفیدی برف را آلوده کنیم.با دنیای خارج ربط بر قرار کنیم، فقط برای آنکه کثافت و آشغال را به صورتش پرتاب کنیم.
نمی دانم این برداشت ها درست است یا نه. اما به هر حال باید قبول کنی که من ِخواننده را، تو با ترجمه های هایکو وادار می کنی که ذهن و فرهنگ خودم را از برخورد با آن تحریف کنم. طبلی است که به من می دهی و من ناگزیرْ آهنگ خودم را با آن خواهم نواخت نه آهنگ ژاپنی را، حتی اگر این طبل را ژاپنی ساخته باشد.
به این دلیل است که فکر می کنم، باید در شرح و تحلیلِ هایکوها مستقلاً عمل کنی و نظری به آن چه مترجم انگلیسی هایکو ها داده نکنی، از طرفی، مطلق ِ چاپ کردن هایکو هم راه به جایی نمی‌برد. مگر اینکه خواننده را به درون هر هایکو هدایت کنی. موضوع ذِن به جای خود، من با عرفان خودم که مثل اقیانوس بی انتهایی پشت اندیشه ام خوابیده، با هایکو و حتا با شعر آراگون و ازراپاند تماس می گیرم و تقصیری هم ندارم.تو باید این را در نظر داشته باشی».
–————-
برخی نامه‌های شاملو، جا به جا، با طنز ( و آنگاه که پای سانسور ساواک و رژیم سابق به میان می‌آید، با طنزی گزنده ) همراه است :
**« … بله قربان، اِستنداز است. یعنی انداختن… بنداز را برده اند به باب استفعال و ازش استنداز ساخته اند.عربی شان خوب بوده دیگر، کاریش نمی شود کرد. تو هم ماشاء الله زیادی چشم و گوشت بسته است و عربی دانستنْ، مشکلت را حل نمی‌کند!» ص ۱۴۱
یکی از جنبه های طنز آمیز نامه های شاملو، دست انداختن سانسور چی های زمان « شاه» است. گمان شاملو بر این بودکه ساواک، نامه هایش را می‌خواند:
از نامه ی بلند ۸ اکتبر ۱۹۷۷
«… ترجمه ی گارسیا مارکز با تمام سرعت پیش می‌رود.این کتاب ْقیامت است ولی هیچ امیدی به چاپ فارسی آن در ایران ندارم…اگر نتوانستیم در ایران چاپ کنیم در این جا آن را با مقدمه ی مبسوطی چاپ خواهیم زد تا دستگاه سانسور ایران (که لابد الان مشغول خواندن این سطور است و پیش از رسیدن نامه به تو، رونوشتی از آن تهیه می‌کند!) از گه خوردنش پشیمان بشود. همشیره ای از دیکتاتور مسخره، عروس خواهم کردکه خوابش را هم ندیده باشد! ».
از نامه ی ۱۴ مارس ۱۹۷۸
« سیاوش بسیار عزیزم…انشاء الله که [کتاب] دشنه در دیس را به زودی خواهیم دید. تا ببینم چه بلایی سرش آورده‌اند. به زودی تصویر صفحات چاپ تازه ی[کتاب] آیدا : درخت و باغ و آینه در جراید آمریکا چاپ می‌شود، با مقایسه ی همان صفحات از چاپ های قبلی آن.آمریکایی جماعت از مفهوم آزادی اخیر ِکشور شاهنشاهی که به ملت داده شد و پس گرفته هم نمی شود، آگاهی حاصل کند و اسباب انبساط خاطر شان بشود و دیوثی که پیش از تو این نامه را می‌خواند، دریابد که تا حالا دستگاه، جای سفت نشاشیده بود! »
سانسور کتاب های شاملو،گرچه برای او موردی غیر متعارف و نامنتظَر نیست، معذالک،گاه حسابی کلافه اش می کند. در نامه ی ۱۶ اکتبر ۱۹۷۷ می‌خوانیم :
«… بلاهایی که سانسور به سر چاپ های جدید باغ آینه و آیدا : درخت و خنجر و خاطره آورده… نه فقط از یاد نبرده ام و آسان نگرفته‌ام بلکه منتظرم این چاپ های جدید بیرون بیاید و به دستم برسد تا بردارم ببرم سازمان ملل متفق، عیناً بگذارم جلو روی نماینده ی آمریکا و با چاپهای گذشته‌اش تو چشمش فرو کنم و به اش بگویم، ایران که اخیراً لایحه ی آقای کارتر مادر…را در باره ی حقوق بشر و حق آزادی قلم و بیان امضاء کرده، با آثار ادبی این مملکت چنین معامله می‌کند. پدرسوخته ها تمام شعر ” مرثیه ای برای مردگان دیگر ” را از [ کتابِ] باغ آینه حذف کرده‌اند و حتا به شعر ” کیفر “، اجازه ی انتشار نداده‌اند و در هر شعری سخن از زندان به میان آمد، خط کشیده‌اند. »
از نامه ۷ نوامبر ۱۹۷۷
« سیاوش نازنینم… در باره ی [کتاب]ابراهیم در آتش خوشحالم که تجدید چاپ می‌شود. صحبت سانسور بماند. عجالتاً ریش و قیچی دست آنهاست. ولی حذف آن کلمه، واقعاً همانجور که نوشته‌ای محشر است. تاریخی است: همکاری بنده و اداره ی سانسور برای تکمیل یک فرم شعری!
یکی از دوستان در اینجا دارد کتابی می‌نویسد در این باب که وجود سانسور در ایران چگونه سبب شده است که فرم بیان خاصی در شعر پیدا شود. این موضوع را به اِش بگویم کلی نشئه می‌شود. »
ـــــــــــ
گاه، از خشم و خروش شاملو، در مواجهه با سانسور شعر ها و کتاب هایش،کاسته می شود و تنها به چاره جویی، برای افشای سانسور رضایت می‌دهد. در نامه بلند ۱۸ژانویه ۱۹۷۸ می خوانیم :
«… مرقوم فرموده ای که ۸ سطر آخر صفحه ی ۳۳ و شش سطر اول صفحه ی چهل ِ[ کتاب دشنه در دیس] را در دستور فرموده اند ختنه شود. تیغ شان تیز است و می‌توانند!… کاری که می‌توانیم این است که جایش را – اگر نقطه چین قبول نکنند – لا اقل سفید بگذاریم که عاقلان بدانند بر آن چه رفته است».
آنگونه که از برخی نامه های شاملو بر می آید، ساواک سخت نسبت به مراسلات او حساس است. به گفته ی شاملو، برخی نامه ها و بسته های پستی ارسالی( از هر دو سو) به مقصد نمی رسید :
** – « نامه ها را هم از این پس به همین آدرس خودمان محبت کن. چون در هر حال تمام نامه ها
در پستخانه ی مبارکه کنترل می شود و توبه ی گرگ مرگ است. » ص ۱۱۷
**-« یک نامه ی ارادتمند… به تیر غیب گرفتار شد » ص ۴۴
**-« با ساعدی تماس تلفنی گرفته بودم.حدود دو ماه پیش. گفت مطالب و مقالات برای مجله فرستاده که هنوز البته به دستم نرسیده است. نمی دانم کاغذی که برایش نوشته بودم گرفته یا نه. ممنون می شوم که زنگی به اش بزنی» ص ۸۱
**-« عزیزم کتاب ها می رسد و ممنون. فقط اسباب خجالت من شدکه بسته های تقدیمی خدمت تو نرسید.» ص ۱۲۱
یکی از مجلدات کتاب کوچه ( که شاملو، برای طبع و نشر، به آدرس آقای پاشایی می فرستد)«به تیر غیب گرفتار می شود» و شاملو، اجباراً، کار تدوین آن را، از نو آغاز می کند :
**-« جلد دوم حرف( آ ) دارد دل و روده ام را بالا می‌آورد.کار را به پستخانه ی اینجا ارجاع کردم و عجالتاً دارند ایستگاه به ایستگاه بسته را دنبال می‌کنند… به هر حال من از پستخانه ی اینجا توسط وکیل به دادگاه شکایت خواهم کرد و کار را به روزنامه خواهم کشاند. سر من برای این که نشان بدهم در ایران با همه چیز ِمردم چگونه رفتار می شود، درد می کند، قربان. به قول قدیمی ها، برای کون گوزو، نان جو بهانه است.» ص ۱۵۳
شاملو، برای گریز از سانسور، گاه در نامه هایش به رمز نویسی روی می‌آورد. این تدبیر( چند بار) در مورد زنده یاد غلامحسن ساعدی [ گوهر مراد] به کار رفته است :
** « به نوارهای شب شعر [ انستیتو] گوته ( فستیوال اخیر) نیاز کامل دارم. توسط شماره تلفنی که در نامه ی قبل دادم و مرادم [ منظور گوهرْ مراد است ]که سلامی از قول من به اش برسانی، می توانی آن را سفارش بدهی. لطفاً زنگ دیگری بزن و آدرس مرا به او بده. منتظر است » ص ۱۱۶
**« برای نوار انستیتو [گوته ] بهتر بود سری به مراد [ ساعدی] می زدی». ص ۱۲۷
** « مرادْ [ گوهرْ مراد- ساعدی]گفت کلی چیز میز فرستاده ام.اگر شما دیدید بنده هم دیده‌ام». ص۱۳۶
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
ماه های پایانی اقامت شاملو در آمریکا، همزمان باقیام مردم ایران علیه رژیم شاه بود.شاملو، مشغله های ادبی را وا می‌نهد و یکسره به کار سیاسی می‌پردازد. در بخشی از نامه ی بلند ۱۴ فوریه ۱۹۷۸ می‌خوانیم:
« سیاوش خوبم، یک دنیا سلام… دست کم هفته ای یک بار برای سخنرانی[ مرا] به شهرهای مختلف دور و نزدیک دعوت می کنند که از پذیرفتن آن چاره ای ندارم. نوشتن متن ( که به جهات بسیار باید با دقتِ مو از ماست کشیدن تهیه شود ) توقع بالای حضار، و ملاحظات دیگر سبب می شود که کلی وقت برای مقدمات کار صرف بشود.یک سخنرانی یا متن را هم نمی توانم در دو شهر ایراد کنم.چون غالباً جوانانی هستندکه با آگاهی از تاریخ سخنرانی از مثلاً ویرجینیا ( در یک شعاع ۵ تا شش ساعت راه ) به نیویورک می آیند یا از نیویورک به واشنگتن و دلم نمی آید یک مطلب را دو بار بشنوند.در عرض هفته های اخیر سه سخنرانی در نیویورک و فیلادلفیا و واشنگتن داشته ام که این آخری درست چهار روز وقتم را گرفت. یک روز تهیه ی متن و سه روز رفتن و برگشتنش. »
و باز در نامه ۱۴ مارس ۱۹۷۸ :
«سیاوش بسیارعزیزم… این روزها همه ی کار من شده است متن سخنرانی تهیه کردن، یا با خبرنگاران روزنامه‌ها گفت وگو کردن. در عرض دو هفته ی اخیر، سخنرانی‌هایی در واشنگتن، فیلادلفیا و جرسی سیتی داشته‌ام و ضمن ده روز آینده دو سخنرانی در نیویورک خواهم داشت و یک جلسه سخنرانی در سانفرانسیسکو…ملاحظه می‌فرمایی که بنده شده‌ام میرابو ( قحط الرجال آبلیمو است). و چون سخنران ِ بسیار ناشی و مزخرفی هستم ناچارم همه ی آنها را پیشاپیش بنویسم!- به هر حال خبر رسیده که مجموعه ی آنها را دارند چاپ می کنند،که احتمال دارد خدمتت بفرستم.باری غرض این بودکه بنده تغییر ماهیت داده‌ام و کارم از شاعری به وراجی کشیده. من ایرج نیستم دیگر، شرابم/ مرا جامد نپندارید، آبم ! ».
شاملو، حتی در تظاهراتی که علیه شاه(در واشنگتن برگزار می‌شود) شرکت می کند :
**« این نامه را در کمال عجله برایت می نویسم، زیرا برای مراسم استقبال تاریخی عازم واشنگتن هستم » از نامه ۱۴ نوامبر ۱۹۷۸
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
در همین گیر و دار ِ انقلاب، هفته نامه ی « ایرانشهر »، به سردبیری شاملو (در لندن) منتشر می‌شود و پس از چندی، به تعطیل می‌کشد. شاملو،در چند نامه، به تَرک آمریکا و «فراز و فرود » این نشریه اشاره می‌کند:
« سیاوش خوبم. یک دنیا سلام… چندی پیش شخصی از لندن به من تلفن کرد و اظهار داشت که برای امر بسیار مهمی لازم است مرا ببیند.گفتم قدم روی چشم و ده روزی پیش ما ماند.مطلب این است که برای رفع نیازهای فرهنگی ایرانیان خارج از کشور– در سطح جهانی–در لندن سرمایه‌گذاری مبسوطی شده است و حریف آمده بود از من برای سردبیری یک هفته نامه و سرپرستی ِ آن سازمان ِ نشر ِکتاب دعوت کند،که پس از بررسی جنبه‌های مختلف قضیه و شش میخه کردن همه ی کارها و گفت و گوی بسیار، دست آخر پذیرفتم[… ]با در نظر گرفتن این نکته، فی الواقع بسیاری از کارهای بنده در آمریکا معوق می‌مانَد و چیزهایی را که تاکنون در طریق یافتنش قدم برداشته ام، اکنون لازم است به سرعت در جهت پنبه کردن شان قدم بردارم و باز در انگلستان همین اقدام‌ها به صورت ِ معروف «روز از نو روزی از نو» از سرگرفته شود. به این ترتیب شاید از جهات شخصی مستلزم پذیرش زیان هایی باشد، لیکن از لحاظ وظیفه ملی و وجدانی … خوشحالم که به هر ترتیب امکانات گسترده یی برای فعالیتی ثمر بخش پیش آمد… کار بسیار مشکلی است و لطمه شدید دیگری خواهم خورد ولی چاره‌ای نیست.من برای آسودن و پا به سینه ی دیفال کوفتن، ترک یار و دیار نکرده‌ام.سرنوشت ِ[من] در به دری است و با آن به نحوی راه می‌آیم…» ( از نامه ی ۱۴ فوریه ۱۹۷۸، که از آمریکا، برای آقای پاشایی فرستاده می‌شود)
پس از مدت کوتاهی، زمینه ی کار ( برای نشر «ایرانشهر » ) در لندن فراهم می شود و شاملو، به انگلیس کوچ می‌کند.
از نامه ی ۶ سپتامبر ۱۹۷۸ ( ارسالی از لندن)
« سیاوش بسیار بسیار عزیزم…این طرف‌ها خبری نیست. فقط چند روز پیش ساعدی از آمریکا تلفن کرد و گفت از دست آن حریف کلافه شده و فرار را بر قرار ترجیح داده ! ظاهراً چند روز دیگر می‌آید لندن.داریم شماره طلیعه ی ایرانشهر را در می آوریم و از یک ماه بعدش هم کار به طور مستمر شروع خواهد شد…»
پس از حدود شش ماه از نشر نخستین شماره ی « ایرانشهر»، شاملو ( به عللی نامعلوم) از ایرانشهر جدا می‌شود. آنگونه که از نامه ی ۲۳ فوریه ۱۹۷۹ بر می آید، شاملو در یادداشت ِضمیمه ی همین نامه، به علل جدایی اش از ایرانشهر می‌پردازد. آقای پاشایی ( لابد، به صلاحدید) از افشای مضمون این نامه طفره می‌رود.
نامه ی ۲۳ فوریه ۱۹۷۹، آخرین نامه‌ای است که شاملو ( از لندن ) برای آقای پاشایی می‌نویسد :
« سیاوش بسیار عزیزم. مدت درازی است که نتوانسته‌ام برایت خطی بنویسم. بی دل و دماغی … مانع این تنها دلخوشی ما در عالم غربت بود…از ایرانشهر ناگزیر استعفا کردم. زیرا دیگر مواضع مان و حسین با هم نمی‌خواند.من از روزنامه به عنوان یک وسیله استفاده می‌کردم در صورتی که روزنامه برای او یک هدف است. من معتقدم که انقلاب را باید حفظ کرد و او معتقد است که تک فروشی باید حفظ شود!- مطلبی که ضمیمه این نامه است کل مسأله را برایت روشن خواهد کرد. نیازی به توضیح اضافی نیست.»
ــــــــــــــــــ
همانطور که در سطر های آغازین نوشته ی پیش رو آمده است، شاملو، در سال ۱۹۹۰/۱۳۶۹( برای شرکت در جلساتی که به دعوت مرکز پژوهش و تحلیل مسائل ایران سیرا «CIRA» در دانشگاه برکلی برگزار شد ) به آمریکا سفر می‌کند. آنگونه که در آغاز این مقال گفتم، تنها ۱۱ نامه از مجموعه نامه‌ها، مربوط به سفر دوم ِ شاملو به آمریکا است. از سه نامه نخست( ۲۶ مرداد، ۲۷ مهر و ۶ بهمن ۱۳۶۹ )که بگذریم،بقیه ی نامه ها، بدون تاریخ اند.آدرس گیرنده ی نامه‌ها ( آقای پاشایی) هم،دیگر « خیابان آشیخ هادی » نیست.
نامه‌های این سفر شاملو ( شاید به علت ضایعه ی جسمی ناشی از سانحه ی اتومبیل در آلمان و تبعات روحی آن) از حرف و حدیث های پیشین اش، تهی است.شاملو، خودْ، در چند نامه، به این موضوع اشاره می‌کند:
**-« سلام عزیز من.
کلی حرف دارم اما قلم که روی کاغذ می آید، همه پرواز می‌کنند.غربت است که دوست نمی‌دارم. و بلاتکلیفی است که از غربت بد تر است، و بد تر از این دو بیکاری و علافی… «آیدا»ی من خوب است. دلتنگیش را حس می‌کنم ولی از من قایم می‌کند. هر دو ِ ما همه ی شما را غرق بوسه می‌کنیم…»[ از نامه ی ۲۷ مهر ۱۳۶۹]
**-«اگر چیزی برایت نمی نویسم، دلیلش وضع روحی است». ص۱۹۳
**- « قلم در دستم گیر ندارد. غرض عرض سلامی بود. دوست باقی، فرصت باقی ».ص ۱۹۱
** -« از شما و وطن دوریم، اما قلب و روح مان آنجا کناره سفره ی هفت سین شماست و انتظار روزی را می‌کشیم که بتوانیم دوباره خودمان را در جمع شما دوستانم ببینیم که بهترین دوستان دنیایید، زیر آسمان خودمان، و در فضای آشنای خودمان… اگر تبریکی باید گفت، به پایداری هاست و پایمردی ها! ».ص ۱۹۴
**-… خوشا همان کنج کوچه ی اشرفی یا نِفار جهانی در بهنمیر یا کاخ ناتمام دارابکِلا! ــ با همه ی اشتیاق منتظر روزی هستم که باز به خاک پر غبار وطن برگردیم. امیدی که به نفس کشیدن وادارمان می کند و روزهای تنهایی را با آن به شب می رسانیم، همین است. وگرنه هر ساعت عمر محکومیتی است که با تَعَب و نفرت، سالی نمود می‌کند. ص۸۲
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
در همین سفر است که شاملو ( از پس ِ عارضه ی جسمی ناشی از تصادف اتومبیل در آلمان ) دو بار، به عمل جراحی تن می‌دهد:
« سلام عزیز من… در ناحیه ی پشت گردن ناراحتی مشکوکی بروز کرد…ما در ادامه ی دعوت های برنامه‌ریزی شده ی دانشگاهی، به نیویورک و واشنگتن رفتیم و وقتی در این شهرِ اخیر بودیم … خانم دکتر قوامی از طرف دکتر « اوردیا » – جراح اعصاب – دستور داد دعوت ها را لغو کنیم… نخاع، زیر مهره‌های گردن در یک نقطه به باریکی نخ در آمده، طوری که « اوردیا» تعجب می‌کرد چطور تا حالا پاره نشده است. در هر حال گفت، دو عمل در پیش دارم. عمل اول را از کنار گردن انجام دادند … و گفتند بروم سه ماه دیگر برگردم…رفتیم و معلوم شد هنوز استخوان‌ها آن‌جور که باید جوش نخورده است… » صص ۱۸۰- ۱۸۱
همانطورکه پیشتر گفتم، شاملو در همین سفر، استاد مهمان دانشگاه برکلی UCLA بود و برای یک ترم، به دانشجویان ایرانی( در زمینه ی زبان، شعر و ادبیات معاصر ایران) درس می‌داد.
نقد های آقای پاشایی بر برخی شعرهای شاملو، از جمله مواد درسی بود :
**-« سیاوش بسیار عزیزم… دارم نقد هایت را در دانشگاه درس می‌دهم تاکنون ” امیر زاده ی کاشی ها ” و ” کهکشانی از خورشید ” و ” رستاخیز در لحظه ” را گذرانده ایم و دانشجویان علاقمند شده‌اند. لطف کن و هر چه از این مقوله مرقوم رفته است فوری برایم بفرست که فقط اینجا به بررسی ” آبدانه های چرکی ” دسترسی دارم. » ص ۱۹۰
گفتنی های بسیاری در نامه های شاملو به آقای پاشایی وجود دارد که نقل همه ی آن ها، در حوصله خوانندگان فضای مجازی نیست. از این رو، به برخی از مهمترین آنها، اشاره ای گذرا می‌کنم.
دعوت از شاملو، برای کار در دانشگاه‌ها، در سفر پیش از انقلاب :
**- « از کار من در آمریکا پرسیده بودی، تا کنون دپارتمان تحقیقات در مسائل ادبیات و زبان های خاور میانه(مرکز دانشگاه پرینستون) مرا به عضویت افتخاری پذیرفته و همچنین برای یک سال آینده به عنوان محقق مدعو حق، استفاده از امکانات دانشگاهی را به من داده اند، بی آن که من تقاضایی از آن ها کرده باشم.ص ۳۱
**-« در باره ی کتاب کوچه نوشته بودی. دانشگاه پرینستون دست در کار است که از یک بنیاد فرهنگی ( مثل بنیاد فورد یا راکفلر) بودجه یی دست و پا کند که بتواند دفتری مرکزی برای مطالعه و تحقیق و تکمیل فیش های کتاب کوچه در مرکز مطالعات خاور میانه اش ایجاد کند و کسانی را برای کومک به من در این امر به استخدام در آورند» ص ۵۶
**- « سیاوش مهربان… نامه هایت چنان دل ِ خسته و بی پناهم را شاد می کند که هر روز صبح را به امیدگرفتن نامه ی تازه ای از تو از خواب بیدار می‌شوم. آن چنان عصبی و بی قرارم که به فکر افتاده ام به اروپا برگردم و شاید در فرانسه یا ایتالیا بمانم. دانشگاه ناپل در ایتالیا، همان روز ها که در رُم بودیم به وسیله ی پروفسور[جوانّی ماریا ] درمه D’Erme [۹ ] به من پیغام داده بود که اگر قبول کنم، به حقوق هفتصد هزار لیر در ماه مرا بلافاصله استخدام می کند، و نپذیرفتم و با این وضع حالا مثل سگ پشیمان شده‌ام.« ص ۵۵
دکتر احسان یار شاطر نیز (در پیوند با تداوم ِکار کتاب کوچه )شاملو را به کار در دانشگاه کلمبیا دعوت کرده بود که ( به دلایلی که شرح مبسوط و جداگانه ای را می طلبد) از سوی شاملو رد شد.
ـــــــــــــــــــــــ
گرفتاری ها و مسائل مربوط به کار کتاب کوچه، یکی از مضامین مستمر و پای ثابت نامه های شاملو است. در کمتر نامه ای است که صحبت به «کتاب کوچه» نکشد.
شاملو، به رغم دردسر های تاق و جفتی که به برخی از آن ها در نوشته ی پیش رو اشاره شده است و به خصوص تداوم کار شاق ِکتاب کوچه ( که گاه، تا ده – دوازده ساعت در روز،وقتش را می گرفت ) از کار فرهنگی و کمک در راه اندازی نشریه ادبی و برپایی مراکز فرهنگی نیز غافل نمی‌ماْند.در یکی از نامه ها می خوانیم :
**-** « مجله ی ماهانه ی موسوم به ” چراغ “را، به هر بدبختی که بود راه انداخته ایم. با قرض و قوله و اعانه جمع کردن و غیره … اولین شماره اش تا آخر سپتامبر [ ۱۹۷۷] منتشر خواهد شد و در حال حاضر مشغول تایپ کردن مطالب آن هستند». ص ۶۹
**« … در این میان دوستان برکلی و سن هوزه و اوکلند پیشنهاد کردند یک مرکز فرهنگی اسطقس دار بر پا کنیم که به هر حال داریم راهش می اندازیم، ببینیم چه می‌شود. برای رفع و رجوع ِخلأ ِکیسه هم، قرار است چند کتاب که فروشش ضمانت شده باشد چاپ بشود»..ص ۱۸۱
هر گوشه ی نامه های شاملو، پر از حرف و حدیث و نکات و ظرایف ادبی و… است، که، پرداختن به همه ی آن ها در این مجال تنگ ممکن نیست.از این رو، با ذکر چند مورد، این مقال را به پایان می‌برم.
ـــــــــــــــــــــــــــــ
به باور من، شاملو از جمله بزرگان ادب فارسی است که هر چند قرن یک بار ( آن هم در بزنگاه های تاریخ و در هنگامه ی تحولات اجتماعی )امکان ظهورشان فراهم می‌شود( و اگر این سخن به گزافه تعبیر نشود) شاملو تنها شاعر چند قرن اخیر ایران است که ( به لحاظ توانمندی حیرت آورش در حوزه زبان و خلاقیت و نوآوری در موسیقی کلام) با حافظ می توان قیاس اش کرد.
***
دگرگونی هایی که در ساختار سیاسی اجتماعی ایران، در عصر محمد رضا شاه به وجود آمد و ظهور تدریجی طبقه متوسط(که از یک منظر، ادامه ی تحولات اجتماعی – سیاسی ناشی از انقلاب مشروطه و پی آمد تحقق برخی خواسته های پدران مشروطه خواه ما در عصر رضاشاه بود )انواع جدیدی از تولیدات ادبی و هنری و سرآمدانش را سبب شد.
گرچه پرداختن ِ همه سویه به این تحولات، مجال خاص خود را می‌طلبد، معذالک، می توان( در نگاهی گذرا ) از ظهور نسلی از غول های ادبی – هنری ( به ویژه در دوره ی محمد رضا شاه ) سخن گفت :
از نیما و هدایت… بگیریم ( که در دوره ی بیست ساله برآمدند و بالیدند)تا اخوان و شاملو و فروغ و سپهری و شهریار و سایه وسیمین بهبهانی… در شعر؛ تا بزرگ علوی، صادق چوبک، ابراهیم گلستان،سیمین دانشور،بهرام صادقی، هوشنگ گلشیری، محمود دولت آبادی… در داستان نویسی ؛ایرج پزشکزاد در طنز ؛تا محمد معین، ناتل خانلری،ذبیح الله صفا، حبیب یغمایی، مجتبی مینوی، عبدالحسین زرین کوب، فریدون آدمیت، هما ناطق،ایرج افشار، شفیعی کدکنی …در امر پژوهش؛ تا محمد قاضی، نجف دریابندری، رضا سید حسینی، شاهرخ مسکوب و بسیارانی (که نامشان به علت تنگی جا و تنگنای حافظه، مغفول مانده است) همه، محصول پوست انداختن جامعه در عصر محمدرضاشاه اند.
شاملو، در چنین فضا و دوره ای برآمد و بالید.
من همواره از خود پرسیده ام، اگر سانسور در سال‌های سلطنت محمد رضاشاه، با قلدری و به پشتوانه ی منطق دریده ی جباریت، به جان فرآورده های ادبی نمی افتاد؛ اگر کارگزاران رژیم شاه، بر منتقدین خود آنقدر سخت نمی گرفتند، بسیارانی را ممنوع القلم نمی‌کردند و با روح و روان فرهنگی اهالی قلم( همچون زنده یاد غلامحسین ساعدی)مشق ِ قِتال نمی کردند و…چه می شد؟[۱۰]
و از این سو، اگر شاملوها، آنقدر بر منزه طلبی سیاسی پای نمی فشردند و از امکانات ملی( نه آنچه که شاملو، به «نواله ی ناگزیر ِ» رژیمِ شاه تعبیر می کرد) بهره می بردند، آیا کارنامه ادبی شاملو همین بودکه امروز می بینیم، و آیا، کار عظیم ِکتاب کوچه، به تأخیر و در نهایت به محاق تعطیل می افتاد؟
در همان سال‌ها، بودند بسیارانی از اهالی قلم ( از فریدون آدمیت بگیریم، تا خانلری تا ذبیح الله صفا تا شاهرخ مسکوب، تا هوشنگ ابتهاج و دیگران و دیگرانی)که از پسِ مماشات با رژیم محمدرضا شاه(گیریم، یکی کمتر و یکی بیشتر) و وانهادن نگاه دشمنخو، دست ِکم غم «نان » نداشته اند و می توانستند بی دغدغه، به کار تحقیقی و ادبی شان بپردازند.
شاملو، در نامه ی ۶ مه ۱۹۷۷خود، به گوشه ای از این منزه طلبی و آشتی ناپذیری اشاره می کند :
«نکته خوشمزه یی که امروز آقای [ علی] بنوعزیزی- یکی از استادان مدعو پرینستون در رشته ی تاریخ – نقل می کرد این است که دولت علیه [ شاهنشاهی ] یک ملیون دلار به دانشگاه هاروارد ( در بوستون ) داده است تا در تهیه و تدوین فولکلور ایران تحقیق و صرف برنامه ریزی آن بشود! – رئیس بخشی که این پول را وصول کرده دکتر مهدی است که من پارسال به دعوت او از نیویورک به بوستون رفتم و محبت فراوان کرد، به زودی سفری به آن جا خواهم کرد و خواهم کوشید سهمی از این نمد برای کتاب کوچه دست و پا کنم. یک تنه و با دست خالی راه انداختن این کار پدر در می‌آورد. خسته شده ام و پدرسوخته ها کاه جلو سگ می ریزند[ و ]، استخوان را پیش اسب، و من برای فراهم کردن پولی که امکان کار را برایم فراهم کند، از این سر دنیا به آن سر دنیا باید سگدو بزنم و فقط به این دلیل که نمی خواهم با ابلیس قراری ببندم.»
نکته ی دیگر :
بسیاری از ما، عشق را با عاشقانه های شاملو معنا می‌کنیم.اما کمتر از خود پرسیده ایم که «اِلهه » آن عاشقانه ها کیست؟ و آنگاه هم که(به ندرت) از« آیدا » یادی می کنیم، در او تنها حضور « معشوق»ی را می بینیم که برانگیزاننده ی حس و حال شاعرانه در شاملو، برای خلق آن عاشقانه ها بوده است. در حالی که، شاملو( از یک منظر )در سایه ساری( ازعشق و عاطفه و مهر)که آیدا برایش مهیا کرد، شکوفا شد وگل کرد.
و البته که این، همه ی ماجرا نیست. « آیدا »، به جز همنفسی و همدلی و همراهی با شاملو، یار و مددکار او، در پیشبُرد ِکار « کتاب کوچه » و دیگر آفریده های ادبی بوده است. «آیدا»ی امروز، دیگر تنها آن زن ِ اثیری ِ الهام بخش ِ شاملو در خلق عاشقانه هایش نیست. سال های بلند ِ اُنس و اُلفت و مصاحبت ِ آیدا با شاملو ( و همکاری تنگاتنگ با او، در زمینه های ادبی) از آن «اِلهه» ی دیروز،ادیب ِ سخن سنجی آفرید، که ( به باور من)بیش از هر کسی، توان و قابلیت ِ به پایان بردن «کتاب کوچه» را دارد.. هرچندکه ناشران سودجوی «کتاب کوچه »، اینهمه را نادیده بگیرند و با او از درِ ستیز در آیند.
گرچه شاملو، هر بار، به مناسبتْ و از جمله ( در گفت و گو با مجله ی آدینه)در مورد نقش انکار ناشدنی آیدا، در تدوین و تألیف کتاب کوچه، جای هیچ تردیدی باقی نگذاشت و در پیشگفتار ِ ِجلد ِنخست ِ « کتاب کوچه » نیز، همه جا ( آگاهانه ) ضمیر « ما» و فعل جمع را ( در ربط با تدوین و تألیف مجلدات کتاب کوچه ) به کار گرفت و در روی مجلدات کتاب کوچه نیز عبارت ِ« با همکاری آیدا سرکیسیان» نقش بسته است، معذالک، نقش آیدا در پیشبرد کار « کتاب کوچه »، زیر سایه ی سنگین ِ نام شاملو، از نظر ها پنهان مانده و نادیده گرفته شده است.
در بخشی از گفت و گو ی مجله ی آدینه با شاملو می خوانیم :
« پرسشگر : کار عظیم شما در زمینه ی فرهنگ توده – کتاب کوچه – در چه مرحله است؟
شاملو : من و همسرم تمام ِوقت و نیرومان را صرف آن می کنیم.کار تدوین آن تا یک چهارم حرف خ پیش رفته. با یک محاسبه ی سرانگشتی می توانم بگویم روی جلد سی و دوم هستیم، یعنی با منظور کردن فیش هایی که باید به مجلدات پنجگانه ی چاپ شده اضافه شود، حدود دوازده هزا صفحه آن آماده است…» [ ۱۱]
سخن آخر :
پرداختن به کتاب « تهران، خیابان آشیخ هادی»، بهانه ای ست برای « از شاملو گفتن ». هم از اینرو، بدیهی است که همه ی حرف ها، از شاملو آغاز شود و به او ختم گردد و دیگران (عموماً) در حاشیه قرار گیرند.با این همه، بی انصافی است که در این فرصت باقی‌مانده، از اقای پاشایی و جایگاه استثنایی اش، نزد شاملو سخن نگوییم.
در این معنا( پیشتر )گفته باشم که سر آغاز جلد نخست کتاب کوچه، با این عبارت آغاز می‌شود:
«مجموعه ی کتاب کوچه را به همدلان و همراهان زندگیم، آیدا و ع. پاشائی تقدیم می کنم که یک کلام، موجودیت خود را عمیقاً مدیون همت آنان است – ا.ش »
در همین نامه ها، به فراوانی می‌بینیم که شاملو، به مناسبت، از رایزنی اش با پاشایی، در مورد کتاب کوچه می گوید :
**- « در مورد نمونه های کتاب کوچه که فرستاده ای، جداگانه نظرم را خواهم نوشت. هرچند فکر نمی کنم چنین کاری اصلاً لازم باشد. فقط، عزیزم، نگران این هستم که از بابت شرح مطالب بعضی جاها گرفتار خطا هایی شده باشم ( که حتماً شده ام ) و دلم می خواست نمونه ها را قبلاً ببینم. اگر خودت مواضب این جریانات باشی دیگر قالش کنده است و حاجی خلاص. اختیار تام با حضرتت است که هر جا اشتباهی به نظرت آمد ترتیبش را بدهی… ».صص ۱۳۳- ۱۳۴
**- « در باب انتشارات ِ… نوشته بودی و دلایل بستن قراردادِ کتاب کوچه با آنها. عزیزم، همه ی استدلال های تو به جای خودش عالی است و مو هم لای درزش نمی‌رود. مع هذا برای من بهترین و آخرین و منطقی ترین استدلال، تصمیم توست. به هر تصمیمی که می گیری، ندیده و نشنیده، دربست اعتقاد دارم و تمام. » ص ۱۱۲
**-« مقدمه ی کتاب کوچه را می‌گذاریم برای مؤخره. فقط در نکات اساسی کار، قلم خواهم زد که خواننده متوجه باشد قضیه چیست.این پاسخ ناظر به قسمت ۴ نامه ی خودت است که نوشته‌ای که فرصت کافی برای مقدمه نیست. اگر بخواهی خودت می‌توانی یادداشتی قلمی کنی که کتاب در غیاب مؤلف چاپ می‌شود و نتوانستیم مقدمه ی آن را دریافت کنیم و آن را به پایان حرف آ می‌گذاریم و غیره… تا به این ترتیب، در این فضای تنگی که برای خودم ساخته‌ام جایی برای نفس کشیدن به وجود بیاید…». ص ۱۵۲
** موقتاً عرض دیگری ندارم. دست پر محبتت را می فشارم و روی نازنینت را علیرغم آن همه پشم که بر ساحت مقدسش تلوار به هم پیچیده و یاد آور جنگل های خزان زده ی ولایت است می‌بوسم. یا هشت. – احمد شاملو
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
پانویس :
۱- « تهران، خیابان آشیخ هادی، نامه‌های احمد شاملو به ع.پاشایی، تهران، نشر چشمه، ۱۳۹۲»
نام کتاب (« تهران، خیابان آشیخ هادی» )آدرس محل سکونت آقای پاشایی ( در سفر پیش از انقلاب شاملو، به آمریکا)است.
۲-
الف- میراث پر درد سر احمد شاملو، دویچه وله،
http://www.dw.com/fa-ir
ب – بز را غم جان و قصاب را غم پیه : پاسخ ع.پاشایی به ادعاهای مدیر نشر نگاه
http://shamlou.org/?p=558
ج- پسران شاملو آیدا را احضار کردند.
http://www.asriran.com
۳-« زندگی و شعر احمد شاملو، نام همه شعرهای تو، تحقیق و تألیف ِ ع. پاشایی، ۲ ج، تهران، نشر ثالث، ۱۳۷۸»
۴- « راست می گویی. نامه ها تجارتی شده. مرده شو ببرد این زندگی را. خجالت می کشم از این که مثل دکتر های جراح امراض زنانه، به جای این که از زیبایی فرم ها لذت ببریم همه اش به کثافت و سعی در رفع و رجوع امراض و گرفتاری ها می‌پردازیم. خودم هم کم نبود، تو را هم گرفتار این مخمصه کرده‌ام.» ص ۱۵۰
۵- شاملو : آن حضرت ( بهاءالدین خرمشاهی) چیزی نوشته و هزار جا چاپش کرده. وقتی یادداشت‌ها و حواشی در آید خود به خود جواب حرف‌هایش را خواهد شنید.قرار نیست فرصت های غنیمت آخر عمر آدم صرف این بشود که به هر صدایی پاسخ دهد.»
«گفت و گو با احمدشاملو، محمود دولت آبادی و مهدی اخوان ثالث، به کوشش محمد محمدعلی، نشر قطره، ۱۳۷۲، ص ۴۳»
۶ – در این جا، آنچه در میان دو قلاب « »آمد، بازنویسی نوشته ی آقای پاشایی در کتاب « تهران، خیابان آشیخ هادی» است.
۷- « کتاب کوچه، احمد شاملو، با همکاری آیدا سرکیسیان، حرف آ، انتشارات مازیار،۱۳۷۷،ص۸۹۷».
۸-« سکوت سرشار از ناگفته‌هاست، ترجمهٔ آزاد اشعاری از مارگوت بیکل، مترجم – محمد زرین بال و برگردان به شعر، توسط احمد شاملو »
۹-پروفسور جوانّی ماریا درمه D’Erme، استاد ادبیات و زبان دانشگاه شرق شناسی ناپل و از حافظ شناسان نامدار اروپا بود. او دارای تألیفات و مقالاتی در حوزه ی زبان و ادبیات فارسی است و ترجمه ی تحسین بر انگیزی از دیوان غزلیات حافظ همراه با مقدمه‌ای با شرح و تفسیر این اشعار داشته است. به زبان پهلوی نیز آگاهی داشته و افزون بر تألیف دستور زبان فارسی و آثار عبید زاکانی از جمله، کتاب‌های اخلاق الاشراف، رساله ی دلگشا، رساله ی صد پند، موش و گربه عبید را، به زبان ایتالیایی برگردانده است.» برگرفته از مجله ی بخارا
۱۰- از ممنوع القلم ها می توان از رضا مرزبان، داریوش آشوری، خلیل ملکی و حتی همین آقای پاشایی نام برد که ممنوع التدریس شد و در تهران به کاری واداشته شد که جز سلاخی وقت و به هرز بردن توانمندی های پژوهشی ایشان، نامی نمی توان بر آن نهاد.
پرویز ناتل خانلری، در گفت و گو با بخارا :
«… یک لیست شامل نام سی و پنج نویسنده به دفتر «سخن» دادند که این اشخاص ممنوع‌القلم هستند و حق ندارند چیزی بنویسند. اسم چندین نفر از همکاران «سخن» در این لیست بود. از جمله محمدرضا باطنی که دانشیار دانشکده ادبیات تهران بود و مطالب درسی خود را درباره زبان‌شناسی به «سخن» می‌داد.»
برگرفته از « مجله بخارا، سال پانزدهم، شماره ۹۴، مرداد و شهریور ۹۲»
۱۱-[ شناختنامه شاملو، جواد مجابی، نشر قطره، ۱۳۷۷،گفت و گوی فرج سرکوهی با شاملو، ص ۷۱۹ ]
از: گویا