دکتر ریموند رخشانی *
مقاله و فایل صوتی سی و یکم:
واکنش های هسته ای درهم گدازی[۱] و ازهم شکافتی
ایزوتوپ ها می توانند هم پایدار و هم رادیوآکتیو باشند اما تغییراتِ دیگری هَم می توانند داشته باشند[۲].
در محیط هایی با انرژیِ بسیار بالا؛ ایزوتوپ ها می توانند از دُرون شکافت برداشته و جدا شوند[۳] و یا اینکه درهم گداخته شوند[۴]. این فرآیندها در گیتی در موردِ ستارگان انجام می شود اما بر روی کره ی زمین دانشمندان می باید به این فرآیندها یاری دهند.[۵]
- اینکه برخی ایزوتوپ ها پایدار و برخی دیگر رادیوآکتیو هستند نشانگر این است که ایزوتوپ ها انرژیِ پتانسیلِ هسته ای[۶] متفاوتی دارند. درست مانند مثالِ سنگ هایِ بزرگ در سراشیبی یک درّه؛ برخی ایزوتوپ ها می توانند به وضعیتِ پایین تری از انرژی[۷] سقوط کنند.
- ایزوتوپ هایِ رادیوآکتیوی از قبیل اورانیوم به نحوی خودانگیخته انرژی را بصورتِ اشعه آزاد می کنند –انرژی ای که به سرعت به حرارت تبدیل می شود.
- در بیشتر موارد جرمِ همه ی فرآورده های هر واپاشی یا فروکاهیِ هسته ای؛ از جرمِ ایزوتوپِ اولیه[۸] کمتر است زیرا بخشی از جرم به انرژی تبدیل می شود.
هیدروژن هم میزان بالایی از انرژیِ پتانسیلِ هسته ای در هر اتم خود دارد؛ و دو اتمِ هیدروژن می توانند درهم ترکیب شده اتمِ هلیوم و مقداری انرژی تولید کنند.
آهن – ۵۶ کمترین میزانِ انرژیِ پتانسیلِ هسته ای را در میان همه ی ایزوتوپ ها داراست؛ و می توان آن را به خاکسترِ هسته ایِ[۹] تمامِ ایزوتوپ ها تشبیه کرد. در پروسه ی تکاملِ ستارگان؛ آهن – ۵۶ نقشی عمده دارد و در واقع پایانِ پروسه ی تکاملیِ ایزوتوپ های عناصر است.
بعضی ایزوتوپ های سنگین تر هنگامیکه ازهم شکافته می شوند میزانِ بسیار زیادی انرژی رها می کنند (فرآیند ازهم شکافتی[۱۰].)
- اورانیوم – ۲۳۵ می تواند سریعا بوسیله ی نوترونی شکافته شود. نتیجه ی حاصله از آن شکافت؛ دو هسته ی رادیوآکتیو نسبتا یک اندازه همراه با نوترون هایی با سرعت بالاست.
- نوترون های با سرعت بالا می توانند دوباره ایزوتوپ های اورانیوم – ۲۳۵ را شکافت دهند.
- اگر چگالش یا تراکم [۱۱]اورانیوم – ۲۳۵ انبوه یا غلیظ باشد چنین فرآیندی بوجود آورنده ی نوعی واکنش زنجیره ای می شود که در آن هر ازهم شکافتی موجب ازهم شکافتی ای دیگر می شود.
- رآکتور‌های اتمی وسیله ای برای کنترل ازهم شکافت های هسته ای هستند.
- اگر سوخت هسته ای به اندازه ی کافی متراکم و غنی[۱۲] باشد واکنش زنجیره ای می تواند به انفجاری غیرقابل کنترل بیانجامد – یعنی به بمب اتمی تبدیل شود.[۱۳]
دَرهَم گدازیِ هسته ای هنگامی صورت می پذیرد که دو هسته یِ اتمی درهم ترکیب شده هسته ی واحد و بزرگ تری می سازند[۱۴]. اگر جرمِ هسته ی حاصل از درهم گدازی؛ کم تر از مجموع جرمِ هسته های اولیه باشد – در آن فرآیند تفاوتِ جرم بصورتِ انرژی آزاد می شود[۱۵].
- متداول ترین نوعِ درهم گدازی در طبیعت هنگامی است که دو اتمِ هیدروژن با هم ترکیب شده اتمِ هلیوم را می سازند.
- این واکنش فرآیندِ متداولِ تولیدِ انرژی در خورشید و در دیگر ستارگان است.
- در بیشتر موارد اتم های هیدروژن با هم ترکیب نمی شوند زیرا که بار مثبتِ دو هسته؛ از درهم گدازی آنها جلوگیری می کند.
- بنابراین درهم گدازی اغلب در درونِ ستارگان و در خورشید انجام می شود زیرا که حرارت هایِ بسیار بالا و فشار‌های بی نهایت بالا؛ انرژیِ لازم را برای غلبه بر نیرویِ ازهم گریزنده یا دافعه ی الکترواستاتیک[۱۶] فراهم می کند.
برای مدت ها برخی دانشمندان مدعی بودند که می توان درهم گدازیِ سرد[۱۷] در حرارت های معمولی هم داشت که با شکست روبرو شد[۱۸] .
رآکتور‌هایِ درهم گدازی هسته ای وسیله ای برای فراهم کردنِ منبعِ انرژی هستند.
- مشکل اصلی و عمده ی فنیِ آنها بوجودآوردنِ محیطی با حرارت و فشار بسیار بالا است.
- یکی از رویکرد‌های فنی موردِ استفاده؛ بکارگیریِ پلاسمای هیدروژن در نوعی بطریِ مغناطیسی است که بوسیله ی اشعه ی پرشدتِ لیزر و جریانِ برقِ حرارت داده می شود.[۱۹]
اختراع بمبِ هیدروژنی پس از جنگِ جهانی دوم بر اساسِ تبدیل درهم گداختیِ تریتیوم[۲۰] (یکی از ایزوتوپ های هیدروژن) به هلیوم و انرژی بود.
- ماشه ی بمبِ هیدروژنی، بمبِ اتمی ای کوچک در درون همان بمبِ هیدروژنی بود.
- هیچگونه محدودیتِ اندازه ای برای بمب های هیدروژنی موجود نیست.
دانشمندان، با بکارگیریِ روش هایِ علمی و ابزار‌هایِ فنی، روش های درهم گداختی را برای تولیدِ عناصر فرا یا ماورای سنگین یعنی سنگین تر از سنگین ترین عنصر طبیعی که اورانیوم (عنصر ۹۲) است بکار می گیرند.
یکی از روش های موردِ استفاده بمبارانِ با سرعتِ کمِ[۲۱] هسته ی اورانیوم با نوترون ها است. در این فرآیند اتم اورانیوم بوسیله ی نوترون ها غنی سازی می شود و نهایتاً از طریقِ واپاشی یا فروکاهیِ بتایی به عنصر سنگین تری تبدیل می شود.
در سال ۱۹۴۰ نخستین عنصرِ مصنوعی نپتونیوم [۲۲] (عنصر ۹۳) با استفاده از این روش در دانشگاهِ برکلی در کالیفرنیا ساخته شد.
امروزه تمامِ عناصر بعد از اورانیوم تا عنصرِ ۱۰۲، به شکلِ مصنوعی ساخته شده اند. این عناصر در مقدار‌های بسیار کمی درست شده اند؛ و نیم عمر آنها بسیار بسیار کوتاه است.
فنّ آوریِ هسته ای به نحوی همزمان با خود مزایا و مضراتی دارد.
از جمله مشکلاتِ اساسی مربوط به فن آوریِ هسته ای مساله ی ضایعاتِ اتمی است. این ضایعات اغلب از فرآیندِ غنی سازی و بکارگیری سوختِ هسته ای و به شکل فرآورده های جانبی حاصل می شوند و بزرگترین تولیدکننده های ضایعات هم صنایع اسلحه سازی و رآکتور‌هایِ انرژی هسته ای هستند.
- ضایعاتِ و پسمانده های واکنش های ازهم شکافتیِ هسته ای؛ اغلب ایزوتوپ هایی هستند که نیم عمری به درازی ده ها هزار سال دارند.
- مشکل انباشت کردن پسمانده ها در اعماقِ زمین، بدلیلِ واکنش های زنجیره ای، مضاعف می شود زیرا که مخلوطِ عناصر در انبار‌ها مدام تغییر می کند.
- اگرچه راهِ حلِ دفن کردنِ آنها در محیط های خشک و خنثی و عمیقِ زمین قبول شده است اما مشکلِ نشت کردنِ آنها به خاک و به دیگر عناصر نیز کنترل را سخت تر می کند.
در موردِ محاسنِ علوم هسته ای بجز مسالهی حلِ انرژی برخی دانشمندان بر این باورند که:
- با بکارگیریِ این علم و اشعه هایی با رادیوآکتیوِ بسیار پایین می توان جریانِ اقیانوس ها، آب هایِ زیرزمینی و جرم های هوا را ردیابی کرد و
- در پزشکی با ردیاب هایِ رادیوآکتیو می شود کارکرد اندام بدن را موردِ مطالعه قرار داد و
- موادِ رادیوآکتیو برای از بین بردنِ بافت هایِ سرطان زا استفاده می شوند.
مهم ترین نتیجه ی فرآیند‌های هسته ای دستیابی به انرژی ای است که زمین از خورشید دریافت می کند. نتیجه ی دیگر اینکه در دنیای امروز بدونِ پژوهش هایِ علمی در حوزه هایِ هسته ای امکانِ گذار به فن آوریِ نوین و نتیجتاً به مدرنیته امکان پذیر نیست. بنابراین باید بین سیاستِ پژوهش در علوم هسته ای و سیاست انرژی هسته ای و سیاست تولید تسلیحات هسته ای تفاوت قایل شد.
در موردِ ایران موضعِ ما شایسته تر است که پافشاری بر حقوقِ ملتِ ما برای پژوهش های علوم هسته ای باشد و نه برای انرژی هسته ای و همچنین نه برای تولید تسلیحات هسته ای.
چنین موضع گیری ای تنش هایِ سیاسی را خنثی کرده و فرآیند بازسنجی و همسنگی[۲۳] را برای آژانسِ بین المللی اتمی ساده تر کرده و کشورهای بیشتری را به سوی جانبداری از حقِ ملتِ ما برای پژوهش های علوم هسته ای راهنمایی می کند.
این ۳ حوزهی کاربردی یعنی پژوهش های علوم هسته ای، انرژی هسته ای و تسلیحات هسته ای، هم از نظر ابعاد، هم از نظر سرمایه گذاری و هم از نظر غنی سازی سوختی و مسایل اجرایی-فنی از یکدیگر متفاوت اند.
این تفاوت ها اغلب در تنش هایِ سیاسی غرب با ایران (که عمدتاً برای مصارفِ تبلیغاتیِ داخلی هر دو طرف هستند) در رسانه ها موردِ تدقیق قرار نمی گیرند. یکطرف از آنها برای لولو ساختن و ایجاد ترس داخلی استفاده می کند و دیگری برای مصارفِ ایجاد غرور “ملی” و “اسلامی” و جذب پشتیبانی برای اهداف دولتی سود می برد. به گفته ی قدما: “موش و گربه که با هم بسازند دکان بقالی خراب شود[۲۴].”
اصولاً در دنیایِ امروز بدونِ داشتن امکاناتِ پژوهشیِ علوم هسته ای نمی توان مدرن شد و یا توسعه ای همگون داشت. امروزه در همه ی کشورهای مدرن و همچنین در کشورهای تازه توسعه یافته، حتی در دانشگاه ها و بنیاد‌های بهداشتی، ابزار‌های مدرن هسته ای مورد استفاده هستند (برای نمونه زیست شناسی هسته ای یا پزشکی هسته ای[۲۵].) اما در هیچ جای دنیا رآکتور انرژیِ هسته ای برای کاربرد‌هایِ پژوهش هایِ علمی و فنی موردِ استفاده نیست، بلکه رآکتور‌های مدرنتر و کوچکتر به کار گرفته می شوند[۲۶].
تمام نمونه های کاربردی و اجرایی مندرج در این کتاب نیاز به توانایی های پژوهش های سطوحِ اتمی و ریزتر از اتم یا زیراتمی دارند.
در دنیای کنونی بدونِ داشتنِ ابزار‌های پژوهشی در سطوح و ابعادِ اتمی گذار به مدرنیته (به شرایطِ تاریخی نوین) غیرممکن است. امروزه هر حوزه ی علمی مدرن از طریقِ پژوهش های در سطوح و ابعادِ اتمی (که نیاز به ابزار‌های هسته ای دارد) امکانِ پیشرفت دارد و حقِ طبیعی هر ملتی است که؛ در سطحِ دانشگاهی؛ این امکانات علمی را برای جامعه ی خود فراهم آورد.
همه ی کشورهای مدرن (یا در حالِ گذار به مدرنیته) بدونِ استثنا، پژوهش های هسته ای شفاف در سطوحِ دانشگاهی، صنعتی و علمی دارند. آن کشورها بدنبالِ انرژی هسته ای (که لزوماً سودآور نیست[۲۷]) یا بدنبالِ تولیدِ تسلیحاتِ اتمی هم نیستند. فعالیت های علمی هسته ای آنها هم شفاف و در انطباق با قوانین قبول شده ی بین المللی است. هیچ کشوری در دنیای معاصر نتوانسته است به علم و به فن آوری مدرن دست بیابد مگر اینکه پژوهش های علمی مستقلِ هسته ای در سطوحِ آزمایشگاهی، دانشگاهی و صنعتی داشته باشد.
عدمِ شفافیت در حوزه ی پژوهش های اتمی و پافشاری بر سیاست انرژیِ هسته ای بجز بخطر انداختن ملتِ خود پیآمدی ندارد و غیر از کوته فکریِ دیپلماتیک با سرنوشتِ بشر بازی کردن هم هست. سیاسی شدن بیش از حد برنامه ی هسته ای ایران باعث شده است که جنبه های ایمنی و امنیتی[۲۸] نیروگاه بوشهر در اولویت قرار نگیرند. فشار برای راه اندازی نیروگاه، عدم انتشار برآوردهای مربوط به ضریب خطر و ضریب ایمنی مربوط به نیروگاه، عدم شفافیت در مورد نتایج بازرسی ایمنی آژانس بین المللی انرژی هسته ای، و راه اندازی کارزار تبلیغاتی برای اثبات ایمنی بالای نیروگاه، همه در نتیجه ی این سیاست زدگی است.
البته بدلیل خطراتِ جانبی این فن آوری و بیراهه رفتن ها، شرطِ اول برای پژوهش های علوم هسته ای در همه ی موارد شفافیتِ قانونی و بینالمللی[۲۹] آن پژوهش ها است.
تحقیقاتِ جدیدتر نشان از آن دارند که بدلیل آلودگی های رادیوآکتیو، و بدلیل خطراتِ ایمنی[۳۰] و زیستمحیطیِ انرژی هسته ای، و بخاطر زباله های اتمی و پسمانده های هسته ای آن (که در مواردی مانند پلوتونیوم، نیم عمر ایزوتوپ آن ۲۴۰۰۰ سال است، به بیش از صد هزار سال نیاز به مراقبت و محافظت دارد، ) انرژی هسته ای مغبون به صرفه نیست.[۳۱]
همچنین بدلیلِ هزینه های بالایِ مدیریتی درازمدتِ انرژی هسته ای، چنین انرژی ای حتی در کشورهای پیشرفته از قبیل آمریکا و آلمان و فرانسه هم امروزه مغبون به صرفه نیست[۳۲]، چه برسد به ایران با همه ی مشکلات اجرایی و مدیریتی آن[۳۳].
از آن گذشته با توجه به تحولات قابل پیش بینی در تکنولوژی[۳۴] و با توجه به منابعِ طبیعی ایران، تخصیصِ منابعِ مالی ای چنین عظیم جهتِ راهکار‌های انرژیِ جایگزین یا بدیل[۳۵] برایِ منافعِ درازمدتِ ما بسیار مغبون به صرفه تر خواهد بود. چنین سیاستی یعنی انرژیِ جایگزین یا بدیل می باید موضوعِ پافشاری و تحقیقاتِ کارشناسانِ انرژیِ ایرانی باشد و نه سیاست انرژی هسته ای.
پافشاری بر حقِ مسلّمِ مردمِ ایران برای داشتنِ امکاناتِ پژوهش های علمی هسته ای و امکانات پژوهش های دانشگاهی (بدون وارد شدن به مسایلِ انرژی هسته ای یا تسلیحاتِ اتمی) همراه با پافشاری بر سیستمِ بازسنجی و همسنگی[۳۶] دولتی و داشتنِ فرآیندها و ضوابطِ شفاف و تقاضا برای وارد کردنِ تکنولوژیِ هسته ای مدرن[۳۷] (بویژه نسلِ چهارم و پنجم رآکتور‌هایِ کوچک تر و کمخطرتر که امروزه در فنلاند و بلژیک ساخته می شوند و حتی در دانشگاه ها مورد استفاده اند) بهترین راهکارِ ملی و سالم ترین شیوه ی برخورد به مسایلِ پیچیده و مهمِ علمی امروزی است که ایران با آن روبروست.
تاثیر بسیار خطرناک تر تشعشعات هسته ای، در دگرش های ژنتیک[۳۸] است که اغلب در نسل‌های بعد اتفاق می‌‌افتد. در بخش علوم ژنتیک این کتاب به دگرش‌ها خواهم پرداخت. اما پژوهش های دانشمندان اروپا و آمریکا در طول ۲۵ سال گذشته و آزمایش های تشعشعی رادیوآکتیو بر روی حشره های میوه (که طول عمری ۴۰ تا ۵۰ روزه بیشتر دارند) نشانگر آن اند که این دگرش های ژنتیک اغلب در ۱۰ تا ۲۰ نسل بعدی اتفاق می افتند[۳۹].
فقدان شفافیت یعنی سپردن سرنوشت کشور و منطقه به دست خطری کور با قدرتی هیولایی که از نسل های آینده هم قربانی خواهد گرفت.
موضع گیری هایِ غلطِ دولتی و پافشاری بر انرژیِ هسته ای، بجایِ اصرار بر حق پژوهش های دانشگاهی اتمی و تحقیقاتِ علمی زیراتمی[۴۰] بویژه بدون شفافیتِ لازم و بدون بازسنجی و همسنگی فرآیندها[۴۱]، جز به خطرانداختنِ جانِ ملت و بی توجهی و بی تفاوتی[۴۲] به سرنوشت انسان چیزی ببار نمی آورد.[۴۳]
فقدانِ حساسیت هایِ اجتماعی و بی توجهی هایِ دولتی به نکاتِ مطرح شده نشان می دهد که در موردِ خطرِ اتمی، ناآگاهیِ علمیِ ژرفی در جامعه و در دولت وجود دارد که در سه وجه نمایان می شود:
- ناآگاهی ای که در نوعی مصلحت گرایی به وجود آمده است که توجیه می کند که انتقاد از سیاستِ هسته ایِ دولت گشودنِ جبهه ی تازه ای است که به نفعِ مخالفان نیست.
- ناآگاهی ای که ریشه در بی سوادیِ علمی در موردِ ظرایفِ علومِ هسته ای و فن آوری های اتمی مدرن دارد.
- و همچنین ناآگاهی ای که در آلوده بودن به سمومِ ایدئولوژیِ “غرورِ ملی” به وجود آمده است[۴۴].
این سه وجه، سه عاملِ وحشتناک و اصلیِ این فقدانِ حساسیت اجتماعی ما هستند و به نظر می رسد که شاید تنها راهکار امروزی برون رفت از آن مخمصه در اشاعه ی سواد علمی[۴۵] باشد[۴۶].
در اینجا لازم می بینم که به نمونه های علمی و کاربردی دیگری از ابزار‌های فنی در سطوح اتمی بپردازم.
——————————————————————————————
در مواردی (fusion) را در فارسی جوش هسته ای ترجمه کرده اند که می تواند برای (nuclear fusion) صحیح باشد اما نه برای (fusion). همچنین است بکارگیری واژه ی شکافت هسته ای که می تواند برای (nuclear fission) صحیح باشد اما نه برای (fission) .
Rakhshani, Raymond. Origins of Modernity. Even Development in the Evolution of Science and Technology. South Carolina: CreateSpace, A Division of Amazon Publishing, 2011.
Dickman, Nancy. Energy From Nuclear Fission (Splitting the Atom, Next Generation Energy.) Crabtree Publishing Company, 2015.
Dinan, Richard. The Fusion Age: Modern Nuclear Fusion Reactors. Applied Fusion Systems Ltd., 2017.
Armbruster, P. and Hessberger, F. Making New Elements. Scientific American, September, 1988.
nuclear potential energy
lower states of energy
original isotopes
nuclear ash
De Sanctis, Enzo, and Monti, Stefano, and Ripani, Marco. Energy From Nuclear Fission: An Introduction. Springer, 2016.
concentration
enriched and concentrated
Rhodes, R. The Making of the Atomic Bomb. New York: Simon and Schuster, 1986.
Clery, Daniel. A Piece of the Sun: The Quest for Fusion Energy. The Overlook Press, 2013.
Herman, R. Fusion: The Search for Endless Energy. Cambidge: Cambridge University Press, 1990.
electrostatic repulsion
cold fusion
Drumheller, Dennis, W. The New Fire: A Simplified Introduction to Cold Fusion and LENR (Low Energy Nuclear Reactions.) Createspace Independent Publishing Platform, 2015.
High intensity laser heating a magnetic bottle
tritium
slow bombardment
neptunium
Checks and Balances
البته حکمتی طنزگونه و اندرزی شوخیوار هم داریم که: “از تفنگ خالی دو نفر می‌‌ترسند.”
nuclear biology or nuclear medicine
Stacey, Weston, M. Nuclear Reactor Physics. Wiley-VCH, 2018.
Caldicott, Helen. Nuclear Power Is Not the Answer. New York: The New Press, 2006.
وقتی کامپیوتر‌های نیروگاه های هسته ای آلوده به بدافزارهایی چون «استاکس نت» یا «استارس» می شوند، وقتی دانشمندان هسته ای ایران در وسط پایتخت ترور می شوند و یا در سفر حج ربوده می شوند، چگونه می توان آسوده بود و بیم از قرارگرفتن مواد رادیواکتیو و یا پسمانده های هسته ای در دست عناصر خرابکار نداشت . جنبه های امنیتی نیروگاه بوشهر شاید به همان اندازه ی جنبه های ایمنی آن مورد سهل انگاری قرار گرفته اند.
legal and international transparency
نگاهی به فاجعه ی هسته ای در ژاپن (که هزار‌ها برابر از نظر شاخص های پایداری محیط زیست از ما مجهزتر بوده است) پس از زلزله ی اخیر (۲۰۱۱) آنجا هشداری به هوادارن شعار “حق مسلم ماست” (که عمدتاً برای مصارفِ ایجاد غرور “ملی” و جذب پشتیبانی برای اهداف دولتیست) می باشد تا کمی در شور خود برای رآکتور هسته ای (روی خط زلزله) و انرژی هسته ای تامل کنند.
سه گسل برازجان، کازرون و فیروزآباد از نزدیکی بوشهر عبور می کنند. گسل های کور و لایه هایی نمکی هم در اطراف خلیج فارس و زیر رشته کوه زاگرس وجود دارند که مورد بررسی دقیقی قرار نگرفته اند. یکی از دلایل پایان همکاری های کشتی سازی هلندی ها با دولت شاه عباس در بندر بوشهر و در بندر لنگه، وقوع زلزله ی بزرگی در آن منطقه بود. )ر.ک. به ویللم فلور، صعود و سقوط بندر لنگه، ۲۰۱۰ )
افزون بر این عدم شفافیت مسئولین ایرانی در مورد احتمال وقوع حوادث طبیعی و میزان مقاومت نیروگاه بسیار نگران کننده است. به زعم مقامات ایران و بگفته ی خود پیمانکار روسی، نیروگاه در مقابل زلزله ای نه با “قدرت” ۸ بلکه با “شدت” ۸ مقاوم شده است. در واقع نیروگاه تنها میتواند زمین لرزه ای با شدت ۸ در مقیاس MSK-64 که برابر با ۶/۷ ریشتر است را تحمل کند !
آیا در کشوری که بدلیل کمبود وجود استانداردهای ایمنی، در حتی افتتاح پالایشگاه آبادان مان با انفجار و آتشسوزی همراه هستیم و آیا در دولتی که رئیس‌جمهور دکتر-مهندس‌اش فکر می کنند می توان با وسایل آشپزخانه انرژی اتمی تولید کرد، انفجار فوکوشیما باعث می شود در مغزی جرقه ای زده شود که شایسته تر است از تجربه ی ژاپن درس گرفت؟ رئیس‌جمهور دکترمهندسمان داشتند در مورد صدور تکنولوژی و توانایی مدیریت به جهان! سخن می گفتند که انفجار رخ داد! چه تضمینی وجود دارد که در بوشهر چنین چیزی پیش نیاید؟
حق مسلم ما دموکراسی و آزادی است، نه انرژی هسته ای. در صورت وجود آزادی است که می توان به برنامه اتمی هم رسیدگی کرد، آن را بررسی و نقد کرد و درباره آن تصمیم درستی گرفت . سلامتی و ایمنی ایرانیان به همان اندازه در زمره ی حقوق مسلم ما است. آزادی اگر باشد، حتی در صورت تصمیم نابخردانه ی دولتی به استفاده از انرژی هسته ای، این امکان وجود دارد که بر ایمنی آن نظارت انتقادی شود.
تجربه ی جهانی ثابت می کند که بدون شفافیت سیاسی، هیچ شانسی برای شفاف کردن پروژه ای همچون پروژه ی انرژی هسته ای وجود ندارد. این پروژه تا زمانی که شفاف نباشد، به صورتی مضاعف خطرناک است: بمبی است که بالقوه خطر انفجار دارد. اما اینک این پروژه بازیچه ی سیاسی دست اشخاصی هم در موقعیت تصمیم گیری شده است که از نظر علمی و از نظر دانش زیست محیطی اغلب بی سواد و از نظر باور عمدتاً مکتبی و جزم اندیش اند. سانحه ی فوکوشیما هشداری جدی است. کشوری مثل آلمان واکنشی به موقع و عقلانی نشان داد و دریافت که باید به برنامه ی وداع با انرژی اتمی و رویکرد به انرژی های جایگزین یا بدیل و تجدیدپذیر و بی خطر رو آورد. در ایران ولی همچنان شعار می دهند»: انرژی هسته ای حق مسلم ماست! «
در همه جای دنیا وجدان های آگاه و مسئول خواهان بازنگری جدی در پروژه های اتمی شده اند. جمهوری اسلامی در مقابل، چنان رفتار می کند که انگار خبرهایی که از فاجعه ی فوکوشیما می آید، به ما مربوط نیست و بوشهر و دیگر مراکز اتمی ایران، از هر نظر امن هستند.
فرآیند درهم گدازی هسته ای (جوشهسته ای nuclear fusion) ضایعات و پسمانده های فرآیند ازهم شکافتی هسته ای (nuclear fission) را ندارد . تنها پسمانده ی فرآیند درهم گدازی هسته ای، گاز هلیوم است که می تواند مصارف صنعتی و تجاری هم داشته باشد. اما متأسفانه در بیشتر موارد (به دلایل فنی و مالی) رآکتور‌های انرژی هسته ای بر اساس فرآیند ازهم شکافتی هسته ای (nuclear fission) طراحی شده اند.
Caldicott, Helen. Nuclear Power Is Not the Answer. New York: The New Press, 2006.
خطرات زیست محیطی بزرگترین چالش انرژی هسته ای هستند. ایران، عمدتاً بدلیل مشکلات اجرایی و مدیریتی، از نظر شاخص های پایداری محیط زیست در بین کشورهای جهان در انتهای جدول جهانی قرار دارد. در این جدول که در آن ۱۴۶ کشور جهان از نظر وضعیت زیست محیطی، اجتماعی و اقتصادی مورد ارزیابی قرار گرفته اند، فنلاند، نروژ، اروگوئه، سوئد، ایسلند و کانادا به ترتیب در جایگاه اول تا ششم جهان قرار دارند و کشور ایران با کسب ۸/۳۹ امتیاز بعد از کشورهایی همچون آنگولا، بورگینه فاسو، ویتنام، لیبی، چاد و… در مقام ۱۳۲ جهان قرار دارد.
دولت ایران به کرات نشان داده است در مقابل سوانح و فجایع طبیعی درغایت بی کفایتی اجرایی عمل می کند. زلزله ۶/۶ ریشتری که در بم، به کشته و زخمی شدن بیش از ۶۰،۰۰۰ نفر انجامید، چندی پیش در کالیفرنیا فقط سه قربانی گرفت. دولت ایران تاکنون هیچ آموزش ویژه ای به ساکنان بوشهر برای مقابله با یک سانحه هسته ای نداده و هیچ طرحی هم برای تخلیه ی اضطراری بوشهر ارائه نکرده است. همچنین هیچ طرح جامعی برای پیشگیری و مقابله زیان های زیست محیطی ناشی از حادثه ی احتمالی در بوشهر وجود ندارد.
در ایران با کدام تکنولوژی و با کدام توان اجرایی و مدیریتی می توان مانع بروز خطر زیست محیطی شد؟
آیا چرنوبیل، فوکوشیما، و هشدارهای مخالفان نیروگاه های اتمی در دو کشور نمونه از نظر اجرایی و فنآوری و مدیریت، یعنی ژاپن و آلمان، نباید ما را به فکر بیاندازد؟
مدیریت اجرایی کشوری که از ساختن اتوموبیلی همخوان با حداقلی از استانداردهای ایمنی ناتوان است و آشفتگی اجرایی و مدیریتی اش مثا‌ل زدنی است، با چه تضمینی زیر مهمیز شعار “حق مسلم ماست” به سمت تبدیل به یک قدرت هسته ای کشانده می شود؟
همردیف شدن با پاکستان یا کره ی شمالی هسته ای، واجد افتخار نیست، اما خطرهای عظیمی در بر دارد. کوته نگری علمی تا چه حد؟ بی مسئولیتی دولتی تا چه اندازه؟
Kaku, Michio. Physics of the Future: How Science Will Shape Human Destiny and Our Daily Lives by the Year 2100. New York: Anchor Books, 2011.
alternative energy
checks and balances
علت تاخیر اخیر در راه اندازی نیروگاه بوشهر پوسیدگی در سیستم خنک کننده ی اضطراری ای بود که شرکت آلمانی زیمنس بیش از سی سال پیش برای بوشهر تهیه کرده بود.
genetic mutation
Hartl, Daniel, L. and Cochrane, Bruce. Genetics: Analysis of Genes and Genomes. Jones and Bartlett Learning, 2017.
sub-atomic
Van de Graaf, Thijs, and Sovacool, Benjamin, K., and Ghosh, Arubabha, and Kern, Florian, and Klare, Michael, T. The Palgrave Handbook of International Political Economy of Energy. Palgrave Macmillan, 2016.
Nuclear Energy Agency. Nuclear Regulation Transparency of Nuclear Regulatory Activities: Workshop Proceedings, Tokyo and Tokai-Mura, Japan 22-24 May, 2007. OECD Publishing, 2007.
با وجود هشدار آژانس بینالمللی انرژی هسته ای در مورد وابستگی مرکز نظام ایمنی هسته ای کشور به دولت، این مرکز همچنان زیر مجموعه ای از سازمان انرژی اتمی ایران است و از قدرت اجرایی کافی برخوردار نیست. افزون بر این بنابر گزارش آژانس بین المللی انرژی هسته ای این مرکز فاقد نیروی انسانی و تخصص کافی برای رسیدگی اجرایی به ایمنی نیروگاه های هسته ای در کشور است. از آنجا که ایران به میثاق بین المللی ایمنی هسته ای و میثاق مدیریت ایمنی پسمانده های هسته ای نپیوسته است، آژانس نمی تواند نظارت اجرایی دقیقی بر ایمنی نیروگاه بوشهر داشته باشد و فقط نقش اش به دادن مشاوره محدود می شود. چه تضمینی وجود دارد که سانحه ی آبادان در جایی مثل نیروگاه بوشهر یا دیگر تأسیسات اتمی صورت نگیرد؟ تضمین اصلی را توان کارشناسی و اجرایی و مسئولیت مدیران می دهد. سانحه ی آبادان آیینه ی تمام نمای این توان اجرایی و این احساس مسئولیت است. آقای محمدرضا ظهیری، رئیس هیئت مدیره ی پالایشگاه آبادان در بی مسئولیتی گفته اند: “وقوع چنین حوادثی اجتناب ناپذیر است!”
با این حال و متاسفانه همین سمومِ “غرورِ ملیِ” متعفن هم بی ثمر نبوده و گروهی را فریفته است. آنانی را فریفته است که گمان می کنند به واقع تمامی چشم های جهانی به ایران دوخته شده است و هفت و نیم میلیارد جمعیت جهان کاری ندارند جز تحسین و تمجید از ایران و ای بسا حسادت ورزیدن به جایگاه روزافزون علمی اش ! آنانی را فریفته است که گمان می کنند ایران زمین عنقریب در اوج قله های علم و معرفت و دانش و اقتدار قرار گرفته و تا پرواز به سوی آسمان های دست نیافتنی و افسانه ای گامی بیشتر فاصله ندارد، پس تمام تحریم ها و انتقادات جهانی تنها و تنها از سر ترس و حسادت است ! آنانی را فریفته است که گمان می کنند ایرانی نابغه به دنیا آمده است؛ مخترع و مکتشف بزرگ شده و در اوج سعادت زندگی می کند !و آنانی را فریفته است که کوچکترین تمجید از جانب یک غیرایرانی را به معنای اعتراف جهان به ضعف در برابر عظمت ایرانی تعبیر می کنند و برای تسلیم شدن قریب الوقوع جهان در پیش پای مدیریت ایرانی لحظه شماری می کنند ! اینان هر انتقادی به وضعیت موجود را وطن فروشی و هر تمجیدی از دستاوردهای جهانی را خودکم بینی و حقارت قلمداد می کنند ! هیهات از اینهمه سموم “غرور ملی” متعفن! هیهات بر این ناآگاهی علمی!
scientific literacy
یکی از دلایلی که دولت ایران برای لزوم “انرژی هسته ای” مطرح می کند، نیاز به انرژی بیشتر برای کشور است. البته کارگزاران (از دیدگاه علمی بی سواد) دولتی به اسراف و اتلافی که خود در شکل گیری جامعه ای مصرفی با برنامه ریزی های غلط خود به وجود آورده اند، اشاره ای ندارند. چنین برنامه ریزی های بی رویه، وضع موجود را به طور غیرقابل تحملی هزینه آور، اسراف آمیز، غیرمنصفانه، غیرسازنده، و به طور کلی ناپایدار کرده است. مصرف ملی انرژی درهر ده سال در حال دو برابر شدن، یا چهار برابر میانگین افزایش مصرف جهانی بوده است. ایران با داشتن یک درصد جمعیت جهان، سه درصد سوخت های فسیلی جهان را مصرف می کند. مصرف سرانه ی انرژی در ایران چهار برابر هند، پنج برابر اندونزی، دو برابر چین و ۱. ۶ برابر میانگین جهانی است. در ایران میزان مصرف هر واحد انرژی برای هر واحد تولید ناخالص داخلی هفده برابر ژاپن، هشت برابر کشورهای آسیای شرقی و شش برابر اروپا است. علاوه بر مصرف بیش از حد داخلی و اسراف کلان، بخش قابل توجهی از محصولات انرژی توسط “خودی”ها به صورت قاچاق به کشورهای همسایه، که ارزان ترین قیمت های آن ها هنوز سی درصد از ایران گران تر است، صادر می شود.
ندانم کاری دولتی مسئول اصلی چنین اسراف و اتلاف انرژی، و به وجودآورنده ی جامعه ای مصرفی است. جالب اینجاست که چنین بی کفایتی دولتی، دلیل نیاز ملی به انرژی بیشتر و نیاز به “انرژی هسته ای” مطرح می شود!
International Energy Agency. Key World Energy Statistics, 2018.
————————————————————–
—————–
* دکتر ریموند رخشانی در باره خودش:
من ریموند رخشانی هستم و حوزه کارشناسی من مهندسی سیستم‌ها است، و تخصص من در بکارگیری اندیشه سیستمی برای انتقال فن آوری و اجرا و پیاده سازی تولید فراورده‌های نوین می‌‌باشد. در این سلسله از مقالات و فایل‌های صوتی کوشش می‌‌کنم که علم مدرن را از پایه به دوستان معرفی کنم.