در جمهوری اسلامی میزان مشارکت مردم در انتخابات به یک مسئله حیثیتی تبدیل شده است. مقامات جمهوری اسلامی همواره درصد بالای مشارکت در انتخابات را نشانه ای از مشروعیت نظام تبلیغ و تلقی کرده اند. این نوع پیوند زدن میزان مشارکت و مسئله مشروعیت، در دیگر حکومتهای غیردموکراتیک هم دیده می شود درحالیکه مسئله میزان مشارکت در یک نظام دموکراتیک که انتخابات آزاد و شفاف برگزار می کند، ارتباط خاصی با مسئله مشروعیت نظام ندارد و فقط به عنوان شاخصی از مشارکت سیاسی مورد توجه قرار می گیرد.
ظاهرا حساسیت بر روی میزان مشارکت باعث شده که آمار انتخابات در جمهوری اسلامی هیچ گاه به طور دقیق، شفاف و با جزییات کامل انتشار نیابد و جزییات نتایج انتخابات دوره های قبلی هم در دسترس عموم نباشد. این مسئله درباره انتخابات اخیر مجلس دهم و خبرگان پنجم هم مشاهده می شود. درباره میزان مشارکت، وزیر کشور جمهوری اسلامی بدون ذکر آمار دقیق تنها اعلام کرد که مشارکت در کل کشور ۶۲ درصد بوده است. بیان این اظهارنظر کلی از سوی یک مقام رسمی بدون ارایه آمار نهایی از تعداد آرای ماخوذه و آرای صحیح در هر یک از دو انتخابات، بسیار تعجب آور بود به ویژه که درصد مشارکت در دو انتخابات مجلس و خبرگان، با میزان اهمیت و حساسیت متفاوت برای مردم، نمی تواند یکسان باشد.
در این مطلب سعی می شود با استفاده از آمار رسمی اعلام شده، میزان مشارکت واقعی و موثر در انتخابات خبرگان پنجم و مجلس دهم مورد بررسی قرار گیرد.
میزان بالای آرای باطله در انتخابات خبرگان
انتخابات مجلس دهم و خبرگان پنجم در ۷ اسفند ۹۴ به طور همزمان برگزار شد و طبق گزارش ها و مشاهدات میدانی، کسانی که برای رأی دادن پای صندوق می رفتند، به طور اتوماتیک هر دو برگه رأی انتخابات خبرگان و مجلس را دریافت می کردند فارغ از اینکه آیا تمایلی به شرکت در هر دو انتخابات داشته باشند. انتخابات مجلس و خبرگان دارای اهمیت یکسانی برای مردم نیست. مجلس شورا تاثیر مستقیم و ملموسی در امور روزمره مردم دارد درحالیکه مجلس خبرگان از نظر بسیاری از مردم یک مجلس تشریفاتی است. به همین دلیل است که آمار مشارکت ادوار پیشین انتخابات نشان می دهد که میزان مشارکت در انتخابات مجلس خبرگان کمتر از میزان مشارکت در دیگر انتخابات همزمان (یا نزدیک) با آن بوده است (مثلا انتخابات خبرگان چهارم همزمان با انتخابات دور سوم شوراها در سال ۸۵ برگزار گردید که میزان مشارکت در این دو به ترتیب ۶۱ و ۶۴.۸ درصد اعلام شد).
به نظر می رسد که میزان مشارکت اعلام شده توسط مقامات وزارت کشور باید بر مبنای تعداد برگه رأی توزیع شده (یا آرای ماخوذه) باشد. می توان حدس زد بخش قابل توجهی از کسانیکه پای صندوق های رأی حاضر شده اند، قصد رأی دادن در مجلس شورا را داشته ولی علاقه ای به مشارکت در انتخابات مجلس خبرگان را نداشته اند. در نتیجه احتمالا آنها برگه رأی مربوط به انتخابات خبرگان را سفید یا مخدوش در صندوق رأی انداخته اند. اگر این فرضیه درست باشد، میزان آرای باطله در انتخابات مجلس خبرگان باید میزان قابل توجهی باشد. در این صورت میزان مشارکت موثر در انتخابات خبرگان را نمی توان از تعداد آرای ماخوذه بلکه باید از میزان آرای صحیح به دست آورد. به این منظور باید میزان آرای ماخوذه و میزان آرای صحیح در استانهای مختلف را جمع آوری نمود و با تجمیع آنها، میزان مشارکت موثر در انتخابات خبرگان را محاسبه کرد.
بنا به دلایلی که در بالا پیرامون حیثیتی بودن میزان مشارکت در جمهوری اسلامی ذکر شد، متاسفانه در انتخابات اخیر هم آمار دقیق از میزان آرای صحیح در بعضی از استانها تاکنون گزارش نشده است و مقامات رسمی تنها تعداد آرای ماخوذه در مجلس خبرگان را اعلام کرده اند. اما خوشبختانه از ۳۱ استان کشور، در ۲۱ استان کشور یا میزان آرای ماخوذه و آرای صحیح هر دو اعلام شده یا اینکه از طریق مقایسه اعلامیه های رسمی میزان آرای صحیح قابل استخراج بوده است.
جدول ۱ میزان واجدین رأی در هر استان، تعداد آرای ماخوذه و تعداد آرای صحیح در انتخابات خبرگان و اختلاف آنها یعنی میزان آرای باطله و همچنین تعداد آرای صحیح در انتخابات مجلس را نشان می دهد. جدول ۲ درصد مشارکت در انتخابات خبرگان (هم برحسب آرای ماخوذه و هم آرای صحیح)، درصد میزان آرای باطله در انتخابات خبرگان و همچنین درصد مشارکت در انتخابات مجلس را در استانهای مختلف نشان می دهد.
همانطور که از جداول ۱ و ۲ مشاهده می شود، تعداد و درصد آرای باطله در انتخابات خبرگان بسیار بالاتر از حد معمول است. بالاترین میزان آرای باطله در استان ایلام گزارش شده که حدود ۳۲ درصد آرای ماخوذه (یا ۲۴ درصد آرای واجدین استان) را تشکیل می دهد. همچنین در استان قم هم ۲۱ درصد آرای ماخوذه (یا ۱۳ درصد آرای واجدین استان) آرای باطله بوده است. کمترین میزان آرای باطله مربوط به استان تهران است که حدود ۷ درصد آرای ماخوذه (یا ۴ درصد آرای واجدین) را آرای باطله تشکیل می دهد که البته باز هم عدد قابل توجهی است. احتمالا دلیل اینکه تهران کمترین درصد آرای باطله را داشته به کمپین رأی اعتراضی و رأی دادن لیستی برمی گردد، اما با این وجود به لحاظ عددی ۳۲۲ هزار و ۳۷۰ نفر در انتخابات خبرگان تهران رأی باطله داده اند که از نظر تعداد، بعد از استان خوزستان، بیشترین میزان رأی باطله در کل کشور است. نکته قابل توجه این است که وقتی از وزیر کشور درباره میزان بالای آرای باطله در تهران سوال می شود، او این مسئله را تکذیب می کند درحالیکه این میزان رأی باطله در اطلاعیه رسمی وزارت کشور منعکس شده است.
با توجه به اینکه میزان آرای صحیح انتخابات خبرگان در ۱۰ استان اعلام نشده است (یا اینکه نگارنده نتوانست تا زمان تهیه این مطلب به آنها دسترسی داشته باشد)، در جدول ۱ تعداد آرای صحیح انتخابات خبرگان، از میزان آرای صحیح انتخابات مجلس در آن استان تخمین زده شده است. در اطلاعیه های رسمی ستاد انتخابات کشور درباره نتایج مجلس خبرگان، میزان «آرای ماخوذه» در هر استان ثبت شده درحالیکه برای انتخابات مجلس، میزان «آرای صحیح» در هر حوزه اعلام شده است. در جدول ۱ تجمیع تعداد آرای صحیح انتخابات مجلس در سطح استانها ارایه شده است. برای تخمین میزان آرای صحیح انتخابات خبرگان در ۱۰ استانی که آمار آرای صحیح برای آنها اعلام نشده است، از آمار رسمی انتخابات مجلس کمک می گیریم.
در این ۱۰ استان که با زمینه خاکستری در جداول مشخص شده اند، برای تخمین میزان آرای صحیح انتخابات خبرگان فرض شده است که در هر استان، درصد مشارکت موثر در انتخابات خبرگان (بر مبنای آرای صحیح) ۳ درصد کمتر از میزان مشارکت موثر در انتخابات مجلس در همان استان باشد؛ با در نظر گرفتن اختلاف درصد مشارکت بین انتخابات مجلس و خبرگان در استانهای دیگر، تخمین ۳ درصد اختلاف، حداقل میزان قابل تصور بوده است و می توان احتمال داد که در استانهایی که تعداد آرای صحیح اعلام نشده است، این اختلاف حتی بیشتر از میزان فرض شده باشد. با فرض این حداقل اختلاف، میزان آرای صحیح انتخابات خبرگان برای این استانها محاسبه می شود (جدول ۱). با داشتن میزان آرای صحیح در تمامی استانها، نهایتا مشخص می شود که میزان مشارکت موثر در انتخابات مجلس خبرگان در سراسر کشور حدود ۵۵ درصد بوده است (جدول ۲). با توجه به آمار رسمی ستاد انتخابات کشور از میزان آرای صحیح مجلس، میزان مشارکت موثر در انتخابات مجلس در کل کشور هم حدود ۵۸.۵ درصد بوده است؛ یعنی میزان مشارکت در انتخابات مجلس حدود ۳.۵ درصد بیش از میزان مشارکت موثر در انتخابات مجلس خبرگان در کل کشور است. این مقدار اختلاف معقول و قابل انتظار به نظر می رسد و با آمار ادوار پیشین انتخابات هم همخوانی دارد.
میزان مشارکت ۶۲ درصد از کجا آمده است؟
همانطور که در جدول ۲ مشاهده می شود میزان مشارکت ۶۲ درصدی از تقسیم میزان کل آرای ماخوذه در انتخابات خبرگان بر میزان واجدین به دست می آید که با توجه به میزان بالای آرای باطله، تقریب درستی از میزان مشارکت واقعی در انتخابات خبرگان را نشان نمی دهد. از سوی دیگر باید توجه داشت که طبق قوانین انتخاباتی مجلس شورا و خبرگان، میزان آرای باطله در نتیجه هیچ یک از این دو انتخابات اثر نخواهد گذاشت و در تعیین نامزدهای برنده آرای باطله به حساب نمی آید (درحالیکه آرای باطله در انتخابات ریاست جمهوری جزو آرای ماخوذه محسوب می شود).
یکی دیگر از نکات قابل توجه در انتخابات اخیر، میزان مشارکت اعلام شده توسط مقامات رسمی در استانهای مختلف است که در بعضی موارد اختلاف بسیار زیادی با آمار واقعی دارد. آماری که از میزان مشارکت در استانهای مختلف اعلام شده، همگی بر مبنای آرای ماخوذه در انتخابات خبرگان بوده است، اما با این حال باز هم در بعضی از استانها میزان مشارکت ادعا شده توسط مقامات رسمی اختلاف بسیار زیادی با آمار واقعی دارد. به طور مثال استاندار استان گلستان میزان مشارکت این استان را حدود ۸۱ درصد اعلام کرد درحالیکه حداکثر میزان مشارکت در این استان بر مبنای آمار رسمی بیش از ۷۱ درصد نیست. در نمونه ای دیگر استاندار خراسان رضوی میزان مشارکت در این استان را ۶۸ درصد اعلام کرده است درحالیکه بر طبق آمار رسمی میزان مشارکت بر مبنای آرای ماخوذه ۶۳ درصد و بر مبنای آرای صحیح ۵۷ درصد بوده است.
در مجموع به نظر می رسد که طبق یک قاعده نانوشته در سالهای اخیر، میزان مشارکت بالای ۶۰ درصد مطلوب مقامات حکومت بوده است و ظاهرا تلاش می شود تا با ارایه آمار غیردقیق، میزان مشارکت در انتخابات به این حد نصاب مطلوب رسانده شود. به هر حال میزان مشارکت ۶۲ درصدی در این دوره انتخابات با وجود درصد بالای آرای باطله در تمامی استان ها، ادعایی مخدوش است.
عمار ملکی
استادیار علوم سیاسی دانشگاه تیلبرگ هلند
این مقاله پیش از این در سایت [بی‌بی‌سی فارسی] منتشر شده بود
ـــــــــــــــــ
منابع:
– میزان واجدین به تفکیک استان
– میزان آرای انتخابات مجلس به تفکیک حوزه ها: سایت تابناک و سایت لیست امید
– میزان آرای ماخوذه در انتخابات خبرگان
– میزان آرای صحیح در انتخابات خبرگان: سایتهای استانداری ها
از: گویا
