بهرام رحمانی
امروز پنجشنبه هجدهم دی ۱۳۹۹ – هفتم ژانویه ۲۰۲۱ سالگرد سقوط هواپیمای مسافربری اوکراینی با اصابت دو موشک سپاه پاسداران جمهوری اسلامی ایران است.
با گذشت یک سال از سرنگونی بویینگ ۷۳۷ اوکراینی به شماره ۷۵۲ و جانباختن ۱۷۶ سرنشین آن، نه تنها پرونده این فاجعه هنوز در افکار عمومی بسته نشده، بلکه جمهوری اسلامی هنوز بسیاری از زوایای آن را از افکار عمومی پنهان کرده است.
ساعت ۶:۱۲ دقیقه صبح ۱۸ دی ۱۳۹۹ هواپیمای متعلق به خطوط هواپیمایی اوکراین در صبحی متفاوت از صبحهای روزهای قبل از باند پرواز فرودگاه خمینی تهران به سمت کییف به پرواز درآمد اما این پرواز هیچگاه به مقصد نرسید. چرا که این هواپیما با دو موشک پدافند هوایی سپاه در همان دقایق اولیه سرنگون شد. خانوادههای قربانیان این پرواز یک سال پس از این حادثه مرگبار میگویند همچنان بهدنبال حقیقت ماجرا و در پی اجرای عدالتند. و در گزینه آخر دنبال غرامت میروند.
چند ساعت قبل از بلند شدن این هواپیما، خبر حمله موشکی سپاه پاسداران ایران به پایگاه نظامیان آمریکا در عین الاسد عراق در انتقام کشتن پاسدار قاسم سلیمانی فرمانده سپاه قدس جمهوری اسلامی ایران به سرخط خبرهای رسانههای جهان تبدیل شده بود.
هواپیمای بوئینگ ۷۳۷ با ۱۷۶ سرنشین در حومه شهریار سقوط کرد و نام قربانیان پرواز یک به یک در شبکههای اجتماعی منتشر میشد. مقامهای جمهوری اسلامی ایران در آن روز و دو روز پس آن سکوت کرده بودند اما خبرهای رسانهها و انتشار ویدئوهایی از زمان اصابت موشک باعث شد تا مقامات جمهوری اسلامی ایران لب به اعتراف بگشایند.
یک روز بعد از این حادثه زمزمهها و شایعات درباره سقوط این هواپیما اوج گرفت. اما شامگاه ۱۹ دی ماه این شایعات جنبه رسمیتر پیدا کرد بهطوریکه برخی از رسانهها در ابتدا به نقل از مقامهای آمریکایی که نام آنها را ذکر نکرده بودند گفتند هواپیمای اوکراینی به احتمال زیاد از سوی جمهوری اسلامی ایران به صورت تصادفی ساقط شده است.
از طرف دیگر، سپاه پاسداران در بیانیهای در سالگرد این حادثه مرگبار انگشت اتهام را سوی آمریکا گرفت و گفت که «این اتفاق تلخ در پی ماجراجوییهای ضد انسانی و اقدامات تروریستی آمریکا در منطقه به وقوع پیوست.»
به دنبال ساقط شدن پرواز ۷۵۲، مقامهای سیاسی و نظامی و رسانههای جمهوری اسلامی علاوه بر پنهانکاری و دروغگویی ادعاهای متنوعی را انتشار دادند که مطابق آنها، کسانی که از نظر حاکمیت از علت سقوط تردید داشتند متهم به همکاری به دشمن میشدند.
بلافاصله پس از سرنگونی هواپیمای اوکراینی، مقامهای سیاسی و نظامی جمهوری اسلامی به رد اخبار و تحلیلهایی پرداختند که واقعه «سقوط این هواپیما بر اثر نقص فنی» را باور نداشتند. برای مثال در روز ۱۸ دی، ابوالفضل شکارچی «سخنگوی ارشد نیروهای مسلح»، با «مضحک» دانستن این تحلیل که «هواپیمای اوکراینی مورد اصابت قرار گرفته» اطمینان داد «شایعاتی که در خصوص این هواپیما مطرح میکنند کاملا دروغ محض است و هیچ کارشناس نظامی و سیاسی این موضوع را تایید نمیکند.»
این پاسدار سپاه هشدار داد: «قطعا این موضوع توسط خط نفاق به نفع آمریکاییها دنبال میشود و توطئهای دیگر در حوزه جنگ روانی است.»
رییس سازمان هواپیمایی کشوری در مصاحبه ۱۸ دی خود با برنامه گفتوگوی ویژه خبری شبکه دوم سیما، با طرح ادعای حرکت هواپیما به سمت تهران گفت: «هواپیما در حالی که رو به شمال میرفته، اما رو به جنوبشرقی سقوط کرده است و این نشان میدهد هواپیما میخواسته به فرودگاه برگردد.» او با ذکر اینکه «امکان انفجار این هواپیما بر اثر شلیک موشک از لحاظ فنی وجود ندارد»، تصاویر منتشر شده در فضای مجازی از بقایای یک موشک روسی در کنار لاشه هواپیکای اوکراینی را «کذب محض» دانست.
۱۸ دی حمزه پاریاب «کارشناس امور دفاعی» هم در تلویزیون داستانی را سر همبندی کرد و گفت در سیستم پدافند هوایی ایران «هواپیمای مسافربری از جنگندهای که سرعت بیش از هزار کیلومتر دارد یا هر نوع پرندهای بهآسانی قابل شناسایی است»، پس «اینکه در این شرایط سقوط هواپیمای اوکراینی را اشتباه سامانه پدافندی اعلام میکنند چیزی جز ظلم و خودتحقیری نیست.»
علی عابدزاده رییس سازمان هواپیمایی کشوری که در ۱۸ دی میگفت: «شاهدان دیدهاند که آتش در هواپیما وجود داشته و یک دقیقه در هواپیما بوده است درحالی که اگر به هواپیما موشک میخورد بلافاصله منفجر میشد.»
او به علاوه گوشزد میکرد که «بین همه بخشهای نظامی و غیر نظامی در ایران هماهنگی کامل وجود دارد»، و میپرسید: «مگر میشود پدافند به هواپیمایی شلیک کند که هشتهزار پا ارتفاع دارد؟»
البته توضیح بیشتری نداد که چرا نمیشود.
۱۹ دی، حسن رضاییفر رییس «کمیسیون بررسی سانحه» سازمان هواپیمایی کشوری با اشاره به همین عکس اطمینان داد: «ما اصلاً در محل سایت سانحه هیچ قطعهای از موشک پیدا نکردیم.»
خبرگزاری تسنیم، در ۱۹ دی نوشت هواپیماهای مسافربری دیگری نیز در نزدیکی محل واقعه در حال پرواز بودهاند و نتیجتا «اگر این ادعای خندهدار که سامانه روشن شده و آنقدر بیمنطق و بدون کنترل به سمت هواپیمای مسافربری شلیک کرده درست میبود… باید شاهد شلیک به سایر هواپیماهای مسافربری دیگر در آسمان میبودیم.»
این خبرگزاری سپس مدعی شد: «افرادی که کوچکترین شناختی از نحوه فعالیت سامانههای پدافندی داشته باشند» می دانند که ادعای اصابت موشک به هواپیمای اوکراینی «چهقدر مهمل و غیرمنطقی است.»
۱۹ دی، یک خبرگزاری وابسته به سپاه مدعی شد از طریق خودِ غربیها در جریان تمام پشت پردههای ماجرا قرار گرفته است: «برخی منابع غربی به تسنیم میگویند استفاده از کارت سقوط هواپیمای بویینگ متعلق به اوکراین در نزدیکی فرودگاه امام خمینی یکی از مصوبات جلسات کاخ سفید بوده و فضاسازی بر اساس آن به سیا و پنتاگون واگذار شده و مدیران رسانههای بزرگ غربی درباره آن توجیه(brief) شدهاند.»
۱۹ دی، علی ربیعی سخنگوی دولت تشکیک در نقص فنی هواپیما را یک «روش کاملا حساب شده و شناخته شده در عملیات روانی» دانست و افزود: «در آینده که مشخص شد این ادعای دروغ عاری از حقیقت است هیچ کس مسئولیت این دروغ بزرگ را بر عهده نخواهد گرفت.»
ربیعی که سابقه طولانی در نهادهای اطلاعاتی – امنمیتی جمهوری اسلامی دارد با متهم کردن کسانی که سخن حکومت را باور نداشتند به همسویی با واشنگتن مهتم کرد و با ریاکاری گفت: «سیستم عملیات روانی دولت آمریکا و همراهان آگاه و ناآگاه آنها با این دروغپردازیها بر زخمهای جانکاه خانوادههای داغدار نمک میپاشند.»
روز ۲۰ دی نیز شبکه دوم سیما اظهارات حمزه پاریاب «کارشناس امور دفاعی» را روی آنتن برد که نصیحت میکرد: «کاربران شبکههای اجتماعی درباره این سانحه، وارد بازی رسانهای کثیف و عملیات روانی آمریکاییها نشوند… این کاربران خود را جای خانوادههایی بگذارند که عزیزان خود را در این سانحه از دست دادهاند و شایعات و اطلاعات نادرست، بیش از پیش آنها را داغدار میکند.»
در کنار این تاکیدات کلی، بسیاری از مقام های رسمی به بیان توضیحات «فنی» متنوع در رد دخالت نهادهای حکومتی در سقوط هواپیما پرداختند.
۲۰ دی، خبرگزاری نسیم آنلاین وابسته به سپاه، لازم دانست به نقل از یک «منبع آگاه در فرودگاه امام خمینی» اعلام کند: «هواپیما نقص فنی داشت، مهندس ایرانی طبق فرم موجود اجازه پرواز را نداده بود اما مهندس اوکراین ایرلاین مخالف بوده و اعلام کرده که مشکلی برای پرواز نیست و پرواز میکنیم.»
اما ساعاتی پس از سرنگونی هواپیما، از سویی قاسم بینیاز رییس مرکز ارتباطات و اطلاعرسانی وزارت راه و شهرسازی خبر داد «علت سقوط هواپیمای اوکراینی که صبح امروز در نزدیکی شهر جدید پرند سقوط کرد، آتشسوزی در قسمت موتور هواپیما بود»، و از سوی دیگر علی عابدزاده رییس سازمان هواپیمایی کشوری دلیلِ احتمالیِ اعلام نشدن «آتشسوزیِ» به برج مراقبت را آن دانست که «در کابین خلبان دود وارد شده و خلبان بهجای صحبت کردن با برج مراقبت، تلاش کرده است هواپیما را نجات دهد.»
۲۰ دی، خبرگزاری دولت تحلیلی را در مورد سناریوی «دشمن» منتشر کرد: «در این سناریو احتمالا سه هدف با هم به دست خواهد آمد: اول اینکه عملیات شهید سلیمانی، تحت تاثیر رسانهای قرار میگیرد؛ دوم اینکه بعد از آشتی نصفه و نیمه اوکراین و روسیه در کریسمس امسال… سقوط یک هواپیمای اوکراینی با موشک روسی میتواند دوباره آتش تنش در آن منطقه را روشن کند؛ سوم اینکه ایالات متحده آمریکا خواهد توانست با ادامه این موج رسانهای احتمالا بدلی در برابر جنایت خود در اسقاط هواپیمای ایرانی بر بالای خلیج فارس در سال ۱۳۶۷ بسازد.»
روزنامه کیهان وابسته به نهاد رهبری جمهوری اسلامی، در همان روز بخشهای دیگری از «توطئه» جاری را چنین تشریح کرد: «مقامات دهشتزده آمریکایی که این روزها پس از سیلی موشکی سپاه از حالت گستاخی و کریخوانی به شوک ضربه حیثیتی و لاک انفعال رفتهاند، کوشیدند با جنگ روانی و عملیات رسانهای علت سقوط هواپیما را برخورد اشتباهی یک موشک به آنجا بزنند تا پوزه به خاک مالیده شده خود در پایگاه عینالاسد را ترمیم کنند و از ضرر شرکت بویینگ نیز بکاهند.»
نظریه توطئه مرتبط با شرکت بویینگ، همان بود که ساعاتی پس از سرنگونی پرواز ۷۵۲، از سوی علی عابدزاده رییس سازمان هواپیمایی کشوری هم مطرح شده بود: «آمریکا در چند ماه اخیر بهعلت ضرر هنگفتی که شرکت بوئینگ داده و این سومین هواپیمای بوئینگ است که اخیرا بهعلت نقص فنی سقوط کرده است، برای جلوگیری از ضرر بیشتر این شرکت این ادعاها(بحث اصابت موشک) را مطرح میکند.»
همچنین در بیانیه ۲۰ دی «جمعی از متخصصان اتحادیه صنایع هوایی و فضایی ایران و دانش آموختگان مهندسی هوافضای دانشگاه صنعتی شریف» چنین تبیین شده بود: «هواپیمای بوئینگ ۷۳۷… در ۱۵ سال اخیر بیشترین سانحه مرگبار را داشته… که موجب ضرردهی و عزل مدیرعامل بوئینگ و پایین آمدن سهام آن شد. این سقوط آخر هم ضربه شدیدتری به آن شرکت میزند؛ فلذا سعی بر این کرده اند که در جنگ رسانهای جای قاتل و مقتول را عوض کنند.»
۲۰ دی، نوبت به انتشار بیانیه منسوب به «جمعی از متخصصان اتحادیه صنایع هوایی و فضایی ایران و دانش آموختگان مهندسی هوافضای دانشگاه صنعتی شریف» رسید که مطابق آن: «هواپیما… اگر مورد هدف قرار گرفته بود در هوا متلاشی می شد و تکه های آن کیلومترها از هم دور می افتاد، در حالی که در فیلم ها مشخص است که روی زمین در اثر برخورد متلاشی شده و همه تکهها یکجا افتاده است.»
۲۰ دی خبرگزاری دولتی ایرنا، در اشارات کارشناسی جداگانه ای به عکس فوق توضیح داد که نه تنها این عکس «از نظر آسفالت و جدول اساسا مربوط به این محل نیست»، که «اگر واقعا چنین کاری صورت گرفته بود اساسا این امکان وجود نداشت که عکاسان خبری به این شکل آزاد بتوانند در محل حضور پیدا کرده و اقدام به عکس برداری کنند»، و تازه «در این عکس قسمت جلوی موشک که قاعدتا باید به هدف برخورد می کرده کاملا سالم است.»
غیره از سخنگویان برخی رسانههای وابسته به حکومت هم با استناد به منابع بینالمللی دست به انتشار اخبار جعل و دروغ میزدند. برای مثال در ۱۹ دی تسنیم، دیگر خبرگزاری وابسته به سپاه، اظهارات «یک منبع امنیتی کانادایی که نامش فاش نشده» را بازگو کرد که میگفت: «ارزیابی و برآورد اولیه سرویسهای اطلاعاتی غربی نشان میدهد هواپیمای مسافربری اوکراینی که در ایران سقوط کرده است، با موشک سرنگون نشده… با یک نقص فنی روبه رو شده.»
یا ایرنا در ۲۰ دی، از «اطلاعات سایت فلایت رادار ۲۴» نتیجه گرفت هواپیما مورد اصابت موشک قرار نگرفته بلکه «با یک مشکل سیستمی برخورد کرده و حتی ارتباط رادیویی خود را نیز یک دقیقه پیش از سقوط از دست داده است.» این خبرگزاری وابسته به دولت، همچنین با اشاره به ویدیوی منتشر شده از اصابت دو موشک به هواپیما، که نیویورک تایمز اصالت آن را تایید کرده بود، نوشت «به اعتقاد یک گروه تحقیقاتی به نام بلینگ کت» ویدیو در جایی گرفته شده که ۳۲ کیلومتر با محل سقوط هواپیما فاصله داشته، و پرسید: «آیا اساسا این امکان وجود دارد که هواپیمایی بر اثر اصابت موشک به آن با چنین انفجاری در آسمان مواجه شود و بعد به راه خود ادامه بدهد و در مسیری برای بازگشت به فرودگاه سقوط کند؟»
در همان روز خبرگزاری فارس، وابسته به سپاه پاسداران، بدون اشاره به ویدیوی معروف اصابت موشک، از «رسانههای ضدانقلاب و بیگانه که در قالب گفتوگو با کارشناسان سوالات و شبهات جدیدی را مطرح کردند» سئوال کرد: «آیا میشود موشکی از سطح شهر بلند شود یا ضد هوایی شلیک کند اما کسی متوجه نشود و فیلم و صدایی از آن منتشر نشود؟»
در حالی که ۲۱ دی حکومت سرانجام اعتراف کرد که دلیل سقوط هواپیما موشک بوده، روزنامه قدس ارگان آستان قدس رضوی با اصرار نوشت: «با شعبده دروغ سقوط هواپیمای اوکراینی به دلیل اصابت موشک ایران هم رسوایی ترامپ در عراق برای چند روزی تحتالشعاع قرار گرفت و هم بوئینگ از ورشکستگی نجات یافت.»
در همان روز، ستاد کل نیروهای مسلح با صدور بیانیهای اعلام کرد که بویینگ اوکراینی را، پدافند ضدهوایی ایران ساقط کرده، هرچند این سرنگونی «بر اثر بروز خطای انسانی و به صورت غیرعمد» بوده و قرار است «مقصر آن به سازمان قضایی نیروهای مسلح معرفی شود تا با خطاهای صورت گرفته برخورد قانونی صورت گیرد.» ساعاتی بعد هم، امیرعلی حاجیزاده فرمانده نیروی هوا فضای سپاه، مسئولیت این نهاد نظامی در سرنگون کردن هواپیمای اوکراینی را پذیرفت.
اما حتی بعد از مشخص شدن مسئولیت سپاه پاسداران در واقعه، رسانههای وابسته به سپاه کوتاه نیامدند و با انتشار نظریههای توطئه متنوع، به سلب مسئولیت از آن نهاد ادامه دادند.
در ۲۳ دی، خبرگزاری تسنیم ادعای دیگری را مطرح کرد که «گمانههای مربوط به اجرای جنگ الکترونیک توسط دشمن روی خود هواپیمای ۷۳۷ یا روی سامانه پدافندی» بسیار مورد توجه «محافل تحلیلی نظامی در دنیا» قرار گرفته است. تسنیم افزود: «کارشناسان مختلف با بیان حقایقی از این نوع حملات که توسط آمریکا و رژیم صهیونیستی در سالهای اخیر صورت پذیرفته در واقع به صورت ضمنی در حال تقویت احتمال وقوع چنین جنایتی توسط دشمن هستند.”
هرچند به فاصلهای اندک، مسئولان نظامی ایران در جلسه غیرعلنی خود در کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس خبر دادند که تئوری جنگ الکترونیکی مبنایی ندارد. این جلسه ۳۰ دی و با حضور نماینده سازمان هوا- فضای سپاه، جانشین فرمانده کل ارتش، رئیس کمیته ویژه بررسی ستاد کل نیروهای مسلح، رئیس هواپیمای کشوری و مدیر فرودگاه بینالمللی امام تشکیل شد و در پایان آن، مجتبی ذوالنوری رییس کمیسیون امنیت ملی مجلس گفت: «ابهام در خصوص احتمال جنگ الکترونیک و هجوم سایبری در این حادثه به عنوان یکی از مباحث مطرح شد… اما فعلاً این موضوع اثبات نشده است.»
حاجیزاده همچنین، طی ادعای جداگانه ای در مصاحبه ۲۱ دی گفت اپراتور موشک سپاه از زمانی که هواپیمای اوکراینی را دیده، «۱۰ ثانیه فرصت داشته است تصمیم بگیرد.» اگرچه مجله فوربس، یک روز بعد توضح داد از زمانی که اپراتور موشک تور ام-۱ هدف خود را میبیند، بسته به فاصله هواپیما حداقل ۱ دقیقه و ۵۳ ثانیه و حداکثر ۳ دقیقه و ۳۹ ثانیه فرصت تصمیم گیری دارد.
نکتهای مهمتر در اظهارات ۲۱ دی فرمانده نیروی هوا- فضای سپاه آن بود که او در توضیحات خود در مورد «خطای» منجر به سرنگون شدن هواپیمای اوکراینی، از شلیک یک موشک به این هواپیما سخن میگفت.
به همین علت وقتی در ۲۴ دی، نیویورک تایمز ویدیویی را منتشر کرد که نشاندهنده شلیک دو موشک به هواپیما بود، یک بار دیگر مدافعان سپاه، بسیج شدند تا با استدلال های گوناگون، آن رسانه را به جعل خبر متهم کنند. تا جایی که خبرآنلاین، منتسب به اصولگرایانِ حامی دولت، در ۲۵ دی فیلم نیویورکتایمز را «جعلی» و «مربوط به سه ماه قبل» توصیف کرد.
وبسایت مشرق در ۲۸ دی، در گزارشی به توضیح جزء به جزء ادعاهای عجیب فردی به نام محمود منصور اختصاص داد که او را «یکی از بزرگترین استراتژیستها» و دارنده «پستها و مناصب متعدد در نیروهای مسلح و سازمان اطلاعات و امنیت مصر» معرفی میکرد. این فرد بویینگ ۷۳۷ اوکراینی را «به ظاهر مسافربری» اما درواقع یک آواکس(هواپیمای جاسوسی) می دانست که «به شکل مسافربری طراحی شده بود.»
در ادامه این داستانسرایی در این رسانه، آمده بود که «سپاه مطمئن شده» هواپیمای اوکراینی «درحال جاسوسی برای آمریکاییهاست و ادامه پرواز آن در آسمان ایران به معنای دادن گرای دقیق از اهداف به آمریکاییهاست.» در نتیجه، اپراتور موشک سپاه پاسداران باید انتخاب میکرده که آیا «یک هواپیمای فوق مدرن جاسوسی را هدف بگیرد که ۱۷۰ انسانِ بیگناه را برای تضمین موفقیت عملیاتش به گروگان گرفته بود، یا اینکه اجازه دهد، دهها شاید هم صدها موشک کروزِ آمریکایی در مرحله اول نقاط شناسایی شده را هدف بگیرند.» آخر این داستان چنین جمعبندی شده بود که «آن اپراتور با تصمیم درست خود کشوری را از نابودی نجات داده.»
خبرگزاری نسیم آنلاین وابسته به سپاه، روایتی جعلی را از یک «منبع آگاه در فرودگاه امام خمینی» منتشر کرد که حکایت داشت: «هواپیما نقص فنی داشت، مهندس ایرانی طبق فرم موجود اجازه پرواز را نداده بود اما مهندس اوکراین ایرلاین مخالف و اعلام کرده که مشکلی برای پرواز نیست و پرواز میکنیم.»
مجددا در گزارش ۲۱ تیر ۹۹ سازمان هواپیمایی کشوری به وضوح از شلیک دو موشک به سمت هواپیمای اوکراینی در ساعتهای ۶:۱۴:۴۱ و ۶:۱۵:۰۶ روز ۱۸ دی حکایت میکرد.
این در حالی بود که اعتراف رسمی به شلیک دو موشک به فاصله ۲۵ ثانیه، بازتاب گستردهای در فضای مجازی داشت. از یکسو کسانی میپرسیدند که اگر شلیک نخستین موشک نوعی خطا بوده، چرا دومین موشک شلیک شده، و از سوی دیگر افرادی برای شلیک موشک دوم، دلایل فنی متفاوتی را ذکر میکردند؛ و مشخصا این ادعا را که سامانه موشکی تور ام-۱، به طور خودکار دو موشک را به سمت هدف خود شلیک میکند.
ادعای اخیر هم به نوبه خود، با گزارش ۹ تیر ۹۹ غلامعباس ترکی دادستان نظامی استان تهران در تناقض بود که تصریح داشت شلیک موشک دوم نیروهای سپاه پاسداران به هواپیمای اوکراینی «قابل پیشگیری» بوده و اپراتور برای شلیک مجدد به هواپیما «کسب مجوز نکرده.» او میافزاید که این اپراتور بعد از پاسخ نگرفتن درباره مجوز شلیک اول، شلیک بعدی را انجام داده و «۲۶ ثانیه بعد باز هم بدون مجوز موشک دوم را شلیک کرده است.»
خبرگزاری تسنیم مدعی شد «برخی منابع غربی» به این خبرگزاری وابسته به سپاه خبر دادهاند «استفاده از کارت سقوط هواپیمای بویینگ متعلق اوکراین یکی از مصوبات جلسات کاخ سفید بوده و فضاسازی بر اساس آن به سیا و پنتاگون واگذار شده و مدیران رسانههای بزرگ غربی درباره آن توجیه شدهاند.»
پس از آنکه ایران مسئولیت شلیک موشک به این هواپیمای مسافربری را برعهده گرفت، گروهی از شهروندان در اعتراض به این اقدام در تهران و چندین شهر کشور تجمع کردند.
یکی از مراکز اعتراض در تهران دانشگاه امیرکبیر بود که نیروهای امنیتی اقدام به شلیک گاز اشکآور کردند. تجمعهای مشابه مقابل دانشگاههای شریف و تهران نیز برگزار شد.
با این حال اعتراضها تا چند روز ادامه پیدا کرد و شماری از معترضان از جمله دانشجویان بازداشت شدند. قوه قضاییه جمهوری اسلامی ایران برای بسیاری از معترضان پرونده قضایی تشکیل داد بهطوریکه سازمان دیدبان حقوق بشر در اردیبهشت گذشته اعلام کرد که تنها در مدت یک ماه دستکم ۱۳ نفر به خاطر اعتراض به ساقط کردن هواپیمای مسافربری اوکراین به زندان محکوم شدهاند.
بهاره هدایت، زندانی سیاسی سابق و فعال دانشجویی به خاطر حضور در تجمع دانشگاه امیرکبیر تهران، به چهار سال و ۸ ماه زندان به همراه محرومیتهای اجتماعی محکوم شد. هشت ماه از این حکم زندان نیز به خاطر انتشار توییتهایی درباره ساقط شدن هواپیمای اوکراینی بوده است.
مهدی محمودیان فعال سیاسی نیز تابستان گذشته در توییتی اعلام کرد که با شکایت وزارت اطلاعات و حکم قاضی افشار رییس شعبه ۲۶دادگاه انقلاب در مجموع به ۵ سال حبس و ۲ سال محرومیت اجتماعی محکوم شده است.
وی اضافه کرد: «۴ سال به خاطر فراخوان روشن کردن شمع به یاد قربانیان انهدام هواپیمای اوکراینی توسط موشک های سپاه بوده است.»
شماری از دانشجویان دانشگاههای تهران و همچنین شهرستانها نیز در بین محکومان اعتراضها به ساقط کردن این هواپیما حضور دارند. از سوی دیگر تعدادی خبرنگار که سازمان گزارشگران بدون مرز شمار آنها را ۲۱ نفر عنوان کرده است پس از این حادثه از سوی وزارت اطلاعات و سپاه پاسداران به دلیل اطلاعرسانی و موضعگیری در شبکههای اجتماعی احضار شدند.
غلامحسین اسماعیلی، سخنگوی قوه قضاییه چند روز پس از ساقط شدن این هواپیما در تاریخ ۲۴ دی ۱۳۹۸ به خبرنگاران گفت: «بررسی خواهیم کرد که جنگافروزی آمریکا چه نقشی در بروز این حادثه داشته و تحقیقات مفصل در این خصوص انجام شده و افرادی هم بازداشت شدهاند و رسیدگی مراحل اولیه کار را طی میکند.»
محمد جواد ظریف، وزیر خارجه ایران نیز در بهمن ۹۸ در گفتوگویی با روزنامه اشپیگل آلمان گفته بود که «مامور ایرانی که به هواپیمای اوکراینی شلیک کرده بود اکنون در زندان است.»
سخنگوی قوه قضاییه ایران در خرداد ماه ۱۳۹۹ نیز گفته بود شش نفر در رابطه با این موضوع بازداشت شدهاند البته وی جزییات بیشتری را مطرح نکرد.
اسماعیلی روز ۱۶ دی ۹۹ با ارائه آخرین اطلاعات درباره این پرونده گفت: «تحقیقات پرونده جانباختگان هواپیمایی اوکراینی تکمیل شده و تا پایان دی ماه رسیدگی میشود.»
دادستانی کل اوکراین نیز در در آبان ماه اعلام کرد طبق اتهامهایی که به بازداشت شدگان این پرونده تفهیم شده است، حداکثر مجازات آنها سه سال زندان خواهد بود.
شیخ حسن روحانی روز چهارشنبه شش ژانویه – ۱۷ دی در آخرین اظهارات خود در آستانه سالروز ساقط شدن هواپیمای اوکراینی ادعا کرد که دولت او بر محاکمه مسببین حادثه اصرار دارد.
غلامعباس ترکی، دادستان نظامی تهران نیز روز چهارشنبه ۱۷ دی ۱۳۹۹ یعنی یک روز پیش از سالگرد این حادثه مرگبار در گفتوگو با باشگاه خبرنگاران گفت: «در حال حاضر تنها یک متهم در بازداشت است و سایرین با تودیع وثیقه و سایر قرارهای مناسب آزاد شدهاند؛ جزییات بیشتر بعد از صدور کیفرخواست و معرفی مقصران به دادگاه اعلام خواهد شد.»
اما دو جعبه سیاه این هواپیما نیز محل مناقشههای زیادی بود. حسین رضاییفر، مدیرکل بررسی سوانح سازمان هواپیمایی کشور دو هفته پس از این حادثه گفته بود که برنامهای برای ارسال جعبه سیاه بوئینگ ۷۳۷ به خارج از ایران ندارند.
او در عین حال گفته بود اگر امکان خواندن جعبه سیاه در ایران فراهم نشد گزینههای ارسال، اوکراین و فرانسه است.
جاستین ترودو، نخست وزیر کانادا نیز از نخستین مقامهای خارجی بود که از ایران خواست تا جعبههای سیاه این هواپیما را به فرانسه بفرستد.
جمهوری اسلامی ایران در نهایت در تابستان گذشته و شش ماه پس از حادثه قبول کرد که جعبههای سیاه هواپیما را به فرانسه ارسال کند. فرآیند بازخوانی جعبههای سیاه هواپیما در اوایل مرداد ماه در فرانسه به پایان رسید و ایران تاکید کرد که طبق قوانین بینالمللی نتایج بازخوانی اطلاعات جعبه سیاه هواپیمای ساقط شده توسط سامانه موشکی سپاه پاسداران، باید توسط خود جمهوری اسلامی اعلام شود.
تورج دهقانی زنگنه، رییس سازمان هواپیمایی ایران یک ماه پس از انجام فرآیند بازخوانی جعبههای سیاه در اوایل شهریور اعلام کرد که تا ۱۹ ثانیه بعد از انفجار موشک اول که به سوی این هواپیما شلیک شده بود، صدایی از کابین مسافران شنیده نمیشد و مسافران در سلامت جسمانی بودهاند.
به گفته رییس سازمان هواپیمایی ایران، ضبط صدا از سوی هر دو جعبه سیاه (CVR و DVR) در فاصله ۱۹ ثانیه پس از شلیک موشک نخست قطع می شود و به همین دلیل تحلیلی از آثار موشک دوم در جعبه سیاه وجود ندارد؛ موشکی که به گفته او ۲۵ ثانیه پس از اصابت موشک نخست به هواپیما برخورد کرده و باعث آسیب قابل توجه به هواپیما شده است.
غلامعلی جهانگیری، معاون بیمه مرکزی ایران سال گذشته در گفتوگو با ایسنا رقم خسارت ساقط شدن هواپیمای اوکراینی را بین ۱۰۰ تا ۱۵۰ میلیون دلار برآورد کرده و گفته بود: «این خسارت از سوی دولت ایران پرداخت خواهد شد.» وی درباره خسارت به هواپیما گفته بود که خسارتی که باید بابت بدنه این هواپیما پرداخت شود ۷۰ میلیون دلار پیشبینی شده است.
پرداخت غرامت به خانواده قربانیان نیز بارها مطرح شده است. بسیاری از این خانوادهها دادخواهی و روشن شدن حقیقت را نسبت به دریافت غرامت در اولویت میدانند.
اما هفته گذشته هیات دولت شیخ حسن روحانی اختصاص مبلغ «۱۵۰ هزار دلار» غرامت به بازماندگان هر کدام از سرنشینان هواپیمای اوکراینی را تصویب کرد.
پیش از این، حامد اسماعیلیون، سخنگوی خانوادههای پرواز ۷۵۲ که خود همسر و دخترش را در این رویداد از دست داده است در توییتی نوشته بود: «تمام خانوادههای پرواز ۷۵۲ بر این امر اتفاق نظر دارند که تا مادامی که تحقیقات کامل و منصفانهای انجام نگرفته باشد، هیچ غرامت و گزارشی را از ایران نپذیریم.»
یوگنی ینین، معاون وزیر خارجه اوکراین تابستان گذشته اعلام کرد که به دلیل نارضایتی از نحوه همکاری ایران، کییف قصد دارد از جمهوری اسلامی به دادگاههای بینالمللی شکایت کند. او گفته بود که اگر تلاشها به نتیجهای نرسد این کشور ناچار میشود به نهادهای بینالمللی مراجعه کند.
وزیر خارجه این کشور نیز اواخر تیر ماه از جمهوری اسلامی ایران خواسته بود تا با جزییات توضیح دهد که چه اتفاقی رخ داده است. او تاکید کرده بود که در جهان امروز ساقط کردن هواپیما فراتر از قدرت یک نفر است.
در همین تاریخ فرانسوا فیلیپ شامپاین، وزیر خارجه کانادا نیز سخنان همتای اوکراینی خود را تکرار کرد و گفت که این حادثه نمیتواند فقط خطای انسانی باشد. وی گزارش ایران درباره این حادثه را ساده سازی بیش از حد، علت واقعی حادثه عنوان کرد.
کانادا در موضعگیریهای بعدی خود در شهریور گذشته این سئوالات را مطرح کرده است که «چرا این موشکها شلیک شدهاند و چرا آسمان ایران در آن شرایط پس از حمله به پایگاه عین السد همچنان روی پروازها باز بوده است؟»
از سوی دیگر شبکه سیبیسی کانادا تیر ماه گذشته اعلام کرد به یک فایل صوتی ۹۱ دقیقهای دسترسی پیدا کرده است که نشان میدهد مقامات جمهوری اسلامی ایران از بستن حریم هوایی در شب حمله موشکی سپاه به پایگاه نظامی آمریکا در عراق خودداری کردهاند تا نقشه حمله فاش نشود.
گذشته از آن گروه از ادعاهای حکومتی که پس از انتشار از سوی نهادهای رسمی دیگر رد شدند، در ماجرای سرنگونی هواپیمای اوکراینی ابهامات بزرگی نیز وجود دارد که این نهادها، ترجیح دادند در مورد آنها، توضیح مشخصی ندهند.
یکی از مهمترین ابهامات فوق، به متوقف نشدن پروازهای مسافربری به دنبال حمله موشکی ایران به پایگاههای آمریکا در عراق برمیگشت که ساعاتی پیش از سرنگونی بویینگ اوکراینی انجام شده بود.
این ابهام، پس از آن شدت یافت که ابوالفضل موسوی بیوکی، نایب رییس کمیسیون عمران مجلس دهم خبر داد محمد اسلامی وزیر راه در نشست ۲۲ دی مجلس، درپاسخ به این سئوال که «چرا سازمان هواپیمایی در زمان بحران، تمام پروازهای هوایی را متوقف نکرده» گفته این سازمان تنها «بعد از اعلام سیستم نظامی» حق متوقف کردن پروازها را داشته است. در ادامه گزارشِ نقل شده از وزارت راه، آمده بود که «برج مراقبت برای هر هواپیمایی که از روی زمین بلند میشود، در سه مرحله از پدافند هوایی اجازه میگیرد و در رابطه با هواپیمای اوکراینی نیز مراحل سه گانه مجوز انجام شده بود.»
گزارش تفصیلی ۲۱ تیر ۹۹ سازمان هواپیمایی کشوری در مورد هواپیمای اوکراینی هم تاکید داشت که پیش از سرنگونی این هواپیما «بخش نظامی به بخش غیرنظامی کنترل فضای کشور اطلاع میدهد تنها پروازهایی مجاز به برخاست از باند فرودگاهها هستند که از قبل توسط شبکه پدافند شناسایی شده باشند.» این گزارش میافزاید که در شب واقعه، «درخواست پرواز هواپیمای اوکراینی به مرکز هماهنگی شبکه پدافند ارائه می شود و مرکز داده و مرکز هماهنگی پدافند این مجوز را صادر مینماید.»
این در حالی است که در ۹ تیر، غلامعباس ترکی دادستان نظامی استان تهران در خصوص اینکه چرا پس از حمله موشکی سپاه به پایگاههای آمریکا پروازهای مسافری متوقف نشد توضیح داده که: «مطابق دستورالعملهای موجود اگر حمله هوایی دشمن خارجی به کشور قطعی باشد باید فرمان توقف پروازها صادر شود که برابر شواهد و قرائن و تشخیص سلسله مراتب، احتمال حمله و تهدید فقط وجود داشته است.”
بدین ترتیب، روایت رسمی از فاجعه به این شرح بود که نهادهای حکومتی با وجود اینکه «احتمال حمله» هوایی به ایران را میدادهاند، لزومی ندیده اند که پرواز هواپیماهای مسافربری را متوقف کنند و در چنین شرایطی پرواز ۷۵۲ پس از شناسایی توسط «شبکه پدافند» از آن مجوز پرواز گرفته.
این روایت به ویژه از آن جهت اهمیت داشت که مطابق برخی شواهد، نهادهای مسئول جمهوری اسلامی ایران به محض ساقط شدن بویینگ اوکراینی، در جریان فاجعه قرار گرفته بودند ولی ترجیح داده بودند حکم بدهند که دلیل سقوط نقص فنی بوده است.
در همین ارتباط، در ۱۴ بهمن ۹۸ خبرگزاری اوکراینی «یونیان» مکالمات برج مراقبت فرودگاه مهرآباد با خلبان یک پرواز خط هوایی آسمان را منتشر کرد که نشان میداد برج مراقبت، از همان ابتدا در جریان سرنگونی پرواز ۷۵۲ قرار گرفته است. در جریان این مکالمه، خلبان پرواز آسمان خبر می داد دو «نور» که به نظرش «موشک» هستند و سپس یک «انفجار» را در آسمان دیده و متعاقبا برج مراقبت -که نگران پرواز ۷۵۲ شده بود- ۹ بار پیاپی تلاش میکرد تا با هواپیمای اوکراینی تماس بگیرد که بیپاسخ میماند.
پس از انتشار این فایل حسن رضاییفر، مدیرکل سوانح سازمان هواپیمایی کشوری گفت فایل مزبور از مجموعه اسنادی بوده که در تیم مشترک بررسی سانحه هوایی در اختیار اوکراین قرار گرفته و تهدید کرد که دیگر هیچ سندی به آنها داده نخواهد شد. واکنشی که «بین سطور» آن، اولا تایید اعتبار فایل صوتی و ثانیا اذعان به این واقعیت بود که مقامهای ایرانی، قصد پنهان نگاه داشتن زمان اطلاع برج مراقبت از اصابت موشک به هواپیمای اوکراینی را داشتهاند.
در ۱۸ تیر ۹۹ بیبیسی گزارش کرد به فایل صوتی دیگری دست پیدا کرده که از مکالمهای معنی دار میان مقامهای هواپیمایی کشوری و سپاه در ۱۶ اسفند ۹۸ خبر میدهد. در این فایل صوتی، مدیرکل سوانح سازمان هواپیمایی کشوری در گفتوگو با یکی از اعضای خانوادههای قربانیان میگفت در ساعت ۶:۳۰ صبح از سقوط هواپیمای اوکراینی خبردار شده و پنج دقیقه بعد تلفنی از فرمانده هوا- فضای سپاه پرسیده آیا «عملیات موشکی» به وقوع پیوسته، که پاسخ شنیده عملیات موشکی روی داده اما به «دلیل مسائل امنیتی» اعلام نشده است.
در مکالمه فوق اگرچه به طور صریح از هواپیمای اوکراینی صحبت نمیشد، ولی چون خبر «عملیات موشکی» ایران به پایگاههای آمریکایی در عراق چند ساعت قبل از این مکالمه در رسانه های ایران منتشر شده بود، به نظر میرسید که اظهارات منقول از فرمانده نیروی هوا- فضای سپاه، به برخورد موشک به هواپیمای اوکراینی اشاره دارد.
در بخش دیگری این مکالمه، حسن رضاییفر در پاسخ به سئوال جواد سلیمانی که چرا در شب واقعه آسمان ایران بسته نشده میگفت: «حاجیزاده میخواست حمله موشکی کند، اگر آسمان را میبستند آیا حمله لو نمیرفت؟» او در ادامه، در پاسخ به این پرسش سلیمانی که چرا «بعد از» حمله موشکی به پایگاههای آمریکا فضای ایران بسته نشده پاسخ مشخصی نمیداد.
اظهاراتی کمابیش مشابه با صحبتهای رضاییفر در مورد نقش ملاحظات امنیتی در زمان اعلام علت سقوط هواپیما، در ۲۳ بهمن به نقل از علی قاسمی فرمانده سپاه انصارالرضای خراسانجنوبی انتشار یافت. سرتیپ قاسمی تصریح داشت: «جمهوری اسلامی بعد از گذشت ۴۸ ساعت مسئولیت را پذیرفت و در آن مدت هم به دلایل مسائل امنیتی ستاد کل نیروهای مسلح اجازه بیان علت حادثه را به سپاه نمیداد.»
به هر صورت، در گزارشی جداگانه از فایل صوتی افشا شده از مکالمه اسفند ۹۸، شبکه خبری سیبیسی کانادا -که دیگر دریافت کننده این فایل بود- خبر داد این شبکه ۱۲ تیر یک کپی از فایل را به ایمیل به حسن رضاییفر فرستاده و خواستار پاسخ او شده است.
این شبکه میافزاید اما کمتر از ۲۴ ساعت پس از فرستادن چنین ایمیلی، اطلاع یافته که رضاییفر از ریاست تیم تحقیق واقعه هواپیمای اوکراینی برکنار شده است.
نادر طالبزاده، مجری و مستندساز در یک برنامه تلویزیونی درباره سرنگونی هواپیمای اوکراینی و مرگ ۱۷۶ مسافر این هواپیما گفته است: از این اتفاقات ده تا دیگه هم بیفته، در مقابل اون اتفاق اصلی(حمله به پایگاههای آمریکا) هیچه!
به گزارش آفتابنیوز؛ نادر طالبزاده گفته که نباید حادثه دردناک سرنگونی هواپیمای مسافربری را بزرگ کرد. به اعتقاد او، این حادثه نیز مثل برخورد یک هواپیما با کوه بوده است!
عملکرد صداوسیما در خصوص سرنگونی هواپیمای مسافربری اوکراینی و مرگ ۱۷۶ مسافر آن، انتقادهای زیادی را در پی داشته است.
پیشتر نیز شبکههای خبری صداوسیما با تهیه و پخش گزارشهای عجیب، تلاش کردهاند این حادثه مرگبار را به نحوی توجیه و کمرنگ نشان دهند.
عملکرد مسئولان و صداوسیما از یک سو رسوایی بزرگی برای حکومت داشته و از سوی دیگر اعتراضاتی را در پی داشته است.
یا حسامالدین آشنا مشاور رئیس جمهوری ایران و معاون ویژه وزارت اطلاعات در زمان جنایات موسوم به قتلهای زنجیرهای، روز پنجشنبه ۱۹ دی ماه در واکنش به نوشتههای کاربران فارسی زبان که خواستار شفافیت در موضوع سقوط هواپیمای مسافربری اوکراین شده بودند در توئیتر خود نوشت:
«هشدار به کارگزاران ایرانیتبار رسانههای فارسیزبان هشدار داده میشود از مشارکت در جنگ روانی مربوط به هواپیمای اوکراینی و همکاری با ایرانستیزان خودداری کنند.»
غلامعباس ترکی دادستان نظامی تهران درباره برخورد با مقصران وقوع این سانحه گفت: «در فرآیند تحقیق، افرادی به عنوان مقصر از جهت بی احتیاطی و بی مبالاتی و عدم رعایت نظامات و مقررات، متهم شناخته شدند و در حال حاضر تنها یک متهم در بازداشت است و سایرین با تودیع وثیقه و سایر قرارهای مناسب آزاد شده اند؛ جزییات بیشتر بعد از صدور کیفرخواست و معرفی مقصران به دادگاه اعلام خواهد شد.»
اتهام جاسوسی هواپیمای مسافربری اوکراینی در ماههای بعد، به کرات در رسانههای رسمی و فضای مجازی مورد اشاره مدافعان سپاه قرار گرفت و کار به جایی رسید که حسن نوروزی سخنگوی کمیسیون قضایی مجلس دهم بر مبنای آن، مواخذه از ساقط کنندگان پرواز ۷۵۲ را بلاموضوع دانست. نوروزی، که در مجلس یازدهم به سمت نایب ریاست کمیسیون قضایی ارتقا یافت، در ۱۷ فروردین ۹۹ خبر داد: «این هواپیما تحت کنترل آمریکا قرار گرفته بود. در واقع این هواپیما از مسیر حرکت اصلی خود خارج شده و مسیر حرکت آن به جای اوکراین به سوی تهران، تغییر پیدا کرده بود… این هواپیما یک هفته قبل از آن در اسرائیل بوده و به نظر میرسد که دستکاری شده بوده است.»
او نتیجه گرفت: «از آنجا که کنترل این هواپیما از دسترس ما خارج شده بود و توسط کشورهای دیگر در حال هدایت بوده است، لذا نیروهای نظامی ما وظیفه خود را به خوبی انجام دادهاند… بنابراین در این زمینه مواخذه و بازداشتی وجود نخواهد داشت.»
انجمن خانودههای جانباختگان پرواز ۷۵۲ نیز در شهریور ماه با انتشار فراخوانی از افرادی که شواهد یا مدارکی درباره ساقط کردن این هواپیما دارند درخواست کمک کردند. آنها تاکید داشتند، به دنبال این واقعیت هستند که در ۳ دقیقه ۴۲ ثانیهای که طول کشید تا این هواپیما بر اثر شلیک دو موشک سقوط کند چه گذشته است.
اخیرا خانواده قربانیان برای دادخواهی و طرح این پرونده در دادگاههای بینالمللی اقدام به اعلام فراخوانی برای جمعآوری کمکهای مردمی کردهاند. حامد اسماعیلیون درباره این اقدام گفته است: «سه هدف اصلی را دنبال میکنیم: حمایت از خانوادهها، زنده نگه داشتن یاد جانباختگان این جنایت و از همه مهمتر دادخواهی.» وی افزود: «به کمک مالی کسانی نیازمندیم که دلشان با دادخواهی ما است.»
همچنین مادر اوین ارسلانی در سالروز تولد دخترش بر سر مزار وی، داماد و نوهاش که هر سه را در این پرواز از دست داده است گفت: «ما نه دیه میخواهیم نه غرامت میخواهیم، ما دادخواهی میخواهیم. دادخواهی میخواهیم.»
او با گریه اضافه کرد: «فقط ۱۷۶ نفر را نکشتید، همه خانوادهها را کشتید.»
در نهایت، با توجه به مجموعه موضعگیریهای یک سال اخیر نهادهای رسمی جمهوری اسلامی در ماجرای سرنگونی هواپیمای اوکراینی، به هیچوجه نمیتوان مطمئن بود که همه واقعیت را بیان کردهاند. به بیان دیگر، تضمینی وجود ندارد که با وجود تمام فشارها و افشاگریهای خانوادههای جانباختگان و افکار عمومی از جمهوری اسلامی یا اعترافهای حکومتی به انتشار اطلاعات نادرست، دانستههای ما در نخستین سالگرد فاجعه، هنوز هم دربر گیرنده تمامی حقیقت نیست.
سران و مقامات سیاسی و نظامی و قضایی جمهوری اسلامی ایران نه تنها درباره این فاجعه، بلکه درباره همه مسایل و بحرانهای کشور به مردم دروغ میگویند و هیچ شرمی هم از این کارهای نفرتانگیز خود ندارند!
در هر صورت وظیفه همه انسانها و نیروهای آزاده است که از حقطلبی و عدالتجویی و داخواهی خانوادههای جانباختگان هواپیمایی اوکراینی دفاع کنند.
شایان ذکر است که جنایت جمهوری اسلامی ایران علیه بشریت محدود به سرنگونی و کشتار مسافران هواپیمایی مسافربری نبوده و این حکومت در چهل و دو سال حاکمیت خود همواره جنایت پش جنایت آفریده است. به همین دلیل اکثریت مردم ایران به دنبال فرصت تاریخی مناسبی هستند که این حکومت را با قدرت مستقل خود واژگون کنند و جامعه دلخواه آزاد و برابر و انسانی خود را به وجود آورند.
پنجشنبه هجدهم دی ۱۳۹۹ – هفتم ژانویه ۲۰۲۱
به کانال تلگرام سایت ملیون ایران بپیوندید