در متن اولین قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، نزدیک به چهل بار از عنوان “مجلس شورای ملی” استفاده شده بود. از جمله در فصل ششم این قانون و در مسائل مربوط به قوه مقننه مبحث اول به “مجلس شورای ملی” و مبحث دوم به “اختیارات و صلاحیت مجلس شورای ملی” اختصاص داشت و در تمامی متن قانون اساسی، هر جا که بحث درباره اختیارات و یا صلاحیت پارلمان بود، از عبارت “مجلس شورای ملی” استفاده شده بود.
با اینهمه وقتی که انتخابات اولین دوره مجلس با پیروزی اعضا و نزدیکان حزب جمهوری اسلامی پایان یافت و مجلس در اختیار اکثریت نزدیک به متحدان موسوم به “مکتبی” آیت‌الله خمینی قرار گرفت، آنها در اقدامی غیرمنتظره نام مجلس شورای ملی را به مجلس شورای اسلامی تغییر دادند.
مساله این بود که مجلس نمایندگان اختیار حقوقی لازم برای تغییر قانون اساسی و حتی یک عبارت از آن را نداشت و حتی اگر نیاز به تغییر در قانون اساسی بود، تنها راه ممکن برگزاری انتخابات سراسری و تشکیل دوباره مجلس موسسان قانون اساسی بود و هر مسیری غیر از آن غیرقانونی تلقی می‌شد. با این همه از آنجا که اکثریت نمایندگان، التزام حقوقی به قانون را تشریفاتی دست و پا گیر می‌دانستند، بدون توجه به مخالفت حقوق‌دانان و با تکیه بر آنچه خواست آیت‌الله خمینی می‌نامیدند، نام مجلس را تغییر دادند. قابل تامل بود که روح‌الله خمینی هم پیش از آغاز مجلس و در پیامی که ارسال کرد از افتتاح “مجلس شوراى اسلامى” سخن گفته بود. به این ترتیب اولین مصوبه رسمی مجلس جدید، نقض آشکار قانون اساسی بود که تنها چند ماه قبل تصویب شده بود.
هاشمی‌رفسنجانی در خاطرات خود درباره تغییر نام مجلس شورای ملی نوشته است: “نخستین طرح مطروحه در صحن مجلس، تغییر نام آن از “مجلس شورای ملی” به “مجلس شورای اسلامی” بود. بسیاری از نمایندگان معتقد بودند با توجه به اینکه نظام ما جمهوری اسلامی است، بجا و شایسته است که مجلس نیز به نام شورای اسلامی باشد تا هم بر اسلامی بودن قوانین تأکید شده باشد و هم به کشورها و مردم مسلمانی که در سایر نقاط جهان هستند، نشان دهیم که برای ما اسلامی بودن بر همه چیز اولویت دارد. با این استدلال‌ها، گمان نمی‌کردیم که مخالفتی با این امر بشود. اما گروه اندکی از اعضای نهضت آزادی و برخی از افراد هوادار بنی‌صدر که به مجلس راه یافته بودند، با این تغییر به شدت مخالفت کردند. برخی از استدلال‌های آنها، مغایرت این عمل با قانون اساسی بود و برخی دیگر می‌گفتند که این کار باعث خدشه به ملیت و ایرانیت ما است و بسیار کوشیدند که “اسلامیت” و “ملیت” را در تقابل هم و در تضاد باهم نشان دهند.”
مرور مذاکرات نمایندگان
اولین جلسه رسمی مجلس جدید، هفتم خرداد ۱۳۵۹ تشکیل شد و تا تیرماه که اعتبارنامه نمایندگان بررسی می‌شد، اداره جلسات با رئیس سنی آن یدالله سحابی بود. و البته از همان روز بعد بود که عده‌ای از نمایندگان خواستار تغییر نام مجلس شدند.
جلودار این نمایندگان صادق خلخالی بود که به دلیل ریاست دادگاه‌های انقلاب شهرت داشت. خلخالی در دومین جلسه مجلس شورای ملی، طی سخنانی گفت: “بنظر من باید در تمام نوشته‌ها و تصویب نامه‌ها بگویند مجلس شوراى اسلامى نه ملى، چون اسلامى که شد ملى هم در آن هست.”
اما یکی از نمایندگان که نامش در متن مذاکرات ثبت نشده، در پاسخ تاکید کرد: “آقاى خلخالى در قانون اساسى نوشته شده مجلس شوراى ملى، باید اصل قانون اساسى را عوض کرد.” و خلخالی پاسخ داد: “از این جهت عرض مى‌کنم مجلس شوراى اسلامى، چون “آقا” هم از همان دقیقه اول این مساله را متذکر شدند و دیروز هم در بیانیه‌شان که بعنوان اولین مجلس بود، این مورد را یادآور شدند که مجلس شوراى اسلامى و کلمه ملى در آن نبود و ما هم مقیدیم که بالاخره از امام پیروى کنیم” [مشروح مذاکرات مجلس شوراى اسلامى، دوره۱، ص: ۱۲]
در جلسات بعد، نمایندگان اکثریت هرگاه درباره مجلس سخن می‌گفتند از عبارت مجلس شورای اسلامی استفاده می‌کردند. اما بیشترین پیگیری‌ها از طف صادق خلخالی بود. او در جلسه سوم تیرماه بار دیگر تاکید کرد: “آنچه که دل ما و دل همه ملت مسلمان ایران مى‌خواهد عبارت از این است که این مجلس، مجلس شوراى اسلامى باشد که البته راجع به این موضوع اجازه صحبت گرفته‌ایم و صحبت خواهیم کرد که باید آقایان تکلیف این مجلس را معلوم کنند که مجلس شوراى ملى است یا مجلس شوراى اسلامى؟”[همان، دوره۱، ص: ۸۰]
چند روز بعد یدالله سحابی که ریاست سنی مجلس را بر عهده داشت خبر داد که با آیت‌الله خمینی دیدار کرده و درباره نام مجلس آینده با او مشورت کرده است. او گفت: “راجع به مساله نام مجلس است که آقایان در این مورد عمل مى‌کنند. آقاى خلخالى هم قبلا در این خصوص خیلى اصرار داشتند، بنده در این مورد خودم به ایشان هم گفتم که بسیار بسیار بنده در اینباره متاثر بود، من گفتم استدعا مى‌کنم که نگذارید در این مجلس طورى بشود که نام من در مقابل نام امام مطرح بشود و بالاخره خودم رفتم و با امام صحبت کردم، در آنجا گفتم که به وسیله من و با تقریر من تمام نمایندگان مجلس قسم یاد کرده‌اند، قسم صریح یاد کرده‌اند که نسبت به قانون اساسى مطیع باشند و قانون اساسى ذکر شده است را محترم بشمارند و این یک مساله است که قریب هفتادبار در قانون اساسى ذکر شده است. من از این نظر که تمام کوششم این است که مبادا تزلزلى در این امر پیدا بشود، نگران این اصل بودم و خواستم که تا بحال به این مساله برخورد نکنیم و آن را مجلس شوراى ملى بگوئیم. اینقدر این مرد سعه صدر دارد که بعد از اینکه بیان بنده را شنیدند فرمودند که این موضوع را بگذارید در اختیار مجلس باشد و در آنجا مطرح کنید و تصمیم‌گیرى کنید. ایشان به خود من فرمودند که به آقایان بگوئید تامل بفرمایند تا مجلس وارد دوره قانونگذارى بشود و همین موضوع را مطرح کنید و همانطور که مجلس صلاح دیدند و صواب دیدند همان را عمل کنید.” بعد از این سخنان صادق خلخالی تاکید کرد که “آقا امام مساله را فرمودند امام زنده است، چرا شما حرف امام را توجیه مى‌کنید؟”[همان، دوره۱، ص: ۱۵۱]
پوشش ویژه انتخابات مجلس ۱۳۹۸
روز ۲۹ تیرماه ۱۳۵۸، بررسی اعتبارنامه‌ها به پایان رسید و نمایندگان باقی‌مانده علی‌اکبر هاشمی‌رفسنجانی را به عنوان رئیس مجلس انتخاب کردند. هاشمى رفسنجانى با ۱۹۶ رای به ریاست مجلس رسیده بود. حبیبى با ۱۴۶ رای در رتبه بعدی قرار داشت و غفورى با ۲۰ رای و بازرگان ۱۵رای در جایگاه بعدی قرار داشتند.
در این جلسه مساله تغییر نام مجلس بار دیگر طرح شد. آقای رفسنجانی بلافاصله پس از نشستن بر جایگاه ریاست مجلس طی سخنانی به پیشنهاد تغییر نام مجلس هم اشاره کرد و گفت: “پیشنهادى که رسیده اینست که ما نام مجلس را که تا به حال بدون قرار داد قبلى بطور سابقه ذهنى در نوشته با مجلس شوراى ملى نوشته شده بود وحساب خاصى روى آن باز نشده بود وخدمت امام هم که خود بنده ودوستان دیگر صحبت کردیم ایشان فرمودند مساله را به مجلس محول کنیم و مجلس الان آماده قانونگذارى است پیشنهادى که رسیده است این است که نام مجلس را از این به بعد مجلس شوراى اسلامى بگذرایم من همین پیشنهاد را با همین کیفیت به راى می‌گذارم براى اینکه از این به بعد خیال ما راحت باشد.”
محمد خامنه‌ای اما گفت: “من تذکرى دارم چون درقانون اساى این کلمه قید شده است و تفسیر قانون اساسى با شوراى نگهبان است این را ارجاع بفرمائید برابر بیان صریح و علمى که امام فرمودند این را تصحیحش بکنند و به ما ابلاغ کنند چون تفسیر قانون اساسى است و درصلاحیت مجلس نیست.”
حجتی کرمانی هم معتقد بود: “پیشنهاد خود من این است که همانطور که آقاى کنى همیشه تعبیر می‌کردند و تعبیر خود من هم همین بود براى اینکه قانون اساسى هم محترم بماند مجلس شوراى ملى اسلامى باشد.”
از سوی دیگر، مجتهد شبستری هم پیشنهاد کرد که برای “محکم‌کاری” به شورای نگهبان رجوع شود و محمدی گرگانی گفت: “وقتى که قانون اساسى این را خلاف نوشته است، مجلس شوراى ملى هیچ تصمیمى نمی‌تواند بگیرد که برخلاف نص قانون اساسى باشد، البته اصل قضیه مورد توافق همه ما هست شکى نیست، ولى همانطور که آقاى شبسترى هم فرمودند چون ما باید درچتر قانون اساسى عمل بکنیم این برخلاف قانون اساسى است.”
یدالله سحابی هم که دیگر اداره جلسات را بر عهده نداشت گفت: “آقایان فراموش نفرمایند که در برابر قرآن مجید و در برابر مقدسات قسم یاد کرده‌ایم که حافظ قانون اساسى باشیم. بنابراین باید تمام جوانب این امر را در نظر بگیریم که یک چنین تصمیمى با قانون اساسى مغایرت ندارد که به این سادگى بنشینیم فورا یک مساله‌اى را مطرح بکنیم و فى المجلس هم درباره‌اش چنین تصمیمى بگیریم .خیال می‌کنم که طلیعه خوبى براى دوره قانونگذارى مجلس ما نباشد.” [همان، دوره۱، ص: ۲۲۵]
کشمکش درباره تغییر نام مجلس به جلسه بعد کشیده شد. اینبار هم یدالله سحابی در مخالفت با طرح گفت: “یک ترتیبى فراهم بشود که یک اصل در قانون اساسى و یا در متمم قانون اساسى بگذارند که مبین منظور این آقایان باشد و تصویب هم خواهد شد. و اما بنده بسیار نگرانم که این مساله به این طریق و با این تعبیرها در مجلس شوراى اسلامى که آقایان پیشنهاد مى‌کنند تصویب بشود و این مصلحت نیست و برخلاف قانون اساسى است و محتواى قانون اساسى را صدمه خواهد زد”
اما ملکوتی یکی از نمایندگان در پاسخ به سحابی گفت: “این آقایان از کلمه اسلام خیلى وحشت دارند، فوق العاده می‌ترسند وقتى به آنها می‌گوئید اسلامى باشد. چون این مردم ۷۰ هزار کشته بخاطر اسلام داده‌اند و رفراندومى شد و مردم رژیم جمهورى اسلامى خواستند. قانون اساسى، قانون اساسى اسلامى شد. شما الان می‌خواهید مجلس را اسلامى نکنید؟”
در جریان همین بحث ها بود که ابولحسن بنی‌صدر نیز وارد مجلس شد و مراسم سوگند ریاست‌جمهوری اجرا گردید. پس از آن، کشمکش درباره تغییر نام مجلس ساعت‌ها ادامه یافت. در نهایت طرح اولیه نمایندگان که “تغییر نام مجلس” بود به “تعیین نام مجلس” تغییر نام داد و به تصویب رسید.
اعضای شورای نگهبان که در جلسه حاضر بودند برای اظهار نظر جلسه را ترک کردند. بعد گفتگو میان نمایندگان همچنان ادامه یافت و پیشنهاد شد که حداقل نام مجلس به “مجلس شورای اسلامی ایران” تغییر یابد.
اما در نهایت با اضافه شدن نام ایران هم مخالفت شد. از جمله یکی از نمایندگان به نام یارمحمدی معتقد بود: “اضافه کردن کلمه ایران یعنى محدود کردن این مجلس، جمهورى اسلامى ایران معنى ندارد اسلام که محدود به ایران نمی‌شود. “بالاخره تغییر نام مجلس شورای ملی به مجلس شورای اسلامی در یک ماده واحده تصویب شد و مهدی‌کنی از طرف شورای نگهبان اعلام کرد که این مصوبه مغایر قانوان اساسی نیست.
از: بی بی سی
