جشن سده یکی از آیین‌های مهم زرتشتیان در کشورهای مختلفی مثل «ایران» و «تاجیکستان» است. سده در غروب دهمین روز بهمن ماه برگزار می‌شود که در گاه‌شمار زرتشتی مقارن با شانزدهمین روز از ماه بهمن است و «مهرایزد» نام دارد. این جشن در حالی که خبرگزاری‌های رسمی ایران از «انجام اقداماتی برای ثبت جهانی» آن خبر می‌دهند، اما هر سال به دلایل مختلف با رونق کمتری در ایران در حال انجام است. شهروندان زرتشتی روایت خود را از برگزاری این جشن در استان‌های «یزد» و «کرمان» با ایران‌وایر در میان گذاشتند.
***
موبدان دور تا دور، گرد هیزمی که برای آتش زدن جمع شده است، حلقه زده‌اند. یکی از موبدان دعای آتش نیایش می‌خواند و بعد هیزم‌ها را آتش می‌زنند. ادامه این آیین شاهنامه‌خوانی و دف‌نوازی و اجرای موسیقی است. موبدان و شهروندان حاضر، اغلب لباس‌های سفید به نشان پاکی به تن دارند.
انجمن «زرتشتیان یزد» در حساب اینستاگرام خود به صورت لایو برگزاری جشن سده را نشان داده است. یکی از شهروندان زرتشتی ساکن یزد به ایران‌وایر می‌گوید: «این دومین سال است که برگزاری آیین جشن سده مجازی است. علت آن را شیوه ویروس کرونا اعلام کردند. سال قبل از کرونا هم متاسفانه حادثه تلخی رخ داد و یکی از عوامل تصویربرداری از مراسم، از ارتفاع سقوط کرد و جان سپرد. برای همین مراسم لغو شد؛ اما من فکر می‌کنم وقتی مراسم و عزاداری‌های مسلمانان انجام می‌شود و حتی برنامه‌ریزی برای راه‌پیمایی حکومتی ۲۲ بهمن در حال انجام است، لغو مراسم جشن سده بیشتر به بهانه ویروس کرونا انجام شده و دلایلی دارد که دست‌کم برای اقلیت‌های مذهبی روشن است؛ چون این جشن اساسا در فضای باز انجام می‌شود.»
زرتشتیان جشن سده را یکی از جشن‌های ملی ایران می‌دانند و می‌گویند جنبه مذهبی ندارد. آن‌ها خود را «پاسدار آیین سده» می‌نامند.
در آیین «ایران باستان» آتش به همراه آب، باد و خاک از عناصر مقدس به شمار می‌رفته و در بسیاری از جشن‌های ایرانیان نقش کاربردی داشته است. ایرانیان باستان معتقد بودند، آتشی که در این روز افروخته می‌شود، سمبل و نشانه گرم شدن زمین و آماده شدن برای ورود به فصل بهار است.
شهروند زرتشتی که از یزد با ایران‌وایر گفت‌وگو کرده است، می‌گوید: «همان‌طور که گفتم، جشن سده عموما در فضای باز برگزار می‌شود. در گذشته‌های دور هیزم‌ها را بر بالای کوه یا بامِ خانه‌ها جمع می‌کردند؛ اما طی سال‌های اخیر مکان‌های مشخصی برای افروختن آتش انتخاب شده است. برخی از دوستان و نزدیکان من به روستای چم و شهرستان تفت رفتند و آن‌جا مراسم را برگزار کردند. من در فضای مجازی ویدیوهایی از شهرها و استان‌های دیگر هم دیدم. جمعیت زرتشتیان یزد حدود شش هزار نفر است. اما بعد از ماجرای عضویت یکی از زرتشتیان متخصص در شورای شهر، حساسیت‌ها به طور کلی برای زرتشتیان ساکن یزد بیشتر شده است. دوستان نزدیکم که به تفت رفته بودند، گفتند، آیین سده به خوبی و خوشی در فضای باز برگزار شده و هیچ مشکلی هم پیش نیامده است.»
اشاره این شهروند یزدی به حواشی پس از راه‌یابی «سپنتا نیکنام» از شهروندان زرتشتی یزد به شورای شهر است.
سپنتا نیکنام در دوره چهارم نیز عضو شورای شهر یزد بود. اما در دوره پنجم شورای شهر یزد، علی‌رغم کسب ۲۱ هزار و ۷۱۷ رای با شکایت «علی‌اصغر باقری»، یکی از نامزدهای شکست‌خورده شورای شهر یزد، عضویت او در این شورا با رای شورای نگهبان لغو شد.
خبرگزاری دولتی ایران تایید کرده بودند که با توجه به جمعیت شش هزار نفری زرتشتیان یزد، بخش اعظم رای او از طرف شهروندان «مسلمان» شهر بوده است.
آیت‌الله «محمد یزدی» یکی از فقهای شورای نگهبان در انتقاد به عضویت او به‌عنوان عضو شورای شهر گفته بود: «قانون اساسی و اقدام شورای نگهبان می‌گوید که انتخاب این آقا در شورای شهر یزد غیرقانونی و خلاف شرع است و این خلاف شرع را هیچ‌کس نمی‌تواند بردارد.»
شهروند زرتشتی ساکن یزد که با ایران‌وایر گفت‌وگو کرده است، می‌گوید: «اگر چه شهر یزد مذهبی و اکثریت آن مسلمان هستند؛ اما ما و مسلمانان اینجا در کنار هم همزیستی مسالمت‌آمیزی داشته‌ایم. مسلمانان روزگاری در مدارسی که زرتشتی‌ها ساختند، درس خواندند. همه ما در کنار هم به آبادانی این شهر کمک کردیم. مطابق روایت‌های تاریخی در زمان‌های قحطی و حمله از سوی سایر اقوام، زرتشتی و مسلمان با هم مقاومت کرده‌اند. در طول تاریخ در غم و شادی هم شریک بوده‌ایم. می‌خواهم بگویم که این منع و ممنوعیت‌ها را به حساب شهروندان مسلمان یزد نباید گذاشت.»
در استان یزد در حال حاضر حدود شش هزار نفر شهروند زرتشتی زندگی می‌کنند و یک نماینده نیز در مجلس شورای اسلامی دارند.
نماینده زرتشتیان در مجلس شورای اسلامی روز دهم بهمن ۱۴۰۰ به خبرگزاری ایرنا گفته است که آیین سده ثبت ملی شده و پرونده آن به همراه کشور تاجیکستان در نوبت ثبت بینالمللی در یونسکو قرار گرفته است.
او آیین سده را «جشن احترام به یکی از بزرگترین آفرینش‌های پروردگار یکتا و بی‌همتا» توصیف کرده و گفته است: «ما در این روز گردِ هم می‌آییم تا دانای بزرگ هستی‌بخش را نیایش کنیم که داده‌های نیکی را به ما بخشیده است تا بتوانیم آن‌ها را در راه انسانیت به کار ببندیم و علاوه بر برگزاری جشن، هیزم‌های جمع‌آوری شده را آتش می‌زنیم تا اهمیت این فروغ اهورایی را یادآوری کنیم.»
یکی از شهروندان زرتشتی ساکن کرمان به ایران‌وایر می‌گوید: «جشن سده یا خرم‌روز در صدمین روز از زمستان پنج ماهه تقویم ایران باستان انجام می‌شود. این روز به زمستان بزرگ یا چله بزرگ مشهور است و پنجاه روز و پنجاه شب تا نوروز فاصله دارد و برای همین به آن سده می‌گویند.»
او در خصوص چگونگی برگزاری جشن سده در کرمان می‌گوید: «انجمن زرتشتیان کرمان جشن را برگزار کرد. شهروندان زرتشتی هم با رعایت فاصله اجتماعی و رعایت پروتکل‌ها حاضر شدند و ممنوعیتی وجود نداشت. ویدیوی برگزاری را هم در شبکه‌های اجتماعی‌شان هم به صورت لایو و هم بعد از برگزاری منتشر کردند تا کسانی که نتوانسته‌اند حضوری شرکت کنند، آن را ببینند. من فکر می‌کنم، عنصر شادی در همه جشن‌های ملی ایرانی عضوی جدانشدنی است. شاید این طوری مشخص شود، چرا برگزاری جشنی مثل سده مدام دارد به حاشیه برده می‌شود.»
در صد سال گذشته برگزاری جشن سده در کرمان همواره برقرار بوده است و زرتشتیان کرمان این مراسم را به‌خوبی حفظ کرده‌اند.
تا پیش از شیوع ویروس کرونا، جشن سده در تهران به همت سازمان «فروهر» و انجمن «زرتشتیان» در باغ کوشک و در شیراز، در کعبه زرتشت، در نزدیکی تخت جمشید، برگزار می‌شد.
شهروندان زیادی هم در استان‌هایی مانند مازندران، تهران و شیراز که همچنان سکونت‌گاه زرتشتیان است، آیین سده را اغلب به صورت خصوصی برگزار کرده و در حساب‌های کاربری خود ویدیوها و عکس‌هایی از آن منتشر کرده‌اند.
روایت‌های باستانی درباره سده
در ایران عدد چهل همواره عددی مقدس بوده است. هنوز هم چهلمین روز پس از تولد، یا چهلمین روز پس از مرگ، روز مهمی است و مراسم مخصوص به خود را دارد. جشن سده نیز دقیقا چهل روز پس از جشن یلدا برگزار می‌شود. اگر یلدا را چنانکه در متون کهن آمده است، شب تولد خورشید بدانیم؛ چهل روز پس از تولد خورشید مراسمی جهت گرامی‌داشت این تولد برگزار می‌شود. این استدلال، یکی از فلسفه‌های پیدایش جشن سده است.
بنا بر روایت دیگری که در متون کهن ایران باستان آمده، این جشن از آن جهت سده نام گرفته است که صد روز ابتدایی زندگی فرزندان آدم به پایان می‌رسد. این روایت بر اساس اصول و عقاید مذهبی سامیان یا پیروان ادیان ابراهیمی است که می‌گویند، در این روز، صد روز از خلقت آدم گذشته بوده است.
در نوشته‌های باستانی، «کیومرث» همان آدم و همسرش همان حوای معروف رانده شده از بهشت هستند. در اصول مذهبی زرتشتی از این این دو به نام «مشی» و «مشیانه» نام برده شده و می‌گویند، سده روزی است که پسران و دختران کیومرث (آدم) به سن رشد و بلوغ رسیده‌اند.
«بیهقی» نیز جشن سده را یکی از سه جشن بزرگ ایرانیان نامیده که در دوران اسلامی تا اواخر دوران خوارزمشاهیان و حمله مغول برگزار می‌شده است.