جنگ ایران و عراق نقاط تاریک بسیاری دارد .بعد از ۲۶ سال از پایان این طولانی ترین جنگ دنیا ،پس از جنگ جهانی دوم ، هر روز با بازکردن صفحه ای و سخن گفتن مسئولی ،ناگفته های جدیدی از آن رو می شود. اقتصاد جنگی و مدیریت اقتصادی دولت در آن سال ها، یکی از این موارد است. محمود علیزاده طباطبایی را همه به عنوان یک وکیل می شناسند. اما کمتر کسی می داند او برای چهار سال حیاتی انتهایی جنگ، کسی بود که برای جنگ و نیروهای نظامی بودجه ریزی می کرد و تا او امضاء نمی داد، پولی هم به جنگ اختصاص نمی یافت.
در زمان جنگ، شما مدیر کل آقای روغنی زنجانی بودید؟
بله .من مسئول دفاع بودم. مدیر عمومی و دفاعی. زیر نظر معاونت اجتماعی که اقای ستاری فر بود. تقریبا هر بودجه ای از طرف دولت به نیروهای مسلح داده می شد، از طریق دفتر شما بود. الان بحثی است که گفته می شود دولت آقای موسوی خیلی به جنگ کمک نکرد و جنگ را پیش نبرد . روش های کمک مالی به جنگ هم به شیوه های مختلف بود . یکی کمک های مردمی بود که حساب و کتاب نداشت و به طرف سپاه یا بسیج می رفت، یک بخشی بودجه های عمومی شفاف و غیر شفاف دولت بود، یکی هم مجوز هایی بود که از امام خمینی می گرفتند، خود فرماندهی جنگ آن را می گرفت . یک راه هم احتمالا فروش نفتی بوده که از مجرای دولت نبود و به حساب جنگ و به شیوه های مختلف داده می شد. من نظامی بودم. همافر نیروی هوایی و به مسائل اقتصادی و مسائل حقوقی علاقه داشتم. هم اقتصاد خوانده بودم و هم حقوق .با آقای روغنی زنجانی قبل از انقلاب در دانشگاه ملی هم دانشگاهی بودیم؛ داخل نیرو هوایی با مسائل کلی جنگ آشنا بودم و در ستاد مشترک ارتش مسئول تاریخ جنگ بودم و گروهی متشکل از فرمانده ی سابق نیرو هوایی، جانشین نیرو زمینی و نیرو دریای تشکیل داده بودیم. گروه قویی بود. در ارتباط با جنگ کار می کردند و من آنجا با مسائل و مشکلات جنگ آشنایی پیدا کردم و با نا هماهنگی ها و بی حساب و کتابی هایی که در جنگ بود ،آشنا شدم. سال ۶۳ یک روز اتفاقی آقای زنجانی را در نماز جمعه دیدم. از من پرسید چه کار می کنی؟ گفتم که هیچ، بیکارم. گفت شما با اینکه اقتصاد خواندی، حقوق خواندی، سابقه ی نظامی داری، بیکاری؟. گفتم بله من در ارتش بیکارم و یک گوشه ای نشسته ام. گفت با سازمان برنامه کار می کنی؟ گفتم اگر زورتان برسد من را بیاورید ، حتما می آیم. گفت سازمان برنامه زورش زیاد است، از کی می آیی؟ گفتم از فردا صبح. فردا صبح بجای اینکه بروم ارتش، رفتم سازمان برنامه. اتفاقا اواخر سال ۶۳ بود رفتم آنجا آقای زنجانی گفت که من تا حالا نماینده ی دولت در هیئت بررسی خریدهای تسلیحاتی را معرفی نکردم و حالا شما را به عنوان نماینده ی دولت معرفی می کنم. یک معرفی نامه به من داد و همان روز رفتم هیئت بررسی خرید های تسلیحاتی. مرحوم نظران دبیر هیئت بودند، در شورای عالی دفاع آن روزها،جلسه هیئت تشکیل می شد. نماینده ی دولت، نماینده ی مجلس، نماینده ی سپاه و نماینده ی ارتش اعضای این هیئت بودند. من رفتم و وارد هیئت شدم. آقای نظران من را می شناخت، سلام علیک کردیم و نامه را به دستش دادم، جا خورد . تلفن را برداشت همانجا زنگ زد به آقای خامنه ای که رئیس جمهور بودند. گفت که آقا این آقای زنجانی ما را مسخره کرده، از اول سال مکاتبه می کنیم نماینده بفرستد، نمی فرستد، حالا یکی از همافرهای خودمان را فرستاده است. من گوشی را گرفتم با آقا سلام و علیک کردم و گفتم که طباطبایی هستم. آقا گفتند به چه مناسبتی شما را معرفی کردند؟ من را می شناختند. گفتم من اقتصاد و حقوق خواندم، نظامی هم هستم و قرار است منتقل بشوم به سازمان برنامه. گفتند که خیلی خوب است. همان روز اول گفتم که قرداد رادار “اِی دی اِس ۴” را برای من بیاورید. ما بچه های فنی نیروی هوایی خیلی مقاومت می کردیم که این قرار داد صورت نگیرد. راداری بود که می خواستنداز انگلستان بخرندو یک هواپیما از آلمان. هواپیمای “ترانسام”
حدود سال ۶۴ ؟
بله، از سال ۶۳ مذاکراتش شروع شده بود. آقای نظران گفت که قرارداد تصویب و انجام شده است. گفتم باشد، به هرجهت می خواهم ببینم. قرداد را آوردند. دورادور در جریان قرار داد بودم .قرارداد را که دیدم، متوجه شدم که واقعا قرارداد ترکمانچای است. قرارداد ۴۵۰ میلیون پوند بود و در آن شرط گذاشته بود که ازاین رادار تا پایان جنگ فقط باید در مرزهای شمالی استفاده شود و مستشار دولت انگلیس هم در رادار حضور داشته باشد تا به هیچ وجه در جنگ از آن استفاده نشود. من از این قرارداد یادداشت برداشتم و آمدم آن را با آقای زنجانی مطرح کردم. فوری آقای زنجانی با آقای موسوی صحبت کرد. رفتم خدمت نخست وزیر آقای موسوی و ایشان زنگ زد به آقای نوربخش رئیس کل بانک مرکزی . او هم گفت همه کارهایش تمام شده و آمده برای گشایش اعتبار. آقای موسوی گفت نه، جلویش را بگیرید، این نباید انجام بشود. من همانجا با یک سری از مسئولین سر این قضیه درگیری شدیدی پیدا کردم. به هرجهت آمدم سازمان برنامه. مدیریت امور دفاعی که تقریبا بزرگترین مدیریت سازمان بود، حدود نصف بودجه سال را در اختیار نیروی های مسلح قرار داده بود. ۴۸ درصد بودجه ی سال ۶۴ کشور در اختیار نیروهای مسلح بود. کل بودجه ی جاری سال شصت و چهار، ۲۵۴ میلیارد تومان بود. از این رقم ۱۲۳ میلیارد تومان آن برای نیروهای مسلح بود، یعنی نزدیک به۵۰ درصد.
این درواقع بودجه ای بود که شفاف و علنا توسط دولت در اختیار نیروهای مسلح قرار می گرفت؟
بله،در واقع ۵۰ درصد از بودجه برای جنگ و نیروهای مسلح می آمد و ۵۰ درصد دیگر هم برای کل کشور بود. آموزش و پرورش، بهداشت و درمان، بهزیستی ، دانشگاه ها، جهاد و همه ی مسائل دیگر. یادم است همان روزهای اولی که رفتم آقای تشرفی معاون بودجه ی جاری بودند. یک پیشنهادی آورد برای من که گفت سریع امضا کنید، برای نیروهای مسلح فوری دو میلیارد تومان می خواهیم. گفتم من اینطور به کسی امضا نمی دهم. ایشان که از کارشناس های قدیمی بود، خیلی ناراحت شد. گفت که “جنگ است!” گفتم باشد، این جا هم جنگ است، اینجا هم میدان جنگ است، ما هم که منابع الکی نداریم. بایستی بدانیم بودجه به کجا می رود، برای چی می رود و چگونه مصرف می شود. گفت اصلا روال اینطور نبوده، یک تلفنی به من می زنند، من فوری پیشنهاد را می برم آقای زنجانی امضا می کرد و می رفت دولت و پول واگذار می شد. گفتم نه، من اینطور عمل نمی کنم.
نگفتند چه کسی تلفن می زند، مثلا نیروهای نظامی یا فرماندهی جنگ؟
از نیروهای نظامی یا از سپاه. مدیر بودجه ی سپاه آن روز آقای غفور بود، زنگ می زد، یا از ارتش تیمسار برزگر مدیر بودجه بود ایشان زنگ می زدند. گفتم نه آقای تشرفی من به این صورت بودجه نمی دهم، گفتم روال قبل از انقلاب چه بود؟ گفت قبل از انقلاب، اول هر برنامه، رئیس سازمان برنامه می رفت پیش شاه، یک گزارش از وضعیت اقتصادی ۵ سال آینده می داد و می گفت منابع ما در ۵ سال آینده این مقدار است. شاه تصمیم می گرفت، می گفت مثلا ۱۰ درصد یا ۱۵ درصد یا هرچی، مال ارتش است و بقیه را دولت برنامه ریزی می کرد. دیگر در بودجه ی ارتش دولت دخالتی نمی کرد.
که چه جور و کجا صرف شود؟
در اصل در اختیار ستاد بزرگ ارتشداران قرار می گرفت. آن ها خودشان برنامه ریزی می کردند.
نظارت هم بر رویش نبود ؟
بله، هیچ نظارتی هم نبود. گفتم در حال حاضر می دانم که در داخل ارتش چنین تشکیلاتی وجود ندارد، اگر ما هم نداشته باشیم که نمی توانیم کار کنیم. آنجا حدود ۵۰ نفر کارشناس داشتیم. هیچ کدام از این کارشناس های سازمان برنامه در این مدت حتی یکبار هم جبهه نرفته و جنگ را از نزدیک لمس نکرده بودند و اطلاعاتشان نسبت به نیروهای مسلح فوق العاده ضعیف بود. با آقای زنجانی صحبت کردم، گفتم اگر بخواهیم کار دقیق بودجه ای انجام بدهیم باید یک تیم قوی تشکیل دهیم. گفتند اشکال ندارد، تشکیل بدهید. رفتم پرس و جو کردم و گفتم که پیش از انقلاب کارهای برنامه ریزی و بودجه ریزی در ارتش را چه کسی انجام می داد؟ گفتند که تا پیش از دهه ی ۵۰ خیلی ضابطه مند نبود. از دهه ۵۰ که نظام برنامه ریزی جدید در ارتش پایه گذاری شد، یک تعدادی از افسرها رفتند دوره ی برنامه ریزی را دیدند و در رأس آن ها سرتیپ حسن چگینی قرار داشت. به بچه ها گفتم این آقای چگینی را پیدا کنید. گفتند که در موسسه ی ملی زبان مشغول تدریس است. به سراغ آقای چگینی رفتم، سلام و علیک کردم و گفتم مدیر دفاعی سازمان برنامه هستم. تا این را گفتم، کمی جا خورد، برای اینکه مدیر دفاعی سازمان برنامه جایگاه خیلی بالایی داشت. گفت با من چه کار دارید؟ گفتم آقای چگینی، من می دانم که شما متخصص این کار هستید، آمدم دستتان را ببوسم و از شما خواهش کنم بیاید با ما کار کنید! خندید و گفت ما را راه نمی دهند. گفتم چرا؟ گفت قبل از شما هم یکی دیگر این فکر را می کرد، مرحوم شهید چمران و آمد من را برد وزارت دفاع. من در وزارت دفاع قائم مقام آقای چمران بودم ولی نه حرف های من را کسی می فهمید و نه به آن توجه می کردند، به محض این که چمران شهید شد من را بازنشسته کردند. گفتم نه، می خواهم شما را ببرم . ایشان تیمی از تعدادی از افسران متخصص نیرو زمینی، دریایی و هوایی تشکیل داد. تیمسار شفیعی از نیروی زمینی که رئیس اداره سوم ستاد مشترک بود، تیمسار شاهوردیان که رئیس اداره دوم ستاد مشترک بود، تیمسار هوشیار رشتی از نیروی هوایی که معاون عملیات نیرو هوایی بود و تیمسار معین پور که فرمانده ی نیروهوایی بود در کنار این ها به ما کمک می کردند. اوایل سال ۶۵ تیم کارش را شروع کرد. تیمسار چگینی یک بحثی را مطرح کرد، گفت که نظام برنامه ریزی جدید به نام PPBS (Planning, Programming, and Budgeting System) در ارتش طراحی شد و آماده ی شروع به کار بود که انقلاب شد و سابقه اش را هم ذکر کرد . زمانی که قیمت نفت بالا رفت شاه بلندپروازی هایش شروع شد و دستور خرید می داد، آمریکایی ها آمدند و گفتند که این خرید هایی که شما می خواهید انجام بدهید باید بر اساس یک استراتژی دفاعی باشد، استراتژی دفاعی شما چه هست؟
یعنی همینطوری الکی نخرید، استراتژی داشته باشید؟
بله گفت همان روز ما در ستاد بزرگ ارتشداران بودیم. ما گفتیم که استراتژی رو اعلی حضرت تعیین می کند. گفت آمریکایی ها برای اداره ی مستشارانِ ستاد بزرگِ ارتشداران نوشتند که استراتژی را که از نوشته های اعلی حضرت نباید بیرون آورد، بایستی یک گروه متخصص استراتژی را طراحی و تدوین کنند و به توشیح ملوکانه برسانند. گفت ما این کار را شروع کردیم و استراتژیی که آن روز با هماهنگی آمریکایی ها داشتیم این بود که نیروهوایی ایران، نیرو دریایی پاکستان و نیروی زمینی ترکیه، یک ارتش مقتدر می شدند و در مقابل حمله ی احتمالی شوروی برای رسیدن به آب های آزاد می توانستند عملیات تاخیری انجام بدهند تا آمریکایی ها برسند. برای این منظور آمدند نیروی هوایی ایران را تجهیز کردند، هواپیماهای اف۴، هواپیمای اف۱۴، هواپیمای اف۱۶، هواپیمای آواکس، موشک های پیشرفته و یک یگان هلیکوپتر خیلی مقتدر برای نیروی هوایی و نیروی زمینی ارتش طراحی کردند . این کار تازه شروع شده بود که انقلاب شد. به هر جهت این گروهی بود که من در سازمان برنامه تشکیل داده بودم . البته آن روزها فضا خیلی حزب الهی بود و این ها را پشت پرده نگه داشته بودم و نمی توانستم روی صحنه بیاورم. فصل بودجه که می شد و می خواستیم بودجه را تنظیم کنیم، نیروهای مسلح بدون آنکه استراتژی داشته باشند خواسته هایشان خیلی زیاد بود. من آنجا با کمک این گروه با مبحث استراتژی آشنا شدم. سال ۶۵ بود که آقای زنجانی من را احضار کرد و گفت که سپاه طرحی آورده برای پایان جنگ و امام هم پذیرفتند و گفتند که اعتبارش تامین بشود و این طرح ۵۰۰ میلیارد تومان اعتبار می خواهد. حالا بودجه ی سال ۶۵ در حدود ۲۶۵ میلیارد تومان بود. یعنی این طرح دو برابر کل بودجه، اعتبار می خواست. گفت این ها ۵۰۰ میلیارد تومان اعتبار خواستند. عنوان طرح هم حمله ی نهایی بود.
توسط سپاه ارائه شده بود؟
توسط سپاه ارائه شده بود و معروف بود به طرح ۵۰۰ گردان. من به آقای زنجانی گفتم خب ما باید چه کار کنیم؟ گفت شما بایستی بررسی کنید و از نظر کارشناسی بگویید این مقدار بودجه را نیاز دارند یا خیر. گفتم فرضا نیاز داشته باشند، دولت چگونه می خواهد تامین کند؟ گفت به هر جهت بحث است که همه ی دستگاه های دولتی تعطیل بشوند ،یا مثل دوران مصدق حقوق نگیرند. گفتم تمام این بودجه ای که دولت دارد ۲۶۵ میلیارد تومان است . ۱۳۰ میلیارد تومانش به نیروهای مسلح تعلق دارد و ۱۳۰ میلیارد تومان باقی هم که همه حقوق و مزایاست، چیز دیگری نیست. شما می خواهید حقوق معلم را ندهید ؟ پول بهداشت و درمان را ندهید. گفت به هر جهت نظام می خواهد در این مورد یک تصمیم جدی بگیرد. گفتم اطلاعات طرح را از چه کسی بگیریم؟ آقای زنجانی گفتند که اطلاعات زیادی قرار نیست به ما بدهند، فقط کلیات را به ما می گویند و شما یک گزارش تهیه می کنید و می رویم در شورای عالی دفاع مطرح می کنیم. به تیمسار چگینی گفتم از ما همچین پولی برای ادامه ی جنگ خواستند و قرار است دولت به طور کامل تعطیل بشود و کارمندها حقوق نگیرند که برویم حمله ی نهایی را انجام بدهیم. ایشان گفت خب چه اطلاعاتی به ما می دهند؟ گفتم در همین حد. تیمسار گفت پس ما یک سری سوال طرح می کنیم شما بروید در جلسه این سوال ها را مطرح کنید و جواب این ها را برای ما بیاورید، سپس ما میگویم چقدر پول نیاز دارند. یادم هست حدود ۹۸ سوال بود که مطرح کرده بودند. عنوان طرح این بود که ما می خواهیم ۵۰۰ گردان ۱۰۰۰ نفری بسیج کنیم و جنگ را تمام کنیم. سوال اول این بود که این ۵۰۰ هزار نیرو قرار است از کجا تامین بشود. نیازهای اولیه ی این ۵۰۰ هزار نفر چه گونه تامین می شود، این ۵۰۰ هزار نفر چطور به مناطق عملیاتی منتقل می شوند، در کدام مناطق عملیاتی می خواهند این ها را مستقر کنند، و اینکه ۵۰۰ هزار نفر! واحد نظامی که نفر نیست، ۵۰۰ گردان که می گوییم، واحد نظامی گردان هم نیست .این ها در چه قالبی هستند، گردان پیاده هستند، گردان مکانیزه هستند، گردان توپخانه هستند، گردان تانک هستند! پشتیبانی هوایی این ها چه می شود، پشتیبانی هلیکوپتری این ها چه می شود، پشتیبانی توپ خانه ای این ها چه می شود! تجهیزات این ها چه است، این تجهیزات را از کجا تامین می کنند، در چه زمانی قرار است این تجهیزات تامین بشود و این تجهیزات از چه منبعی قرار است تهیه بشود؟ این سوال ها یکی یکی مطرح بود.من این ها را در جلسه شورای عالی دفاع مطرح کردم.
خودتون مستقیم به عنوان نماینده ی دولت مطرح کردید؟
من به عنوان کارشناس سازمان برنامه به همراه آقای مهندس موسوی که عضو شورای عالی دفاع بود و آقای زنجانی به عنوان رئیس برنامه بودجه این ها را مطرح کردیم.
درواقع نظر دولت را شما دادید.
بله، سوال ها را مطرح کردم با یک حالت تمسخر گفتم که ۵۰۰ هزار نفر حداقل یک میلیون پتو می خواهد الان در انبارهای شما موجود است؟ یکی می خواهد زیر سرش بگذارد و یکی زیرش بیاندازد. گفتم ۵۰۰ هزارنفر روزی دو لیتر میخواهند ادرار کنند، شما فکر این ها را کرده اید؟ که آیت الله خامنه ای گفت آقای طباطبایی مودب صحبت کنید. گفتم این ها واقعیت های جنگ است . این آقایان ابتدایی ترین مسائل را ندیدند و بعد ما با حمله ی نهایی می خواهیم چه کار کنیم؟ می خواهیم بصره را بگیریم، می خواهیم برویم کربلا را بگیریم بغداد رو بگیریم، قدس رو بگیریم یا تا واشینگتن می خواهیم برویم؟ باید مشخص باشد هدف نظامی ما چیست و با این ۵۰۰ گردان کجا را می خواهیم بگیریم. یا اینکه می خواهیم علی غربی و علی شرقی را بگیریم! چون سالها بود که در عملیات ها می گفتند علی غربی را گرفتیم، پس دادیم و علی شرقی را گرفتیم. آنجا یک دفعه در همه ی مسئولین پچ پچ افتاد که خب یعنی چه، با ۵۰۰ گردان چه کار می خواهیم بکنیم.
یعنی برای خودشان این سوال ها مطرح نبود؟
خیر مطرح نبود، طرح ۵۰۰ گردان هوا رفت و از آنجا در درگیری با من گفتند این ها حرف های طاغوتی ها و ارتشی هاست، گفتم بابا واقعیت است…
بیشتر این اتهامات را چه کسانی مطرح می کردند؟
بچه های سپاه مطرح می کردند. آقا محسن (رضایی) آنجا بود مطرح می کرد، از بچه های سپاه آقای رفیق دوست بود که مطرح می کرد.این ها از طرح این قضیه ناراحت شدند، گفتند حرف های ارتشی هاست، گفتم این واقعیت جنگ است، ما بایستی بدانیم، ما داریم می جنگیم، آن روز گفتم که ما ۵ سال داریم می جنگیم، بدون اینکه استراتژی داشته باشیم، بدون اینکه نیرو هایمان با هم هماهنگ باشند. تیمسار معین پور فرمانده ی نیرو هوایی که سال ۶۰ فرمانده ی نیروی هوایی شد، نقل می کرد “نیروی هوایی بیگانه بود، نسبت به جنگ نامحرم بود ، عملیات انجام می دادن میگفتن که ما یک طرح عملیاتی داریم، نیرو هوایی تو هم بیا پشتیبانی کن” می گفت “من که فرمانده ی نیرو هوایی شدم، گفتم هواپیماها را مفت به دست نیاوردیم.” ما بیشترین هواپیماهایی که از دست دادیم در خاک خودمان از دست دادیم و نیروهای خودی زدند، یعنی بیشتر خلبان های شهیدی که در بهشت زهرا خوابیده اند، شهدایی هستند که خودمان به دلیل ناهماهنگی هایی که وجود داشت زدیم. معین پور می گفت “من همینجوری نمی تونم از یک عملیات پشتیبانی کنم، شما بایستی اطلاعات به من بدهید، من بدونم کجا دارم میرم. خلبانم را دارم می فرستم روی موشک سام،باید مقر موشکهای سام برای من مشخص باشد، مقر ضد هوایی ها باید مشخص باشه، هدفی که من دارم میرم بزنم باید مشخص باشه، من که نمی تونم با هواپیما به جنگ تانک برم.” چون اول جنگ را که بررسی می کردیم اینطور بود. من دقیقا خاطرم هست مرحوم شهید فکوری که فرمانده ی نیرو هوایی بود و بعد از قضایای سال ۶۰ برکنار شد و در ستاد مشترک بود. یک روز در همان تاریخ آمده بود پیش من و درد دل می کرد، می گفت “آقای طباطبایی، یک روز من ۱۷ هواپیما از دست دادم و این تصمیم خودم بود.” من آن روز اهواز بودم و در جریان بودم، آقای غرضی استاندار بود.
خوزستان.
بله استاندار خوزستان بود. آن روز در ستاد فرماندهی اهواز، تیمسار فکوری فریاد می زد و با تک تک پایگاه های هوایی تماس می گرفت و داد و بیداد می کرد و بد و بیراه می گفت. می گفت “امروز یک هواپیما روی زمین بمونه، پدرتون رو در میارم، اعدامتون می کنم، امروز باید نیروهوایی نابود بشه بعد اهواز سقوط کنه، گفت من اجازه نمیدم تا یک دونه هواپیما داریم اهواز سقوط کنه. اینطور ناهماهنگی هایی وجود داشت.وقتی آمدیم در نیرو هوایی، این تیم نشستند و مطالعه و بررسی کردند که ما اگر می خواهیم عملیات انجام بدهیم چه نیاز هایی داریم. چیزی که دعوا رویش زیاد است و می گویند محسن رضایی به آقای هاشمی نوشته و اقای هاشمی برده خدمت امام و امام هم پذیرفت که قطعنامه را بپذیریم.
آن برای سال ۶۷ بود.
سال ۶۷ بود ولی مقدماتش از آنجا شروع شد. گفتیم که آقا ما بایستی استراتژی دفاعی داشته باشیم. بدون استراتژی جنگیدن یعنی هدر دادن منابع. در سازمان برنامه بررسی کردیم، دیدیم از بعد از عملیات های موفق فتح المبین و قدس و بیت المقدس که یکی از دلایل موفقیتش هماهنگی بین ارتش و سپاه بود و با پشتیبانی کامل نیروی هوایی و هوانیروز انجام شده بود ، بقیه ی عملیات های ما، عملیات هایی بود که به صورت روزمره یک گروه می رفتند حمله می کردند، یک گروه بسیجی داوطلب با ایثار حمله می کردند و در یک محور پیشروی می کردند، بعد این محور را نمی توانستند نگه دارند. دعوایی که بین ارتش و سپاه بود این بود که می گفتند سپاه می رود یک جا را می گیرد اما ارتش پس می دهد. ارتش می گفت که گرفتن یک روز است. شما یک روز می روید جلو، یک تعدادی هم شهید می دهید. اما نگه داشتن مساله دیگری است. مطرح بود که آیا این نوع عملیات از نظر تکنیکی درست است یا نه! البته روزهای اول این نوع عملیات موفقیت آمیز بود.
ولی کم کم عراقی ها راه مقابله با آنها را یاد گرفتند. یادم هست، سال ۶۷ اواخر جنگ بود، خیلی روی بودجه ی دفاعی با نیروها درگیری داشتم. می گفتم من بایستی آمار داشته باشم، بدانم چه تعداد نیرو داریم تا من نیازهایشان روا تامین کنم، آقای عابدجعفری وزیر بازرگانی بود و دولت هم با او هماهنگ بود . خودش هم سپاهی بود و هماهنگ با نیروهای مسلح. ایشان برای یک میلیون نفر بسیجی جیره ی غذایی را تعیین کرده بود و برنج،گوشت،روغن و مرغ و غیره داده بود به نیروهای مسلح. ولی من چون آمار دقیق تری داشتم، دیدم تعداد نیروهای داوطلب ما در جبهه در آن زمان کمتر از ۱۰۰ هزار نفر بود.
پول برای جنگ می گرفتند اما در قصر فیروزه ساختمان اداری می ساختند. یک دفعه ما متوجه شدیم و دیدیم که صدها هزار متر مربع ساختمان اداری در زمان جنگ و با پول جنگ در قصر فیروزه برای ستادهای سپاه در حال ساخت است. از آنطرف ما داشتیم فشار می آوریم ستادهای ارتش را کوچک کنیم، می گفتیم این ستادها بایستی بروند در مناطق عملیاتی و یک ستاد کوچک در مرکز باشد. ولی سپاه را می دیدیم که تقریبا نصف نیروهایش در ستادها بودند . مشکل تامین نیرو داشتیم. سپاه فشار می آورد،می گفت نیروی داوطلب ندارم، علت اینکه سپاه سرباز گرفت این بود. گفت به اندازه ی کافی نیروی داوطلب نیست. زمانی که در جبهه ی عراق بیش از یک میلیون نفر نیرو وجود داشت در جبهه ی ما فقط سرباز داشتیم، بسیجی های داوطلب ما کمتر از ۱۰۰ هزارنفر بود .روز به روز تجهیزات عراق پیشرفته تر می شد.
هرچه جلوتر آمدیم با مشکلات ناهماهنگی بین ارتش و سپاه مواجه شدیم که گفتیم بایستی چاره ای اندیشید. در سازمان برنامه به این جمع بندی رسیدیم که اولا ترکیبی که جنگ را اداره می کند یک ترکیبی منطقی نیست. در شورای عالی دفاع، آقای رئیس جمهور، آقای نخست وزیر، فرماندهان ارتش و فرماندهان سپاه جمع می شدند. با پیشنهاد سازمان برنامه ترکیب بهم خورد و در اصلاح قانون اساسی شد شورای امنیت ملی. واقعیت این بود که خزانه ی خالی بود. خزانه ای که بودجه ی سال ۶۶ آن ۲۹۶ میلیارد تومان بود. فکر می کنم نزدیک به ۴۰ یا ۵۰ میلیارد تومانش استقراض از بانک مرکزی بود. ۱۵۰ میلیارد تومانش هم برای نیروهای مسلح بود. یعنی در واقع ما هیچی نداشتیم و این پولی که به دولت داده می شد در حد یک بخور و نمیر بود. برای دولت و نیروهای مسلح پول کمی بود. از یک طرف ما در طول جنگ هیچ تجهیزات عمده ای نتوانستیم بخریم چون تحریم بودیم هیچکس به ما هواپیما نمی داد، موشک نمی داد، تجهیزات راداری نمی داد. اواخر جنگ یک مقدار دروازه ها باز شد .البته فقط برای موشک. لیبیایی ها به ما موشک دادند. بعد از کره شمالی گرفتیم، از جاهای مختلف موشک های دوربرد گرفتیم ولی بی ضابطه و ناهماهنگ.
مسئول خریدها چه کسی بود؟
وزارت دفاع و وزارت سپاه. روال خرید این بود که نیروی عملیاتی پیشنهاد اولیه اش را می داد.
که به این تجهیزات نیاز داریم؟
بله. این می رفت در ستاد مشترک ارتش یا سپاه تصویب می شد، می دادند به وزارت دفاع یا وزارت سپاه، این دو وزارت هم می رفتند منبع یابی می کردند و مثلا می گفتند این تجهیزات را به این قیمت از این منبع می خواهیم بخریم. می آوردند در هیئت بررسی خریدهای تسلیحاتی .این هیئت هفت نفره بود که از نماینده ی دولت، سپاه، ارتش، وزارت دفاع، وزارت سپاه، دولت، رئیس دیوان محاسبات، نماینده ی کمیسیون برنامه بودجه و کمیسیون دفاع تشکیل شده بود. آنجا ما تصمیم می گرفتند این خرید انجام بشود. وقتی من آمدم در این کمیسیون، با آن پشتوانه ی علمی تیمسار چگینی و گروهش، جلوی خیلی از خریدها گرفته شد. می آمدند می گفتند مثلا فلان توپ را پیدا کردیم خیلی هم ارزان است، می خواهیم بخریم. بررسی می کردیم می گفتیم این توپی که خیلی ارزان است با ۵۰ گلوله که شلیک بشود لوله اش از بین می رود، ولی آن توپی که کمی گران است ۱۰ هزار گوله شلیک می کند، این ارزانی بی جهت نیست. به هر جهت من این را خلاصه کنم، این بحث ها منجر به این شد که ما طرح ادغام ارتش و سپاه را دادیم.
چه سالی بود؟
این اوایل سال ۶۶ بود. اواخر سال ۶۵ یا اوایل سال ۶۶ بود. گفتیم که باید وزارت خانه ها با هم ادغام بشوند که شدند، گفتیم صنایع دفاع و صنایع سپاه با هم ادغام بشوند که شدند. اما خیلی مقاومت می شد. پیشنهاد از سازمان برنامه بود و خیلی مقاومت می شد. ما گفتیم و وزارت خانه ها را باهم ادغام کردیم، صنایع دفاع و صنایع سپاه را با هم ادغام کردیم، ستاد ارتش و سپاه را با هم ادغام کردیم. ستاد کل را تشکیل دادیم و مهندس موسوی شد رئیس و وزرا معاونین ستاد کل شدند. وزیر سازمان برنامه بودجه شد معاون طرح و برنامه ی ستاد کل و من در آنجا شدم قائم مقام ایشان. هم در سازمان برتامه مسئول بودجه بودم هم قائم مقام طرح و برنامه ستاد کل. این جمع بندی داشت جلو می رفت تا ارتش و سپاه با هم ادغام بشوند. چون ما می گفتیم امکان تجهیز دو نیروی مسلح را نداریم و منابع اجازه نمی دهد. فشار ها هم مشخصا وقتی ما رفتیم در ستاد مستقر شدیم بیشتر شد. خیلی جالب بود حتی یکی از کسایی که من با ایشان خیلی دعوا داشتم آقای بهزاد نبوی بود. ایشان معاون لجستیک بودند، مدام فشار می آورد که ما این امکانات را می خواهیم، من هم می گفتم که آقای نبوی من در سازمان برنامه نشسته ام برای همین کار. تیمسار بوذرجمهری فرمانده ی پادگان باغ شاه و همزمان هم شهردار تهران بود. صبح ها می رفت باغ شاه دستور می داد زباله های باغ شاه را شهرداری باید جمع کند، بعد از ظهر می آمد در شهرداری می گفت که زباله های باغ شاه به شهرداری ربطی ندارد، ارتش خودش باید جمع کند. ما هم اینطور شده بودیم، می آمدیم در ستاد کل معاونت ها یکی یکی نیازهایشان را اعلام می کردند، می گفتند اینقدر میخواهیم، آنقدر می خواهیم. من به عنوان معاون طرح و برنامه بایستی این ها را جمع بندی می کردم و به دولت می دادم. ولی درواقع باید به خودم در سازمان برنامه بودجه می دادم. من این ها را می گفتم آقا نبوی می گفت که آقا اینجا که سازمان برنامه نیست، شما برو در سازمان برنامه حرفت را بزن. گفتم نمی شود، یک مملکت هستیم، ما نمی توانیم بدون توجه به کل نیازهای مملکت بیاییم و بگوییم اینقدر می خواهیم. من می دانم از این بودجه ی ۳۰۰ میلیارد تومانی دولت حداکثر ۱۵۰ میلیارد تومانش را می توانم به نیروهای مسلح بدهم، شما تمام نیازهایتان را در قالب ۱۵۰ میلیارد تومان به من بدهید تا من بتوانم همه ی مراحلش را طی کنم و به تصویب برسانم. ۱۵۰ میلیارد را شما می گیرید و ۱۵۰ میلیارد را هم کل دولت. ۳۰۰ میلیاردی که بیش از ۵۰ میلیاردش استقراض از بانک مرکزی بود. اینکه می گویند دولت همکاری نمی کرد و نمی داد، باید گفت دولت نداشت، از کجا باید می داد. دولتی که دارد استقراض می کند، استقراضی که فشارش روی نسل های آینده تاثیر می گذارد و منابعی که ندارد. از آن طرف وضعیت بهداشتی طوری شد که مثلا امراضی مثل تراخم و مالاریا که سال ها قبل از انقلاب در کشور ریشه کن شده بود، دوبارع شیوع پیدا کرده بود. از نظر آموزش با مشکل مواجه شده بودیم. حقوق معلم ها را آموزش و پرورش نداشت که بپردازد. خوشحال بودیم که دانشگاه ها تعطیل است. آقای ستاری فر معاون اجتماعی بود. مدیریت دفاعی زیر مجموعه ی معاونت اجتماعی بود. تعبیر قشنگی داشت و از روز اول به من می گفت “ببین این جا تو فکر کن یک خنجر زیر گردنت گذاشتن، هرکی هرچی میخواد، بگی نه این فاصله می گیره، بگی آره فرو میره تو گردنت.” گفت “مجموع نیازهای نظامی نباید بیشتر از مجموع نیازهای کشور باشه. این تراز را باید حفظ کنید” و ما این تراز را حفظ می کردیم، یعنی آنچه که دولت داشت نصفش را به نیروهای مسلح بدهیم و با نصف دیگرش هم کل مملکت را اداره کنیم که خوب هم اداره می شد.
یک بحثی که وجود دارد می گویند یکسری بودجه های مخفی هم وجود داشت که برخلاف آن بودجه ی رسمی و شفاهی که در مجلس می رفت، بود. می خواستم ببینم همچین چیزی بود یا نه؟
نه، چنین چیزی نبود، فقط در یک مرحله بود. در یک مرحله یک مبلغی که حالا دقیق یادم نیست شاید ۵۰ میلیارد تومان یا کمتر بود، که در شورای عالی دفاع مطرح شد. امام دستورش را دادند و بخشی از این را بدون تصویب مجلس با امضای آقای زنجانی ، نوربخش و مهندس موسوی از خزانه برداشت کردند. دستور مسقیم امام را داشت که بعد هم پرونده ای شد برای آقای زنجانی و نوربخش در دیوان محاسبات و بارها و بارها مورد مواخزه قرار گرفتند .ولی به اون صورت نبود که چنین منبعی وجود داشته باشد. در اواخر سال ۶۵ بود که آن هم زمانی بود که بحث تجهیز آن ۵۰۰ گردان را نتوانستیم تامین کنیم و آنها بخشی از پول را توانستند با دستور امام بگیرند، ولی امام هم خیلی دقیق بودند. یادم هست بودجه سال ۶۵ یا ۶۶ بود، بودجه ی وزارت اطلاعات ۱ میلیارد تومان بود. آقای ری شهری رفته بود خدمت امام و از سازمان برنامه شکایت کرده بودند. امام دستوری به مهندس موسوی داده بودند که بودجه ی وزارت اطلاعات در حضور خود شما توسط کارشناسان سازمان برنامه بررسی شود. من رفتم در جلسه گفتم برای من وزارت اطلاعات با ثبت احوال فرق نمی کند، بایستی تعداد آدم هایتان را بدانم چقدر است، تجهیزاتتان چه است، ساختمان هایتان چه است، حقوقتان چقدر است، تحصیلاتتان چه است، ماموریت هایتان چه است، بعد حساب کنیم. آقای ری شهری گفت ما نمی توانیم این اطلاعات را بدهیم، گفتم ما هم نمی توانیم بودجه بدهیم. جلسه به جمع بندی نرسید. مجدد آقای ری شهری رفتند خدمت امام شکایت کردند ولی امام از دستورشان برنگشتند. گفتند که همان چیزی که قبلا گفته بودیم. نهایت ما بودجه ی وزارت اطلاعات را ۲۰ یا ۳۰ میلیون اضافه کردیم. یا مثلا بودجه ی شورای نگهبان ۶ میلیون تومان بود. آقای دکتر حبیبی که عضو شورای نگهبان و وزیر دادگستری بود ،آمد پیش من گفت آقای طباطبایی من کل وزارت دادگستری ام دو اتاق است، سر نبش در خیابان پاستور. اینجا وزارت دادگستری من است و جلسات شورای نگهبان هم بیشتر اینجا تشکیل می شود. من نه حقوق می دهم، نه اعضا ماشین دارند و نه پول ماموریت به کسی می دهم، ولی ۶ میلیون تومان کم است. بیایید ۱ میلیون تومان اضافه کنید. من پیشنهاد را بردم در ستاد بودجه، آقای زنجانی با من دعوا کرد. گفت شما دنبال این هستید که بروید مجلس. رفتید با شورای نگهبان زد و بند کردید. گفتم والله اینطور نیست، نیاز دارند یعنی ۶ میلیون را نمی توانیم ۷ میلیون کنیم؟آن پیشنهاد هایی که مطرح شد هم با ارتش و هم سپاه نشستیم استراتژی دفاعی را نوشتیم. در ستاد کل تیمی تشکیل شد از معاونت عملیات و معاونت طرح و برنامه، استراتژی امنیت ملی آنجا طراحی شد که استراتژی ما برای ادامه ی جنگ چیست، برای توقف جنگ چیست و با این استراتژی نظامِ طرح ریزی، برنامه ریزی و بودجه ریزی طرح های کلی ما چه هست، برای این طرح های کلی برنامه های کوتاه مدت ۵ ساله ی مان چیست و برای این برنامه ما چه نیازهای هوایی، زمینی و دریایی داریم. به ارتش و سپاه گفتیم شما نیازهایتان را بیاورید.
این نبود که بگوییم آقا ما منابع داریم، گفتیم آقا شما برای اینکه به این اهداف نظامی که در آن استراتژی پیشبینی شده است برسید و هدفمان این بود که جنگ را تمام کنیم نیازهایتان را بگویید. چون می دانستیم دنیا آمده بود با یک سیاست هماهنگ که هربار ما پیشروی می کنیم آنها عراق را تقویت می کنند و هربار عراق پیشروی می کند ما را تقویت می کنند. این سیاست مهار دوگانه ی ایران و عراق بود که این دو کشور هیچ کدام نباید در جنگ پیروز نشوند. ما گفتیم بایستی تکلیفمان روشن بشود و به یک برتری نسبی برسیم، یک جایی را بگیریم که فاو را به همین دلیل گرفتیم. گفتیم یک جایی را بگیریم تا بتوانیم وارد مذاکره بشویم. این حرف هایی که می گویند از اول پیشنهاد بوده و گفتند ما خسارت می دهیم همه ی این ها دروغ است. هرگز کسی پیشنهاد پرداخت خسارت نداد. سران کشورها هم که آمدند ایران همه ی شان می گفتند در وضعیت فعلی آتش بس را بپذیرید . وضعیتی که بخش عظیمی از کشور تحت اشغال عراق بود. ولی امام حرفشان این بود تا زمانی که بخشی از کشور در اشغال عراق هست ما چه آتش بسی را بپذیریم. سیاست آقای هاشمی این بود، که ما برویم بخشی از عراق را بگیریم تا بتوانیم مبادله کنیم. فاو را که گرفتیم برای این بود. دنبال این بودیم که بصره را هم بگیریم ولی برای گرفتن بصره نیاز به تجهیزات و امکاناتی داشتیم که همان لیستی است که آقای رضایی به آقای هاشمی پیشنهاد دادند. بعد هم آقای هاشمی بردند خدمت امام که برای ادامه ی جنگ خزانه خالی است، منابع نداریم، مردم دیگر پشتیبانی نمی کنند و…
یادم است گزارشی را من، دکتر نیری و ستاری فر تهیه کرده بودیم، در این گزارش جمله ی آخرش خطاب به مهندس موسوی این بود که عینا رفت خدمت امام و آن را گفت . ما دو راه بیشتر نداریم، یا راه امام حسین را در پیش بگیریم و همه کشته بشویم ولی اسم هایمان در تاریخ بماند، یا اینکه نظام را حفظ کنیم و برای حفظ نظام مجبور هستیم که یک چیزایی را بپذیریم و تسلیم شویم. این تسلیم نبود، صلح افتخار آمیزی هم نبود. درست است که رویش تبلیغات کردیم ولی درواقع پذیرش وضعیتی بود که منابع ما بیش از آن امکان استفاده را نداشت .آمریکا به صورت جدی وارد منطقه شده بود. آن هواپیمای مسافربری را که زد، به هر جهت یک پیام بود.من تا یکی دو سال بعد از جنگ هم در طرح و برنامه ی ستاد کل بودم، هواپیمای ما از بوشهر که بلند می شد و رادیو اش را روشن می کرد آمریکایی ها با طعنه روی رادیو می گفتند “Baby Go Back Home” هواپیما به سمت دریا نمی توانست برود. می گفت رویت را به داخل کشور برگردان. به سمت دریا که می رفتیم تهدید موشکی داشتیم، یک چین وضعیتی بود.
به غیر از این مورد که شما گفتید و تحت مدیریت شما بود آیا منابع دیگری هم وجود داشت؟
هیچ منبع دیگری نبود. کمک های مردمی خیلی زیاد دنبود بسیجی های ما در مناطق جنگی به ۱۰۰ هزار نفر هم نمی رسیدند، نیاز های ارتش و سپاه را هم که مردم تامین نمی کردند، نیازهای ارتش و سپاه را بودجه تامین می کردو بخشی از نیازهای بسیج را کمک های مردمی تامین می کرد.
اینکه گفته می شود به دستور امام خمینی مثلا میرفتند از طریق بانک مرکزی پول چاپ می کردند نبوده است؟
تنها یک مورد بود. همان ۵۰ میلیارد تومان بود، ۵۰ میلیارد تومان هم نمیدانم چقدرش را، آقای زنجانی دقیق تر می دانند، شاید ۱۲ میلیارد تومانش را خارج از بودجه تامین کردند که آن هم بعد آمد در بودجه وگرنه هیچ پولی خارج از سیستم دولتی به نیروهای مسلح داده نمی شد.
شایعاتی هم هست مبنی بر اینکه ممکن بود نفتی فروخته می شد و این نفت به بودجه نمی آمده و می رفت برای خرید چیزهای دیگر؟
نه، اصلا نفت نبود. می دانید قیمت نفت به بشکه ای ۵/۶ دلار و ۸/۶ دلار رسیده بود. تولیدمان هم دیگر حداکثر دو میلیون بشکه در روز بود و نیازهای داخلی هم که مشخص بود. دولت کاملا روی این منابع مسلط بود. هم دولت و هم مجلس. در مجلس آقای عبداله نوری رئیس کمیسیون برنامه بودجه بود و مو را از ماست بیرون می کشید. یک ریال خارج از بودجه ی دولت به نهادی نمی توانست کمک بشود.
ماهنامه ایران فردا شماره ۱۶مهرماه ۹۴
به نقل از: ما روزنامه نگاریم