سفر پنهانی اسماعیل قاآنی با هویت جعلی، در میان شهروندان افغانستان هم واکنش‌های گسترده‌ای داشت

افغانستان- دانیال دایان

پس از کشته شدن «قاسم سلیمانی»، فرمانده پیشین نیروی «قدس» سپاه پاسداران جمهوری اسلامی، «اسماعیل قاآنی» به عنوان جانشین او منصوب شد. در پی این انتصاب، تصاویری از دیدار پنهانی وی با «محمدطاهر زهیر»، والی بامیان منتشر شد. اما مقامات افغانستانی از هویت اصلی قاآنی ابراز بی‌اطلاعی کردند و گفتند که او به عنوان معاون سفیر ایران در افغانستان معرفی شده بود. این مساله به ابهامات بسیاری پیرامون همکاری‌های نظامی جمهوری اسلامی و افغانستان دامن زد.

دیداری که عکس آن جنجال‌برانگیز شد، به تیر ۱۳۹۷ برمی‌گردد. در آن زمان به شهادت مقامات افغانستانی، اسماعیل قاآنی را با هویت جعلی معرفی کرده بودند و بازدیدها و ملاقات‌هایی هم که میان او با مقامات این کشور رخ داده، بر اساس همین هویت جعلی بوده است.

محمدطاهر زهیر، والی بامیان در همین خصوص به «ایران‌وایر» توضیح داد که به او خبر داده بودند فردی به نام «اسماعیلی»، معاون سفیر ایران به بامیان سفر کرده است: «از مرکز معرفی شده بودند که یک هیات ایرانی جهت بازدید از شفاخانه [بیمارستان] می‌آید و در ختم بازدید خود، با والی ولایت هم ملاقات خواهد داشت. این هیات آمدند و رییس هیات خود را اسماعیلی معرفی کرد. تمام مدت اقامت آن‌ها در بامیان، یک ساعت بود. آن‌ها ۴۵ دقیقه از شفاخانه بازدید داشتند و ۱۰ دقیقه هم با ما ملاقات کردند.»

به گفته زهیر، در حال حاضر ساخت «بیمارستان امام خمینی» با گنجایش ۱۲۰ تخت در بامیان تا ۷۰ درصد پیش رفته است. حدود ۱۰ سال می‌شود که ساخت این بیمارستان ادامه دارد اما به گفته والی بامیان، جمهوری اسلامی جزییاتی از هزینه‌ای که در این بیمارستان صرف می‌کند، ارایه نمی‌دهد.

محمدطاهر زهیر در توضیح جزییات دیدار خود با اسماعیل قاآنی گفت: ««کار شفاخانه تعطیل شده بود. آن‌ها [هیات ایرانی به رهبری اسماعیل قاآنی]  که آمدند، مستقیم از شفاخانه بازدید داشتند. این‌جا [دفتر من] آمدند تا اطمینان دهند که کار شفاخانه نیمه‌کاره رها نخواهد شد و از آن به بعد، تکمیل احداث شفاخانه کمی سرعت پیدا کرد. آن‌ها گفتند که به دلیل یک سری مشکلات مالی و اقتصادی، کار با کندی مواجه شده است اما ما [هیات ایرانی] به مردم بامیان و وزارت صحت عامه [بهداشت و درمان] اطمینان می‌دهیم که کار شفاخانه را نیمه‌کاره نخواهیم گذاشت.»

از سوی دیگر، مقامات افغانستان گفته‌اند که سفر اسماعیل قاآنی به بامیان توسط چرخ‌بال [هلی‌کوپتر] شخصی انجام شده است. اما «بهادر امینیان»، سفیر ایران در کابل گفته است که قاآنی با هماهنگی حکومت افغانستان، با چرخ‌بال نیروهای امنیتی این کشور به بامیان رفته است.

سفر پنهانی اسماعیل قاآنی با هویت جعلی، در میان شهروندان افغانستان هم واکنش‌های گسترده‌ای داشت. تا به آن‌جا که وزیر امور خارجه این کشور اعلام کرد در خصوص این سفر تحقیق خواهد کرد. «ادریس زمان»، سرپرست پیشین این وزارت تاکید کرده بود که اسماعیل قاآنی هیچ‌وقت معاون سفیر ایران در افغانستان نبوده است. تاکنون نتایج تحقیق وزارت خارجه افغانستان منتشر نشده است.

در همین خصوص، «قادر کامل»، تحلیل‌گر مسایل ایران و افغانستان به «ایران‌وایر» می‌گوید که سفر اسماعیل قاآنی پیچیده و در عین حال، خلاف عرف دیپلماتیک و موازین پذیرفته شده در عرصه سیاست خارجی بوده است: «قاآنی به بامیان می‌رود و بعد از دو سال افشا می‌شود. این نشان می‌دهد که بیشتر، اهداف اقتصادی و استخباراتی [اطلاعاتی – امنیتی] در پشت سفر آقای قاآنی نهفته بوده است. حوادث و رویدادهای مشابه مانند سفر اسماعیل قاآنی به ولایت‌های افغانستان نیز رخ داده‌اند. افراد استخباراتی با لباس دیپلمات و کارمند سفارت ایران به برخی از ولایت‌ها [استان‌ها] و ولسوالی‌ها [شهرستان‌ها] سفر می‌کنند. هدف این سفرها، سرمایه‌گذاری بر نیروهای نیابتی [«طالبان» و جنگ‌جویان لشکر «فاطمیون»] است که می‌تواند خطرناک باشد.»

در عین‌حال، «محمدرحیم علی‌یار»، نماینده استان بامیان در پارلمان افغانستان به «ایران‌وایر» گفت که سفر اسماعیل قاآنی از طریق شورای امنیت ملی افغانستان هماهنگ شده بوده است. او نیز گفت که مدت توقف قاآنی در بامیان، کم‌تر از دو ساعت بوده است: «هیچ‌کس از جزییات سفر قاآنی به بامیان خبر ندارد.»

گروه طالبان و جنگ‌جویان لشکر فاطمیون، گروه‌های شبه‌نظامی و نظامی مورد حمایت جمهوری اسلامی در افغانستان به شمار می‌آیند. در پی کشته شدن قاسم سلیمانی، جمهوری اسلامی مدام از «انتقام سخت» سخن گفت. برای همین، مقامات و شهروندان افغانستان نگران هستند که خاک کشورشان محلی برای جنگ‌های نیابتی جمهوری اسلامی شود؛ به ویژه که نیروهای طالبان و فاطمیون را حمایت می‌کند.

از همین رو، محمدرحیم علی‌یار در گفت‌وگو با «ایران‌وایر» هشدار داد که به هیچ عنوان به کشورهای دیگر اجازه داده نمی‌شود از خاک افغانستان در جنگ‌های نیابتی استفاده کنند.

او هم‌چنین به انتصاب اسماعیل قاآنی به عنوان فرمانده نیروهای قدس سپاه پاسداران اشاره کرد: «شاخه قدس سپاه پاسداران ایران که حالا فرمانده آن اسماعیل قاآنی است، کاری مقابل گروه داعش انجام داد که همه مخالفان تروریسم تایید می‌کنند. افغانستان هم به هیچ کشوری اجازه نمی‌دهد که جنگ‌های نیابتی خود را به داخل افغانستان بیاورند. مردم ما اجازه  نمی‌دهند که از خاک ما علیه کشور دیگری استفاده کنند. مقامات ما هم به هیچ کشوری از جمله ایران، اجازه نمی‌دهند که فعالیت‌های [نظامی] خود را در داخل افغانستان شروع کرده و از خاک ما مثل لبنان و سوریه استفاده کنند.»

این در حالی است که چندین ویدیو و عکس از دیدار قاسم سلیمانی با رهبران جهادی افغانستان منتشر شده است. برخی‌ از مجاهدین معتقدند اسماعیل قاآنی در حال برقراری ارتباط با این گروه است.

قاآنی هنگام دیدار از بامیان، معاون قاسم سلیمانی و فرمانده «قرارگاه انصار» [حوزه فعالیت این نیرو در افغانستان] بود. قرارگاه انصار، وابسته به سپاه قدس، دست‌کم از ۲۵ سال پیش با حمایت از گروه‌های مجاهدین ضد طالبان حضور داشته است.

«محمد اکبری»، از فرماندهان پیشین جهادی افغانستان که حالا به عنوان نماینده مردم بامیان در مجلس سنا افغانستان فعالیت می‌کند، به «ایران‌وایر» توضیح داد که اسماعیل قاآنی برای دیدار با مقام‌های نظامی به افغانستان سفر کرده بوده اما از جزییات این سفر بی‌خبر است: «در همان دوره جهاد، شاخه قدس وجود نداشت و قاسم سلیمانی هم به شهرت نرسیده بود. به من هم گفتند که سفر قاآنی برای بازدید از شفاخانه [بیمارستان] بوده است.»‌

اکبری در دوران مقاومت مجاهدین علیه اتحاد جماهیر شوروی پیشین، در سال‌های ۱۳۷۴ تا ۱۳۷۷، در تهران نیرو جذب می‌کرد و ارتباط نزدیکی با جمهوری اسلامی داشت.

از سوی دیگر، برخی معتقدند که فعالیت اصلی جمهوری اسلامی، افزایش نفوذ شیعیان در جغرافیاهای مختلف است. «احمد غنی خسروی»، از تحلیل‌گران مسایل سیاسی در ولایت [استان] هرات به «ایران‌وایر» گفت که جمهوری اسلامی در تلاش برای حمایت از اهل تشیع در افغانستان است و در راستای افزایش نفوذ بالای شیعیان تلاش می‎‌کند.

او در واکنش به سفر قاآنی افزود: «ایران در افغانستان هم‌پیمان و موافقانی دارد. بامیان مرکز افغانستان و مرکز اهل تشیع در این کشور است و بیشترین درصد مردمان اهل تشیع در این ولایت هستند. طبیعی است که ایران اگر بخواهد کمکی کند، در این مناطق انجام ‌دهد. ایران رهبری جهان تشیع را دارد و بسیاری از مردم افغانستان شیعه هستند. اسماعیل قاآنی هم برای افزایش نفوذ در میان شیعیان افغانستان تلاش خواهد کرد.»

به گفته او، اسماعیل قاآنی در تلاش است به قاسم سلیمانی تبدیل شود: «ایران هرچه‌قدر بر شاخه قدس سپاه پاسداران هزینه کند، به همان میزان می‌تواند سیاست‌های برون‌مرزی خود را توسعه دهد.»

بسیاری از کنش‌گران افغانستانی در پی افشای سفر پنهانی اسماعیل قاآنی به استان بامیان، ابراز نگرانی کرده‌اند که مقامات نظامی، اطلاعاتی و امنیتی دیگری هم در رفت و آمد به افغانستان باشند؛ همان‌طور که در همین گزارش، قادر کامل، تحلیل‌گر افغانستانی هم اشاره داشت که چنین سفرهای پنهانی به طور معمول انجام می‌شوند.

«سیداشرف سادات»، از فعالان مدنی افغانستان به «ایران‌وایر» گفت بسیاری از چهره‌های کلیدی سپاه پاسداران مانند اسماعیل قاآنی، برای بررسی جغرافیا به افغانستان در حال رفت‌وآمد هستند: «باید کسانی که همین سفر [اسماعیل قاآنی] را تنظیم کرده‌اند، در درون دولت افغانستان شناسایی شوند. او نه دیپلمات بود و نه باید با مقام محلی دیدار می‌کرد، بلکه باید با نظامیان دیدار داشت. بسیاری از چهره‌های کلیدی سپاه پاسداران احتمالا در راستای شناخت بهتر محیط و جغرافیا برای زمینه‌سازی حضور وفاداران شاخه قدس سپاه پاسداران، سفرهای پنهانی به افغانستان داشته باشند که می‌تواند تبعات به شدت بدی روی وضعیت افغانستان بگذارد.»

در یکی از تصاویر منتشر شده داخل هواپیما، اسماعیل قاآنی با شماری از مقام‌های جمهوری اسلامی روی نقشه افغانستان، به ویژه به سمت ولایت‌های سرحدی [مرزی] با ایران، متمرکز هستند.

البته حضور جمهوری اسلامی و اعمال نفوذ آن، شاخه‌های دیگری هم دارد که از مهم‌ترین آن‌ها، مساله آب و سدها هستند. جمهوری اسلامی مخالف سدسازی در افغانستان است و هم‌اکنون با ساخت سد «سلما» در استان هرات، از سرازیر شدن ۵۰۰ میلیون مترمکعب آب دریای «هریرود» به ایران جلوگیری شده است. اما حکومت افغانستان در تلاش است تا چندین سد بزرگ و کوچک در سطح استان‌های افغانستان احداث کند.

سیداشرف سادات گفت: «سوء نیت [مخالفت] از طرف ایران برای احداث بندها [سدها] در داخل خاک افغانستان وجود دارد. کشورهای همسایه به نوعی ساخت سدهای آبی را خطری برای خود احساس می‌کنند. سفر اسماعیل قاآنی می‌تواند به مهار آب‌های جاری در سطح افغانستان مربوط باشد.»
البته با ساخت سدهای آبی، چندین استان ایران با کمبود آب مواجه خواهند شد.

قادر کامل، تحلیل‌گر مسایل ایران و افغانستان هم معتقد است بسیاری از سفرهای پنهانی مقام‌های ایرانی وابسته به سپاه پاسداران به خاطر ممانعت از راه‌اندازی پروژه‌های مدیریت آب است. البته به باور او، اسماعیل قاآنی سال‌ها است که بر تشکیل گروه نفوذی و نیروهای نیابتی در افغانستان مشغول به فعالیت است: «اسماعیل قاآنی بیشتر در ارتباط با افغانستان فعال بوده است. قاآنی با جغرافیایی افغانستان آشنا است. او از طالبان و فاطمیون به عنوان ابزاری برای رقابت‌های منطقه‌ای استفاده می‌کند.»

کم‌تر از یک‌ماه از حضور پنهانی اسماعیل قاآنی با هویت جعلی در افغانستان می‌گذرد؛ حضوری که البته بخشی از آن با انتشار ملاقات میان او و والی بامیان خبری شد. اطلاعاتی درباره چرایی و چگونگی این سفر منتشر نشده است و هم‌چنان معلوم نیست که در این سفر چه اهدافی پی‌گیری شده است. اما آن‌چه واضح است، حضور و تلاش نیروهای وابسته به سپاه پاسداران در افغانستان است که به بهانه‌های مختلف، پروژه‌های نظامی، امنیتی و حتی عمرانی را پیش می‌برند.