انتشار سازمان‌یافته اخبار و ادعاهای ساختگی در جمهوری اسلامی ایران پدیده نوظهوری نیست. با وجود این، چهار ماه آخر سال ۱۳۹۸، از پایان آبان تا پایان اسفند، از نظر تراکم انتشار دروغ‌های حکومتی، منحصر به‌فرد بود. اعتراض‌های آبان، آمار جان‌باختگان همین ماه، تلافی قتل «قاسم سلیمانی»، ساقط کردن هواپیمای اوکراینی، انتخابات دوره یازدهم مجلس شورای اسلامی و انتشار کرونا، شش محور اصلی انتشار اخبار دروغ در طول این چهار ماه محسوب می‌شوند.
در پنجمین قسمت از این مجموعه، «ایران وایر» به بازخوانی ادعاهای رسانه‌ها و مسئولین حکومتی در مورد آمار مشارکت در انتخابات پارلمانی دوم اسفند می‌پردازیم.

***

در آستانه انتخابات مجلس یازدهم، نه تنها گمانه زنی‌های منتقدان حکومت، که نتایج برخی نظرسنجی‌های موسسات دولتی که به رسانه‌ها راه یافته بود نیز، حکایت از تمایل بسیار پایین مردم به شرکت در انتخابات داشت.
به عنوان نمونه، در ۱۲ دی، مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران (ایسپا)، نتایج نظرسنجی‌ای را منتشر کرد که مطابق آن تنها ۲۴. ۲ درصد تهرانی‌ها می‌خواستند رای بدهند و ۸۵ درصد آنها از شرایط کشور ناراضی بودند. یک هفته مانده به انتخابات هم،  نتایج نظرسنجی موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران حکایت از آن داشت که در پاسخ به این پرسش که «آیا در حال حاضر به‌طورکلی از شرایط و وضع مدیریت کشور راضی هستید»، ۹۳. ۷ مردم پایتخت ناراضی و تنها ۵ درصد راضی بوده اند.
با وجود این، با فرا رسیدن روز انتخابات، رسانه‌های حکومتی ایران اخبار بی‌شماری را در مورد «مشارکت گسترده» مردم در انتخابات یا حتی «افزایش مشارکت» آنها در نقاطی از کشور دادند. انتشار این ادعاها در زمانی صورت می‌گرفت که تا روشن شدن میزان اعتبار آنها، مدت بسیار کوتاهی باقی بود.

«احتمال می‌دهم امروز مردم رکورد مشارکت را بشکنند»
در روز برگزاری انتخابات، عباسعلی کدخدایی سخنگوی شورای نگهبان گفت: «مشارکت نسبت به دوره گذشته تفاوتی نکرده و در برخی استان‌ها هم افزایش یافته است». او همچنین در ساعات اولیه رای گیری در توییتر خودش نوشت: «خبرها حکایت از مشارکت گسترده مردم در شعب اخذ رأی دارد» (سخنگوی شورای نگهبان دو روز مانده به انتخابات هم گفته بود مشارکت «بالای ۵۰ درصد خواهد بود.»)
در اظهارنظری مشابه، محمود واعظی رئیس دفتر رئیس جمهور تاکید کرد: «درصد مشارکت در برخی از حوزه‌ها بیشتر از دوره قبل اعلام شده است». همچنین، عبدالرضا رحمانی فضلی وزیر کشور مدعی شد که «تا ساعت ۱۲ میزان شرکت‌کنندگان این بار مثل دوره گذشته مجلس بوده و تقریباً برابر است.»
سیامک ره پیک، عضو حقوقدان شورای نگهبان در برنامه «روز انتخاب» اعلام کرد: «اخبار و تصاویر مشاهده شده در رسانه‌ها از حضور گسترده مردم در انتخابات ۲ اسفند حکایت دارد». خبرگزاری تسنیم نیز به نقل از اطلاعاتی که می‌گفت از ستاد انتخابات کشور کسب کرده خبر داد، مشارکت مردم در صبح جمعه «مانند دوره قبل انتخابات بوده و تفاوتی با دوره پیشین نداشته است.»
بیان چنین ادعاهایی، با انبوهی از گزارش‌های رسانه‌های رسمی در مورد میزان مشارکت استان‌های مختلف همراه بود.
به عنوان نمونه تیتر گزارش همشهری از «صف‌های طولانی» و «حضور کهنسالان و رای اولی‌ها» خبر داد، خبرگزاری مهر بر «برآوردهای مشارکت بالا در انتخابات» تاکید داشت و کیهان اعلام کرد «کرونا هم نتوانست از شور مردم انقلابی قم در انتخابات بکاهد.»
همچنین خبرگزاری فارس، به نقل از استاندار چهارمحال و بختیاری اعلام کرد «احتمال می‌دهم امروز مردم رکورد جدیدی را در کارنامه پرافتخار سیاسی خود ثبت کنند»، به نقل از رئیس ستاد انتخابات آذربایجان‌شرقی نوشت «به‌دلیل بالا بودن مشارکت مردمی در حوزه ورزقان و اتمام تعرفه‌های اخذ رأی مجدداً تعرفه‌های دیگری ارسال شده»، و از آذربایجان‌غربی خبر داد که «تعداد صندوق‌های رای این دوره انتخابات نسبت به دوره قبل رشد ۳ درصدی داشته.»
مرور تصادفی برخی از دیگر تیترهای مشابه رسانه‌های رسمی ایران، برای یادآوری نوع اطلاعاتی که در روز انتخابات به مخاطبان داده می‌شد مفید خواهد بود: «شور و هیجان انتخاباتی در آستارا به اوج رسید» (فارس)، «کولاک برف هم حریف شور انتخاباتی اردبیلی‌ها نمی‌شود» (ایسنا)، «به علت مشارکت بالا، از تعرفه‌های جدید در مسجد ابوذر تهران استفاده می‌شود» (تسنیم)، «شور انتخاباتی در خراسان شمالی» (خبرگزاری صداوسیما)، «شور انتخاباتی در استان یزد» (خبرگزاری صداوسیما)، «حضور پر شور مردم شیراز در انتخابات» (خبرگزاری صداوسیما)، «حضور پرشور مردم در پای صندوق‌های رای در نیشابور» (مهر)، «حضور پرشور مردم در انتخابات یازدهمین دوره مجلس در اصفهان» (خبرگزاری موج)، «شور انتخاباتی در زاهدان» (ایرنا)، «میزان مشارکت مردم سیستان وبلوچستان در انتخابات بالا است» (عصر هامون)، «غلیان شور و شعور انتخاباتی در خراسان جنوبی» (خبرگزاری رسا)، «شور و هیجان انتخاباتی در آستارا به اوج رسید» (خبرگزاری شبستان)، «شور انتخاباتی در حوزه‌های مختلف آذربایجان شرقی» (مهر)، «شور انتخاباتی در گیلان به روایت تصویر» (تسنیم)، «شور انتخاباتی در ارومیه» (ایسنا)، «مشارکت بالای مردم فارس در انتخابات» (خبرگزاری ایکنا)

تاخیر در اعلام نتایج
در پایان روز دوم اسفند، نوبت به انتشار آمار مشارکت انتخاباتی رسید که مطابق سنت معمول در انتخابات، باید بلافاصله پس از پایان رای گیری صورت می‌گرفت.
در انتخابات مجلس یازدهم، مسئولان به طور مشخص وعده داده بودند که به روال معمول عمل خواهند کرد. به ویژه آنکه حسن روحانی رئیس جمهور، روز قبل از انتخابات گفته بود ۹۸ درصد صندوق‌های کشور به طور آنلاین به وزارت کشور وصلند و در هر لحظه مشخص است چند نفر رای داده اند. در روز رای گیری هم وزیر کشور گفت: «آمار مشارکت به محض اینکه انتخابات پایان یابد اعلام می‌شود». همچنین اسماعیل موسوی سخنگوی ستاد انتخابات کشور تاکید کرد: «آمار کلی مشارکت در انتخابات از ساعت ۲۳ به بعد که رای‌گیری در تعداد بسیاری از شعب اخذ رای به پایان می‌رسد، اعلام خواهد شد.»
با وجود این، با نزدیک شدن به ساعات پایانی رای گیری، به تدریج مسئولان انتخاباتی به بیان اظهاراتی پرداختند که از وجود مشکلاتی در مقابل اعلام میزان مشارکت حمایت داشت. انوشیروان محسنی بندپی، استاندار تهران که برای بازدید از شعب اخذ رای به شهرستان شهریار سفر کرده بود، نخستین کسی بود که اعلام کرد: «قرار بر این شده که آمار به صورت جزئی اعلام نشود، بلکه به صورت کشوری به اطلاع مردم برسد». اظهارات او، بازتاب رسانه‌‌ای گسترده‌‌ای یافت و به این تعبیر شد که در بسیاری از حوزه‌ها، میزان مشارکت آن قدر پایین است که حکومت نمی‌داند چطور باید اعلام شود.
فردای روز رای گیری، و در حالی که هنوز آمار مشارکت اعلام نشده بود، اسماعیل موسوی دبیر ستاد انتخابات گفت که آمار نهایی مشارکت در انتخابات مجلس «پس از اتمام شمارش آرا در کل حوزه‌های انتخابیه اعلام می‌شود». او بدون توضیح در این مورد که چرا در انتخابات‌های قبلی آمار مشارکت پیش از اعلام نتایج آرای کاندیداها اعلام می‌شده و حالا نمی‌شود افزود: «امکان مغایرت آمار در شرایط اعلام زودهنگام آن وجود دارد.»
با گذشت دو روز از انتخابات، اعلام نشدن میزان مشارکت به تدریج صدای اعتراض بسیاری از چهره‌های سیاسی ایران را هم بلند کرد؛ تا جایی که حتی عزت الله ضرغامی، رئیس پیشین سازمان صدا و سیما توییت کرد: «لااقل رقم نهایی مشارکت که بلافاصله بعد از پایان رای گیری، از طریق تعداد تعرفه‌های مصرف شده قابل تشخیص است را اعلام کنید. ظاهرا ویروس اطلاع رسانی، از سقوط هواپیما به نتیجه انتخابات هم سرایت کرده است.»

رکورد پایین‌ترین میزان مشارکت
سرانجام وزیر کشور، در چهارم اسفند میزان مشارکت در انتخابات مجلس یازدهم را ۴۲٫۵۷ درصد اعلام کرد. این رقم، با فاصله کم‌ترین میزان مشارکت در تاریخ انتخابات مجلس شورای اسلامی محسوب می‌شد، و تنها در مقایسه با انتخابات مجلس دهم، حدود ۱۹ درصد پایین‌تر بود.
در سطح استانی نیز، نرخ مشارکت رسمی مجلس یازدهم در مقایسه با مجلس دهم، مثلا در تهران از ۵۰ به ۲۶ درصد، در البرز از ۵۴ به ۲۸ درصد، در کردستان از ۵۳. ۳ به ۳۱ درصد، در اصفهان از ۶۱ به ۳۶ درصد، در مرکزی از ۶۰. ۴ به ۴۰ درصد، در گیلان از ۵۶ به ۴۱ درصد و در خوزستان از ۷۰ به ۴۲ درصد رسیده بود. درحقیقت، برخلاف اظهارات سخنگوی شورای نگهبان که «مشارکت نسبت به دوره گذشته تفاوتی نکرده و در برخی استان‌ها هم افزایش یافته»، میزان مشارکت انتخاباتی در تک تک استان‌ها کاهش جدی یافته بود.
البته بسیاری از روزنامه نگاران و منتقدان حکومت، با استناد به گزارش‌های رسیده از استان‌ها، تصاویر مکان‌های رای گیری و تناقض‌های موجود در آمار رسمی مشارکت در حوزه‌های مختلف، رقم حدود ۴۲ درصدی مشارکت را نیز اغراق شده می‌دانستند. ولی گذشته از این ابهام، حتی آمار مشارکت رسمی اعلام شده از سوی دولت، به وضوح ثابت می‌کرد که میزان حضور شهروندان در پای صندوق‌های رای به شدت پایین آمده است.
این در حالی است که در میان همین شرکت کنندگان محدود هم، بخش بزرگی از افراد حاضر نشده بودند به هیچ یک از کاندیداهای مجلس رای بدهند و رای‌های سفید یا باطله داده بودند. اگرچه وزارت کشور از اعلام آرای باطله در سرتاسر کشور خودداری کرد، ولی برخی رسانه‌ها، اطلاعات جسته و گریخته‌‌ای را از این آرا منتشر کردند که شگفت انگیز می‌نمود.
به عنوان نمونه، به نوشته روزنامه جمهوری اسلامی در حوزه انتخابیه یزد «آرای باطله» با رقم ۲۴ هزار آرای در جایگاه دوم آرای این حوزه قرار داشت (یعنی منتخب دوم یزد، از آرای باطله کمتر رای آورده بود). این روزنامه، همچنین خبر داد در «یکی از حوزه‌های انتخابیه استان تهران» –که نامش را نبرده بود- ۵۵ هزار رای باطله به صندوق‌ها ریخته شده که حتی از آرای منتخب اول بیشتر بوده.
با وجود تمام اینها، آیت الله خامنه‌‌ای بعد از انتخابات مجلس یازدهم از «از حضور گسترده مردم در انتخابات» سخن گفت. او در عین حال، از «فضاسازی منفی و پر حجم دستگاه‌های تبلیغاتی بیگانه علیه شرکت مردم در انتخابات» انتقاد کرد و افزود: «در دو روز آخر نیز به بهانه یک بیماری و ویروس، رسانه‌های آنها از کمترین فرصت برای منصرف کردن مردم از حضور در انتخابات چشم‌پوشی نکردند.»
اشاره رهبر جمهوری اسلامی، به بیماری کرونا بود که او و سایر مقام‌های حکومتی، همچنان گسترش آن را در کشور انکار می‌کردند، ولی تدریجا، به یک فاجعه‌‌ای ملی بی‌سابقه تبدیل شده بود.