رزمایش ایران همدل، نان مردم در جیب شبکه خیریه‌های حکومتی

در روزهایی که شارمین میمندی‌نژاد، موسس جمعیت خیریه امام علی با اتهاماتی سنگین همچنان در بازداشت است و فعالیت‌های موسسه او به عنوان یکی از بزرگ‌ترین نهادهای مردم نهاد مستقل از حکومت زیر ذره‌بین نهادهای امنیتی، به دستور رهبر جمهوری اسلامی، “رزمایش همدلی” با هدف جمع‌آوری کمک به فقرا در حال برگزاری است.

وب‌سایت رسمی آیت‌الله علی خامنه‌ای، بعد از سخنرانی نیمه شعبان او و توصیه‌اش به اینکه “رزمایش گسترده‌ای در کشور به وجود بیاید برای مواسات و همدلی و کمک مؤمنانه به نیازمندان و فقرا”، وب‌سایت رسمی او این “پویش” را اعلام کرد و با اعلام شماره حساب و یا استفاده از اپ یا کد رهگیری، از مردم خواست کمک مالی کنند.

اجرای “کمک مومنانه” با کمیته امداد امام خمینی، ستاد اجرایی فرمان امام، بنیاد مستضعفان و سازمان بسیج، سازمان بهزیستی، وزارت ارتباطات و گروه‌ها و خیریه‌هایی است که “جهادگر” معرفی شده‌اند.

جهادگر واژه‌ای است که در سالهای اخیر میان “نواصولگرایان” نزدیک به نهاد رهبر جمهوری اسلامی رواج پیدا کرده است. در انتخابات ریاست‌جمهوری گذشته نیز محمدباقر قالیباف، در تبلیغاتش از این کلمه برای تاکید بر اصلاحات سیاسی استفاده می‌کرد.

این طرح بازتاب گسترده‌ای در صدا و سیما و سایر تریبون‌های تبلیغاتی حکومتی دارد. بیلبوردهای بزرگی در خیابان‌ها نصب و گزارش‌های خبری متعددی هم دراین‌باره ساخته شده است.

در بخش‌های مختلف برنامه‌های تلویزیون و رادیو، مسئولان نهادهای مزبور، فرماندهان سپاه، ائمه جمعه و سایر مقامات دخیل در این طرح دعوت می‌شوند و آنها از ارسال بسته‌های مواد غذایی به فقرا، تجهیز بیمارستان‌ها و راه‌اندازی “آشپزخانه‌های مهدوی” صحبت می‌کنند.

به جز این، اس‌ام‌اس‌هایی به صورت گسترده و سراسری به مردم در شهرهای مختلف ارسال شده که شماره حساب‌های اعلام شده در وب‌سایت آیت‌الله خامنه‌ای برای واریز کمک‌های مردمی اعلام می‌شود.

در این میان اعلام نشده که طی ۴ ماه گذشته، کل کمک‌های دریافتی و نحوه هزینه‌کرد آنها چقدر و چگونه بوده است.

تنها کمیته امداد اعلام کرد در مرحله اول پویش ایران همدل “بیش از ۲ میلیون نفر” مشارکت کردند و مبلغ “۱۵۱ میلیارد تومان” جمع شد.

هم‌اکنون مرحله دوم این “رزمایش سراسری” در حال برگزاری است و در میان نهادهای همکار در این طرح، نام سه خیریه به طور ویژه برای واریز کمک درج شده‌اند: خیریه امام رضایی‌ها، قرارگاه جهادی امام رضا و بنیاد مادر مهربان.

این خیریه‌ها چه می کنند و چه کسانی آنها را چه کسانی اداره می کنند؟

جمعیت امام‌رضایی‌ها، امنیتی‌ترین خیریه جهادی

اسم خیریه امام رضایی‌ها، همزمان با برخورد با خیریه امام علی بر سر زبان‌ها افتاد چون دامنه کاری هر دو کمک به فقرا است و گفته شد این خیریه آمده تا جای جمعیت امام علی را بگیرد.

آنگونه که در اینستاگرام این گروه آمده، فعالیت “بسیجیان و نیروهای جهادی” این گروه از سال ۹۶ و همزمان با زلزله سرپل ذهاب کرمانشاه آغاز شد.

مسئول این خیریه، حسین یکتاست. از تندروترین فرماندهان “لباس شخصی‌ها” و عضو شورای مرکزی قرارگاه عمار. او از حلقه‌های مورد اعتماد و نزدیک به راس هرم قدرت است. فرماندهی قرارگاه بقیه‌الله الاعظم را بر عهده داشت و در ساماندهی اردوهای راهیان نور نقش موثری ایفا کرد.

نام او در سرکوب معترضان به نتیجه انتخابات ریاست‌جمهوری سال ۸۸ هم زیاد شنیده شد.

در وب‌سایت حسین یکتا، فعالیت‌های او در یک دهه گذشته چنین عنوان شده است: ” از سال ۸۶ تا ۹۶ گذراندن روزهای پر التهاب فتنه ۸۸ و راه‌اندازی جبهه فرهنگی انقلاب تحت عنوان بنیاد فرهنگی خاتم الاوصیا و کمک در شکل‌گیری سازمان اوج و سراج و شبکه تلویزیونی افق.”

او همچنین بنیاد کرامت امام رضا، وابسته به آستان قدس رضوی را هم راه‌اندازی کرد.

با چنین سابقه نظامی و امنیتی، حالا خیریه‌ای راه‌اندازی کرده و می‌گوید “هدفش محرومیت‌زدایی” است. فعالیت‌هایش در تریبون‌های رسمی به طور وسیع تبلیغ می‌شود.

با اینکه این خیریه در اینستاگرام، توییتر و تلگرام فعال است، ولی هنوز وب‌سایت فعالی ندارد. بر خلاف جمعیت امام علی که در تراز مالی آن در وب‌سایت رسمی جمعیت موجود است، درآمدها و گردش مالی جمعیت امام رضایی ها نامشخص است.

قرارگاه جهادی امام رضا، جهادگرانی برای مبارزه با استکبار

در وب‌سایت این موسسه نوشته که این بنیاد از سال ۹۲ با مشارکت “جوانان انقلابی” تشکیل شده است. هدف از راه‌اندازی آن، “رفع فقر، مساله فلسطین و مبارزه با استکبار و زورگویی” عنوان شده است. این قرارگاه در استان‌های زیادی شعبه دارد و به طور مرتب “اردوهای جهادی” برگزار می‌کند.

مسئول آن، غلامرضا قاسمیان، یکی از روحانیون اصولگرا که به تازگی با حکم محمدباقر قالیباف به به ریاست کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس منصوب شد.

او یکی از اعضای منتخبین مجمع عمومی اصولگرایان در هیات انتخابات مجلس یازدهم بود که لیست ۳۰ نفره منتخبان این جریان سیاسی را تدوین کردند. قاسمیان به تازگی در یک اظهار نظر انتخابات را “بیعت” آیت‌الله خمینی، بنیانگذار جمهوری اسلامی در ابتدای انقلاب ارزیابی کرده است.

آقای قاسمیان از حامیان چند همسری است و خودش می‌گوید به جلسات خصوصی روضه‌خوانی در حضور رهبر جمهوری اسلامی دعوت می شود.

بنیاد مادر مهربان با اردک نذری

این خیریه سال ۹۷ از وزارت کشور مجوز گرفته و حوزه کاری‌اش، کودکان و مساله تغذیه آنهاست.

رئیس هیات مدیره این بنیاد، شهاب مرادی، واعظ، کارشناس مذهبی تلویزیون و از نزدیکان محمدباقر قالیباف است. مرادی همچون قالیباف اهل مشهد و از حامیان او در انتخابات ریاست‌جمهوری بود. در زمان شهرداری آقای قالیباف، به ریاست سازمان فرهنگی و هنری شهرداری رسید. از بحث‌برانگیزترین اقدامات او در تعطیلی کلاس‌های موسیقی فرهنگسراها به دلیل در اولویت نبودن ” ترویج و آموزش موسیقی” بود. نام او در املاک اهدایی به مدیران شهرداری مطرح شد. هر چند این ادعا را رد کرد.

یکی از طرح‌های این خیریه “اردک نذری” برای روستاییان است. در وب‌سایت رسمی بنیاد مادر مهربان هم اشاره‌ای به درآمدها و گردش مالی آن نشده است.

نهادهایی پشت شیشه‌های مات

در چند سال گذشته، خیریه‌هایی که خود را مستقل معرفی می‌کنند و با هدف فقرزدایی و کمک به زنان و کودکان شکل گرفته رو به افزایش بوده است. خیریه‌هایی مانند قرارگاه جهادی امام رضا و خیریه امام رضا متعلق به همسر قالیباف.

تعداد دقیق خیریه‌ها در ایران مشخص نیست و به دلیل خلا قانونی نظارت دقیقی بر آنها نمی‌شود. مقامات می‌گویند از ۱۵ هزار تا ۳۰ هزار نهاد خیریه خیریه فعالند.

در شهریور ۹۸، حمید موسوی، مدیر کل امور اجتماعی استانداری خراسان رضوی گفته بود این استان با حدود ۶۰۰ موسسه و سازمان خیریه در ایران مقام اول را دارد. او گفته بود ۶۰ درصد تمام سازمان‌های مردم نهاد خراسان رضوی، خیریه هستند.

رشد خیریه‌ها، در شرایطی است که نهادهای مدنی مردم نهاد در دو دهه گذشته محدود و سرکوب شده‌اند.

کار خیر امنیتی شد

همزمان با وقوع چندین سیل و زلزله فراگیر در چند سال گذشته و نیز گسترش اعتراض‌های خیابانی درباره مسا‌یل معیشتی، به تدریج نهادهای امنیتی و نظامی در قالب خیریه‌ها فعال‌تر شدند.

در سیل فروردین ماه سال ۹۸ سپاه پاسداران به شکل کم‌سابقه‌ای در کار امداد رسانی برای سیل‌زدگان ورود کرد تا جایی که به اختلاف‌نظرهایی بین دولت و سپاه انجامید. آنها چنان کار را به دست گرفتند که نیروهای حشدالشعبی عراق را برای “ساخت و ترمیم مساجد و مدارس، تأمین کالاهای اساسی و اعزام تیم‌های جهاد” به ایران آوردند.

به موازات این فعالیت‌ها، فعالیت تشکل‌ها و نهادهای خیریه‌‌‌‌های غیر وابسته مثل جمعیت دفاع از کودکان کار و خیابان و بنیاد امید مهر و نیز موسسات موثری مانند جمعیت امام علی زیر ذره‌بین رفت.

لیلا ارشاد، موسس و مدیرعامل موسسه سرزمین خانه خورشید در مصاحبه با وب‌سایت نگام از برخوردهای امنیتی با نهادها و خیریه‌های مستقل انتقاد کرده و گفته: “در یک دورانی، سمن‌های زرد و دست‌ساز و سازمان‌های مردم‌نهادی که برای کمک در مناسبت‌های خاص ساخته شدند را داریم. یعنی، هستند یک سری سمن‌هایی که به هر دلیلی بر اساس یک سری روابط ساخته شدند.”

نهاد قدرت، تاثیرگذاری نهادهای جامعه مدنی را تهدیدی برای اقتدار خود تلقی می‌کند. در سالهای گذشته نیز سازمان‌های مردم نهاد بیش از نهادهای رسمی، اعتماد عمومی را جلب کردند و همین موضوع یکی از دلایل مانور قدرت در امدادرسانی‌ها و کمک به طبقه فرودست بوده است.

چرا خیریه‌ها کنترل می‌شوند؟

در سال‌های اخیر تحریم‌های آمریکا، کاهش درآمدهای نفتی و بلایای طبیعی، ایران را از لحاظ اقتصادی بیش از همیشه تحت فشار قرار داده است.

بنا بر تحقیقات “موسسه عالی آموزش و پژوهش مدیریت و برنامه‌ریزی، معاونت پژوهشی” در دفتر طرح‌های پژوهشی، نرخ فقر در تمامی گروه‌های سنی افزایش قابل توجهی داشته و مقایسه هرم سنی جمعیت در سال ۱۳۸۴ با هرم سنی سال ۱۳۹۳، نشان از تراکم جمعیت کشور در سنین ۲۰-۳۵سالگی دارد که در واقع سن ورود به بازار کار است. این موضوع به معنای جوان‌تر شدن فقر در ایران است.

همچنین به گفته سعید مدنی، جامعه‌شناس یک برآورد نشان می‌دهد که ۱۱ تا ۲۰ میلیون نفر از جمعیت ایران در “سکونت‌گاه‌های غیررسمی” زندگی می‌کنند.

حسین راغفر اقتصاددان نیز در یک مصاحبه گفته “با روند چند ساله‌ای که طی شده است، بخش قابل توجهی از طبقه متوسط به طبقه پایین فرو ریخته و همزمان، با افزایش هزینه های زندگی و عدم تناسب رشد دستمزدها، فاصله بین طبقات بیشتر شده و طبقات متوسط بیشتری فقیر شده‌اند.”

افزایش دهک‌های زیر خط فقر، در دو اعتراض دی ماه ۹۶ و آبان ماه ۹۸ خود را نشان داد. در حوادث آبان ماه سال حضور “طبقه متوسط فرودست شده” بیش از اعتراض‌های دو سال قبل‌تر از آن مشهود بود.

در همین زمان بود که جمعیت امام علی نیز در بیانیه‌ای، با اشاره به اینکه “شرایط بحرانی و غیرانسانی رو به رشد” در مناطق فقیرنشین را بارها هشدار داده، از برخور‌های امنیتی با معترضان انتقاد کرده بود.

اما دستگاه‌های مسئول در مقابل ارزیابی‌های کارشناسان، نسبت به نفوذ در میان فقرا ابراز نگرانی کردند.

حسین نجات، معاون فرهنگی سپاه در دی ماه ۹۸ گفت که “مدل براندازی غرب در ۴۰ سال گذشته تغییر کرده” و آنها به دنبال “ناجنبش اجتماعی” هستند با تکیه بر “افراد فرودست که محصول حاشیه‌نشینی و بی‌سواد هستند و در فضای مجازی آلوده شده‌اند.”

در اردیبهشت ماه امسال هم حسن روحانی و ابراهیم رئیسی،‌ روسای دولت و قوه قضائیه، به فاصله یک ‌روز، درباره نفوذ «دشمن» و افراد «ناسالم» در خیریه‌ها هشدار دادند.

با چنین نگاهی به عملکرد خیریه‌ها در کنار نگرانی‌هایی که درباره تبعات اقتصادی کرونا وجود دارد، دست موسسات مستقل را بیش از گذشته بسته و به موازاتش خیریه‌های شبه مردمی و حکومتی بر کنترل فرودستان جامعه متمرکز شده‌اند.

به جز این، نهادهای رسمی تلاش می‌کنند در غالب کار خیر اعتماد سازی و در زمان انتخابات از این موضوع بهره‌برداری سیاسی کنند.

پولی که به جیب خیریه‌های حکومتی می‌رود

تعداد زیادی از خیریه‌ها، هیات‌های مذهبی و سازمان‌های مردم‌نهاد از شوراهای شهر و شهرداری‌ها در قالب ردیف‌ها و محل‌های بودجه‌ای مختلف و با دستورات و اختیارات متفاوت کمک دریافت می‌کنند. بعضی از آنها نیز با استفاده از رانت قراردادهای کلان پیمانکاری با شهرداری‌ها می‌بیندند.

در موردی دیگر وحید قبادی دانا، رئیس سازمان بهزیستی سال ۹۸ گفته بود ماهانه ۱۰۰ میلیارد تومان ‌ به خیریه‌ها و موسسات غیر دولتی یارانه می‌دهد.

اما به جز ردیف‌های بودجه، بسیاری از خیریه‌ها درآمدهای دیگری هم دارند که به دلیل تعدد مراکز صدور مجوز، خلاء قانون هزینه و درآمد آنها عملا قابل نظارت نیست.

بعلاوه براساس ماده ۱۳۹ اصلاحی قانون مالیات‌های مستقیم، یک موسسه خیریه اگر در حوزه «تبلیغات اسلامی، تحقیقات فرهنگی، علمی و دینی، تعلیم و تربیت، بهداشت و درمان، بنا و تعمیر و نگهداری مساجد، مدارس علوم اسلامی و مدارس و دانشگاه‌های دولتی، تعمیر آثار باستانی، کمک به مستضعفان و آسیب‌دیدگان حوادث ناشی از حوادث غیرمترقبه» فعالیت کند از مالیات معاف است.

این امکان در عمل باعث شده بخشی از درآمدهای آنها در فهرست معافیت‌ها محاسبه شود. به گفته محسن ولیئی، رئیس سابق کمیته امداد استان تهران “حدود ۹۰ درصد گردش مالی خیریه‌ها غیر قابل رصد است.”

با چنین شرایطی، نهادهای خیریه، می‌توانند به محلی برای درآمدزایی تبدیل شوند. گروهی از نهادهای خیریه با استفاده از اعتقادات مذهبی و انسانی مردم بویژه در حوزه زنان و کودکان، اقدام به جمع‌آوری کمک‌های نقدی کرده‌اند.

هم اکنون نیز پویش سراسری ایران همدل به اشاره رهبر جمهوری اسلامی و با حمایت تمام ارکان نظام در شرایطی برگزار می‌شود که هیچ یک از نهادها و بنیادهای اعلام شده در این طرح، فعالیت مالی شفاف و روشنی ندارند.

بنیاد مستضعفان، کمیته امداد، ستاد اجرایی فرمان امام و بنیاد برکت هر کدام از بزرگترین هلدینگ‌ها و ملاکان ایران هستند. شرکت‌ها و فعالیت‌های اقتصادی متعدد در داخل و خارج ایران و برخوردار از حاشیه امن‌اند. آنها زیر نظر آیت‌الله خامنه‌ای‌اند و به نهادهای نظارتی پاسخ نمی‌دهند. میزان درآمدها و بودجه‌های دریافتی و نحوه هزینه‌کرد آنها نیز نامعلوم است.

تنها بنیاد مستضعفان سال ۹۶ و برای نخستین بار از زمان تأسیس، صورت مالی سالانه خود را منتشر ساخت. بنا بر صورت مالی سال ۱۳۹۵، درآمد بنیاد بیش از ۲۸ هزار میلیارد تومان و سود خالص آن ۲ هزار و ۶۹۲ میلیارد تومان بوده است.

پرویز فتاح، رئیس بنیاد مستضعفان هم در یک برنامه خبری اعلام کرد کل درآمد بنیاد در سال ۹۸ معادل ۳۶ هزار میلیارد تومان بوده که نسبت به سال گذشته ۳۴ درصد رشد داشته. او گفت که سود خالص آن ۶۰۰۰ میلیارد تومان بوده است. بر این اساس سود این نهاد طی سه سال بیش از دو برابر شده است.

این نهادها در سالهای اخیر با شبکه‌سازی و گسترش نهادهای خیریه وابسته به خود درآمدزایی کرده‌اند. اما آمار‌های رسمی از رشد طبقه فرودست و بحرانی شدن شکاف اجتماعی، نشان می‌دهد تغییری در چهره فقر ایجاد نشده است.

از: بی بی سی