آیا بحران آب حل شدنی است؟
شرایط ، کاملا نگران کننده است، چرا که قرار گرفتن کشورمان در منطقه گرم و خشک و نیمه خشک زمین، خبر از کاهش بیشتر منابع آب و در نتیجه پیامدهای منفی بیشتر از جمله شکل گیری تنش‌های اجتماعی در بین استانها و در نهایت مناطق مختلف می‌دهد.
به گزارش خبرنگار ایلنا، متخصصان ، مسئولان و فعالان امور آب سالها است از وجود تنش و کمبود جدی آب در ایران و به ویژه ایران مرکزی سخن می گویند. این کمبود و بحران جدی، در پدیده ها و مشکلاتی از جمله بحران دریاچه ارومیه در غرب کشور، دریاچه هامون در شرق، زاینده رود و گاوخونی در مرکز و فرونشست و فروچاله های متعدد در سراسر کشور خود را نشان داده است. شکی نیست که آب به عنوان مایه حیات بشر یکی از ارزشمندترین و مهم‌ترین عناصری است که مردم جهان از دیرباز به آن توجه داشته و قداست خاصی برای آن قائل بوده اند، تا جایی که آب در مناسک و آئین‌های دینی و ملی جایگاه ویژه‌ای را به خود اختصاص داده بود.
در اسلام نیز آب و نزول باران همواره مطرح و برای زندگی انسان، گیاهان و جانوران دارای ارزشی بی بدیل بوده و مورد توجه قرار گرفته است.
در کشور ما فقدان حکمرانی موثر در مدیریت منابع آب زیرزمینی، احداث سدهای مخزنی بیش از پتانسیل منابع آب حوضه های آبریز، عدم تحقق برنامه های وزارت نیرو در بخش آب زیرزمینی به دلیل محدودیت منابع مالی، عدم توجه جدی و موثر به شکل گیری و تقویت تشکل های آب بران و استفاده بهینه از آنها، تصویب و ابلاغ قانون تعیین تکلیف چاه های فاقد پروانه بهره برداری در سال ۸۹، تصویب طرح توسعه کشاورزی در سالهای گذشته، افزایش سطح زیر کشت بیش از پتانسیل منابع آب زیرزمینی، پایین بودن بهره‌وری منابع آب در بخش های مصرف بویژه کشاورزی از دلایل عمده بروز مشکلات فعلی هستند.
اکنون شرایط ، کاملا نگران کننده است، چرا که قرار گرفتن کشورمان در منطقه گرم و خشک و نیمه خشک زمین، خبر از کاهش بیشتر منابع آب و در نتیجه پیامدهای منفی بیشتر از جمله شکل گیری تنش‌های اجتماعی در بین استانها و در نهایت مناطق مختلف می‌دهد.
از آنجا که منابع سطحی به تنهایی جوابگوی کلیه نیازهای این استان نبوده اند، مخازن آب زیرزمینی نیز به طور بی رویه مورد بهره برداری قرار گرفته، تا جایی که این موضوع سبب عدم تعادل بیلان آبخوان ها، افت سطح آب زیرزمینی و کاهش ذخیره مخازن شده است.
این امر بیانگر این واقعیت است که جهت بهره برداری پایدار از منابع آب باید نوع نگاه، برنامه ریزی و مدیریت در این حوزه تغییر کند لذا طرح ایجاد تعادل بین منابع و مصارف آب زیرزمینی، جبران کسری حجم مخزن دشت های دارای بیلان منفی(متوسط سالانه حدود ۵ میلیارد متر مکعب و کسری تجمعی تا کنون ۱۱۰ میلیارد متر مکعب)، ۵۰۰ میلیون متر مکعب برای سال ۹۴ و ۱۰۰ میلیون متر مکعب برای سال ۹۵، ۴۶ درصد جلوگیری از اضافه برداشت چاه های مجاز، ۳۴ درصد انسداد چاه های غیرمجاز، ۴ درصد تغذیه مصنوعی، ۴ درصد تغذیه مصنوعی، ۵ درصد خرید چاه کشاوری کم بازده، ۵ درصد جایگزینی پساب با چاه های کشاورزی در دشت های ممنوعه، ۶ درصد آبخیزداری از جمله اهداف احیاء و تعادل بخشی منابع آب زیرزمینی است.
بر اساس این گزارش؛ استان تهران از جمله استان‌های بحرانی به لحاظ منابع آبی است که جمعیت بالغ بر ۱۴ میلیون نفر که سهمی برابر ۱۶ درصد از جمعیت کشور را به خود اختصاص داده است در حالی که مساحت استان کمتر از یک درصد مساحت کل کشور است.
مقایسه منابع و مصارف آب استان تهران با کل کشور
| پارامتر | حوزه عملکرد استان تهران | کل کشور | نسبت حوزه عملکرد تهران به کشور(درصد) |
| وسعت حوزه عملکرد(۲mk) | ۱۴۵۴۲ | ۱۶۴۸۱۹۵ | ۰/۸۸ |
| متوسط بارندگی بلندمدت ۵۴ ساله(mm) | ۳۱۶ | ۲۵۰ | ۱۲۶ |
| حجم ریزش های جوی(میلیون متر مکعب) | ۴۵۹۰ | ۴۱۲۰۰۰ | ۱٫۱ |
| پتانسیل جریان های سطحی(میلیون متر مکعب) | ۱۶۵۰ | ۹۲۰۰۰ | ۱٫۷۹ |
| متوسط کسری حجم آبخوانهای آبرفتی(MCM) | ۱۵۰ | ۷۰۰۰ | ۲٫۱۴ |
| حجم آب زیرزمینی تجدید شونده(MCM) | ۲۶۰۱ | ۱۳۰۰۰۰ | ۲ |
| سرانه حجم آب تجدید شونده (متر مکعب در سال) | ۲۱۵ | ۱۷۰۰ | ۱۲٫۶ |
| سرانه حجم آب مصرفی(متر مکعب در سال) | ۳۵۵ | ۱۲۳۴ | ۲۸٫۷ |
بزرگترین تامین کننده آب استان تهران از آب های زیر زمینی است به نحوی که ۵۸ درصد آب استان از آبهای زیرزمینی، ۲۲ درصد از سدها و ۲۰ درصد نیز از روانابهای سطحی تامین می‌شود.
بر اساس آنچه در شورای عالی آب جهت احیاء و تعادل بخشی آب های زیر زمینی مقرر شده دو دشت ورامین و کرج در استان تهران از جمله دشت هایی هستند که برای تحقق این منظور به عنوان پایلوت انتخاب شده‌اند.
طبق آمار دشت ورامین ۷۶۲۷۱۶ نفر جمعیت دارد که مساحت حوزه آبریز این دشت ۱۶۴۲٫۳ کیلومتر مربع، مساحت حوزه آبخوان ۱۰۴۲٫۳ کیلومتر مربع و مساحت اراضی کشاورزی آن ۷۵۱۶۶هکتار است.
متوسط بارش سالیانه در این دشت ۳۸۰ میلیون متر مکعب، حجم روانابهای سطحی ۳۹۵٫۶۵ میلیون متر مکعب و حجم آب تجدیدپذیر ۱۵۷٫۵ میلیمتر است.
منابع آب زیرزمینی دشت ورامین
| تعداد چاه های مجاز | ۱۷۷۴ |
| تعداد چاه های غیر مجاز | ۱۵۴۷ |
| تعداد کل چاه ها | ۳۳۲۱ |
| حداقل آبدهی چاه‌ها | ۰٫۲لیتر در ثانیه |
| حداکثر آبدهی چاه‌ها | ۶۶٫۵ لیتر در ثانیه |
چشمه
| تعداد | تخلیه |
| ۲ | ۰٫۰۱ |
قنات
| تعداد | تخلیه |
| ۱۶ | ۸٫۵۹ |
منابع و مصارف دشت ورامین
| نوع مصرف | تعداد | تخلیه(mcm) |
| کشاورزی و صنایع وابسته/مجاز | ۱۰۱۲ | ۲۴۸٫۵ |
| کشاورزی و صنایع وابسته/غیرمجاز | ۵۸۴ | ۲۸٫۴ |
| صنعت/مجاز | ۳۵۲ | ۲۲٫۲ |
| صنعت/غیرمجاز | ۴۵۴ | ۳٫۸۱ |
| خدمات/مجاز | ۱۱۸ | ۸٫۱۴ |
| خدمات/غیرمجاز | ۱۴۵ | ۱٫۹۸ |
| شرب شهری/مجاز | ۱۴۶ | ۷۱٫۴ |
| شرب روستایی/مجاز | ۷۵ | ۱۶٫۴۵ |
| سایر/مجاز | ۷۱ | ۰٫۷۲۹ |
| سایر/غیرمجاز | ۳۶۴ | ۰٫۲۵۲ |
| جمع/مجاز | ۱۷۷۴ | ۳۶۷٫۴ |
| جمع/غیرمجاز | ۱۵۴۷ | ۳۴٫۴ |
| حداقل سطح آب زیرزمینی | کمتر از ۱۰ متر |
| حداکثر سطح آب زیرزمینی | ۱۹۵ متر |
| حداکثر معق سنگ کف | ۳۰۰ متر |
قانون تعیین تکلیف
| چاه های فرم ۱ | ۱۸۶ حلقه |
حجم آب زیرزمینی قابل برنامه ریزی در دشت ورامین
| حجم آب زیرزمینی قابل برنامه ریزی/(میلیون متر مکعب) | ۲۷۸٫۳ |
| شرب | ۸۱٫۹ |
| صنعت و خدمات | ۱۵٫۹ |
| فضای سبز | ۲٫۵ |
| کشاورزی | ۱۷۸ |
| حجم بهره برداری از منابع آب زیرزمینی/(میلیون متر مکعب) | ۴۵۷ |
| میزان تعادل بخشی/(میلیون متر مکعب) | ۱۷۸٫۷ |
| کسری مخزن | ۷۵٫۶ |
دشت کرج نیز که به عنوان دشت پایلوت در جهت احیاء و تعادل بخشی منابع آب زیر زمینی انتخاب شده ۱۰۷۲۷۳۹۴ نفر جمعیت دارد و مساحت حوزه آبریز، آبخوان این دشت به ترتیب ۵۰۸۸ و ۲۳۲۷٫۴ کیلومتر مربع و مساحت اراضی کشاورزی نیز ۹۱۸۸۵٫۷ هکتار است.
متوسط بارش سالیانه این دشت ۲۲۷٫۵ میلیمتر، حجم روانابهای سطحی ۳۷۸٫۸ میلیون متر مکعب و حجم آب تجدیدپذیر(با احتساب حوزه کرج) ۱۹۲۹ میلیون متر مکعب است.
منابع آب زیرزمینی دشت تهران کرج
| تعداد چاه های مجاز | ۹۱۱۴ |
| تعداد چاه های غیر مجاز | ۲۰۶۶۱ |
| تعداد کل چاه ها | ۲۹۷۷۵ |
| حداقل آبدهی چاه ها | ۰٫۰۱لیتر در ثانیه |
| حداکثر آبدهی چا ها | ۱۱۳ لیتر در ثانیه |
چشمه
| تعداد | تخلیه |
| ۱۳۵۶ | ۱۰۷٫۸ |
قنات
| تعداد | تخلیه |
| ۱۷۹ | ۱۸۷٫۶۸ |
منابع و مصارف دشت تهران کرج
| نوع مصرف | تعداد | تخلیه(mcm) |
| کشاورزی و صنایع وابسته/مجاز | ۳۰۶۱ | ۷۴۲٫۸۹ |
| کشاورزی و صنایع وابسته/غیر مجاز | ۲۶۰۶ | ۷۷٫۶ |
| صنعت/مجاز | ۱۰۸۶ | ۹۱٫۱۳ |
| صنعت/غیر مجاز | ۱۸۶۴ | ۱۲٫۷۹ |
| خدمات/مجاز | ۱۶۹۴ | ۲۷۰٫۹ |
| خدمات/غیر مجاز | ۲۸۰۵ | ۴۸٫۲۵ |
| شرب شهری/مجاز | ۱۱۸۰ | ۶۰۷٫۱ |
| شرب روستایی/مجاز | ۸۶۱ | ۲۷۵٫۹ |
| سایر/مجاز | ۱۸۵۳ | ۱۵٫۴۶ |
| سایر/غیرمجاز | ۱۳۳۸۶ | ۱۹٫۸۷ |
| جمع/مجاز | ۹۱۱۴ | ۱۷۶۹ |
| جمع/غیر مجاز | ۲۰۶۶۱ | ۱۵۸٫۵۵ |
| حداقل سطح آب زیرزمینی | ۵متر |
| حداکثر سطح آب زیرزمینی | ۱۵۰متر |
| حداکثر عمق سنگ کف | ۲۵۰متر |
قانون تعیین تکلیف
| چاه های فرم ۱ | ۸۴۸ حلقه |
حجم آب زیرزمینی قابل برنامه ریزی در دشت کرج
| حجم آب زیرزمینی قابل برنامه ریزی(میلیون مترمکعب) | ۱۶۶۵٫۸ |
| شرب | ۱۰۱۷٫۲ |
| صنعت و خدمات | ۶۲٫۶ |
| فضای سبز | ۱۰۲٫۶ |
| کشاورزی | ۴۸۳٫۴ |
| حجم بهره برداری از منابع آب زیرزمینی(میلیون متر مکعب) | ۱۷۷۲ |
| میزان تعادل بخشی( میلیون متر مکعب) | ۱۰۶٫۲ |
| کسری مخزن | ۶۲٫۱۲ |
حال آنچه مهم است اینکه، ضمن درک صحیح از وضعیت فاجعه بار و محدودیت شدید آب، در کل کشور، باید تلاش شود تا راهکارهای کوتاه، میان و بلندمدت در کشور، با تاکید بر مشارکت و حضور قشرهای مختلف جامعه از هر سن و پیشه‌ای تدوین و اجرا شود، تا همه دست به دست یکدیگر منابع موجود و حیاتی آب را مدیریت کنند.
گزارش: زهرا قلی‌پور
