سپاه قدس در ایران بیش از آن‌که یکی از پنج سازمان و هشت واحد اصلی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی باشد، بخش مهمی از چهل سال سازماندهی ایدئولوژیک حکومت جمهوری اسلامی در خارج از مرزهای این کشور در حوزه‌های آموزشی، فرهنگی و نظامی است.

در ۲۵ سال گذشته اما سپاه قدس، محور اصلی هدایت فعالیت‌های بین‌المللی حکومت ایران و لبه خشن سیاست خارجی جمهوری اسلامی به خصوص در منطقه خاورمیانه بوده است.

حالا دو سال پس از کشته‌ شدن قاسم سلیمانی، فرمانده سپاه قدس، به نظر می‌آید تحولی رخ ‌داده است که بخش مهمی از آن مربوط به تغییر مشی و دامنه نفوذ این سپاه پس از دوران فرماندهی او است.

چهار دوره فعالیت برون‌مرزی سپاه از ستاد جنگ نامنظم تا سپاه قدس

شکل‌گیری و نفوذ سپاه قدس را در چهار دوره تاریخی می‌توان مورد بررسی قرار داد: دوره نخست مربوط به مقطع زمانی پیش از سال ۶۷ است که ماموریت‌های این سپاه برعهده لشکر ۹ بدر، قرارگاه برون‌مرزی رمضان و دیگر سازمان‌های کوچک و بزرگ نظامی درون حکومت ایران بود.

دوره دوم فعالیت سپاه قدس هم‌زمان با تشکیل این سپاه و سازمان بسیج و واگذاری همه اختیار فعالیت نظامی و ترویجی برون‌مرزی به آن برای درگیری و جنگ نامنظم با دشمن در خارج از مرزها است. فرماندهی سپاه قدس در این زمان به سردار احمد وحیدی به مدت نزدیک به ۱۰ سال واگذار شد و گفته می‌شود در این مدت سازماندهی و آموزش برنامه اصلی سپاه قدس بوده است.

دوره سوم فعالیت سپاه قدس که دوران اوج حضور نظامی و سیاسی آن در خارج از کشور با اختیارات نامحدود است، مربوط به دوره فرماندهی قاسم سلیمانی است که نزدیک به ۲۳ سال به طول انجامید.

نفوذ چشمگیر ایران در عراق و سوریه، مسلح شدن گروه‌های شبه‌نظامی وابسته به ایران با تسلیحات نظامی موشکی، همچنین تلاش برای حضور در جغرافیای نظامی آمریکای جنوبی مربوط به این دوره است.

دوره چهارم فعالیت سپاه قدس که می‌توان آن را دوران کاسته شدن از میزان نفوذ این سپاه در عراق و افزایش برخوردهای نظامی علنی دانست، مربوط به دوره دو ساله فرماندهی اسماعیل قاآنی است که همچنان ادامه دارد.

حالا در روزهای گذشته با مرگ ناگهانی محمد حجازی، قائم‌مقام این سپاه و همچنین از فرماندهان بانفوذ سپاه در لبنان که گفته شده مبدع طرح تولید موشک‌های نقطه‌زن حزب‌الله است، این مساله مطرح است که وضعیت سپاه قدس در چند سال گذشته چه تغییری کرده و استراتژی این سپاه در خارج از مرزهای ایران چرا به نظر می‌آید دستخوش تحول شده است.

سابقه سازمان‌های نظامی برون‌مرزی در جمهوری اسلامی ایران

مهم‌ترین سازمان‌های نظامی برون‌مرزی جمهوری اسلامی در چهل سال گذشته، شامل هفت سازمان می‌شوند که با مشی صدور انقلاب اسلامی و حمایت از نهضت‌های آزادی‌بخش جهان شکل‌گرفته‌اند.

این سازمان‌ها در کنار سازمان‌های چریکی‌ مذهبی مسلح درون کشور، مانند منصورون و گروه‌های دیگری که هسته اصلی سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی بودند، در شکل‌گیری سپاه پاسداران و دستگاه‌های امنیتی و اطلاعاتی حکومت جمهوری اسلامی نقشی بازی کردند که تا امروز تقریبا تمام ارکان حکومت و دولت را زیر سایه خود گرفته است.

اما هفت سازمان نظامی برون‌مرزی مهم در طول این سال‌ها که نامشان با شکل‌گیری سپاه و دستگاه‌های اطلاعاتی و ضد اطلاعاتی برون‌مرزی ایران گره‌ خورده است شامل این اسامی می‌شوند:

گروهی که محمد منتظری، فرزند ارشد حسینعلی منتظری، تاسیس کرد و معروف به «واحد جنبش‌های آزادی‌بخش» در سپاه شد و مسئولیت برون‌مرزی برای مقابله با اسرائیل برای آن تعریف شده بود.

«مجلس اعلای انقلاب اسلامی عراق» که در ابتدای کار با رهبری سید محمود شاهرودی برای هماهنگی نیروهای مخالف حزب بعث در عراق ایجاد شد دیگر سازمانی بود که با تاسیس «تیپ ۹ بدر» از میان معارضان و اسرای عراقی فعالیت نظامی برون‌مرزی هم برای آن در کنار فعالیت سیاسی و فرهنگی تعریف شد.

«نهضت آزادی‌بخش سپاه» نیز دیگر سازمان نظامی برون‌مرزی بود که داماد حسینعلی منتظری، مهدی هاشمی از اعضاء ارشد شورای فرماندهی سپاه، آن را تاسیس کرد.

«ستاد جنگ‌های نامنظم» را نیز مصطفی چمران با توجه به تجربه نظامی و چریکی خود در لبنان و مصر در سپاه ایجاد کرد که با کشته‌شدن او در ابتدای جنگ منحل شد و سپس در سال ۱۳۶۱ توسط محسن رضایی با فرماندهی علی رضایی، یکی از نخستین فرماندهان کل سپاه پاسداران، برای فعالیت‌های نظامی چریکی در خارج کشور با عنوان «مرکز جنگ‌های نامنظم» دوباره ایجاد شد که در نهایت سال ۱۳۶۲ منجر به تشکیل «قرارگاه رمضان» شد.

قرارگاه رمضان نخستین سازمان تشکیلاتی رسمی نظامی سپاه بود که با الگوی سلسله‌ مراتب منظم نظامی برای فعالیت‌های اطلاعاتی و چریکی و نامنظم برون‌ مرزی تاسیس شد.

«فرماندهی نصر» نیز دیگر سازمان نظامی بود که برای ارتباط با شیعیان عراق و کردهای مخالف حکومت صدام با فرماندهی رضا سیف‌اللهی تاسیس شد و سپس با ایجاد سپاه قدس در آن ادغام شد.

لشکر ۹ بدر و قرارگاه رمضان، هسته اولیه سپاه قدس

در میان همه این سازمان‌ها توجه به تاریخچه فعالیت «لشکر ۹ بدر» به دلیل گستردگی فعالیت آن به‌ خصوص پس از حکومت صدام، اهمیتی ویژه دارد.

لشکر ۹ بدر، ابتدا با عنوان تیپ ۹ بدر توسط اسماعیل دقایقی از اعضاء فعال «گروه مسلح منصورون» در خوزستان تشکیل شد. او از حلقه نخست گروه منصورون و از یاران نزدیک محسن رضایی و «حلقه آموزشکده» پیش از انقلاب اسلامی ایران بود که فعالیت نظامی را با سازماندهی هسته‌ای کوچک در شهرستان امیدیه در خوزستان آغاز کرد.

تیپ ۹ بدر با تلاش دقایقی از میان معارضان شیعه عراقی و تعدادی از اسرای عراق در ایران تشکیل شد. پس از کشته‌شدن دقایقی برای مدتی سردار محمدرضا نقدی فرماندهی تیپ بدر را برعهده داشت. او سپس با تشکیل قرارگاه رمضان به فرماندهی این قرارگاه برون‌مرزی سپاه منصوب شد.

با تبدیل تیپ ۹ بدر به لشکر ۹ بدر، عدنان ابراهیم مشهور به ابوعلی البصری فرماندهی این لشکر را برعهده گرفت. سپس ابومهدی المهندس و هادی فرحان العامری فرماندهان بعدی این لشکر بودند که با سقوط حکومت صدام نقش بسیار مهمی در تحولات سیاسی و نظامی عراق بازی کرده و با بیش از ۱۰ ‌هزار عضو در تشکیل بسیج مردمی عراق معروف به حشد شعبی نیز نقش بسیار مهمی داشتند.

با تشکیل سپاه قدس و انتقال فعالیت لشکر بدر به عراق، این لشکر بازوی مهم قدس در عراق، سوریه و حتی یمن بوده و در بسیاری از فعالیت‌های نظامی سه دهه گذشته سپاه قدس در کشورهای حوزه ماموریت آن، نقش اعضاء سپاه بدر بسیار بارز و قابل‌توجه است.

قرارگاه برون‌مرزی رمضان نیز با هدف مشابه‌ای مطابق بند ۷ اطلاعیه تشکیل سپاه پاسداران در سال ۱۳۵۸ در خصوص حمایت از نهضت‌های رهایی‌بخش در سراسر جهان و به ‌منظور فعالیت مستمر اطلاعاتی و عملیاتی نامنظم در لبنان، فلسطین و افغانستان تشکیل شد.

سردار مسجدی، سردار نقدی، سردار دهقان و سردار احمد وحیدی نخستین فرمانده سپاه قدس و فرمانده اطلاعات سپاه، از فرماندهان قرارگاه رمضان بودند که هرکدام نقش مهمی در شکل‌گیری حزب‌الله لبنان بازی کرده و در معرفی حسن نصرالله و عماد مقنیه به عنوان رهبران اصلی این گروه نظامی در لبنان و مرز اسرائیل، نقش بازی کرده‌اند.

ماموریت و فعالیت سپاه قدس

سپاه قدس سامان‌دهنده برنامه گسترده حضور مستقیم نظامی برون‌مرزی ایران در عراق، افغانستان، پاکستان، یمن، سوریه، لبنان، فلسطین، بوسنی، ونزوئلا، کلمبیا، بولیوی و آسیای مرکزی و میانه است. مناطقی که از آنها با عنوان «عمق استراتژیک نظام جمهوری اسلامی» یاد می‌شود.

رهبر جمهوری اسلامی و فرماندهان عالی نظامی ایران با تهدید کشورها، از طریق گروه‌های شبه‌نظامی وابسته و تحت حمایت خود در این مناطق، برنامه‌های سیاسی جمهوری اسلامی را در رقابت گسترده با حلقه متحدان عربی عربستان، اسرائیل و آمریکا پیش می‌برند.

گفته می‌شود سپاه قدس در حال حاضر نزدیک به ۸۰۰ هسته فعال و بین ۱۰ تا ۵۰ هزار نیروی نظامی وابسته و مستشار در کشورهای مختلف دارد که مشغول فعالیت‌های آموزشی، سازماندهی، پشتیبانی و توجیه و عملیاتی هستند.

مجله نشنال اینترست در مورد سپاه قدس گفته است که این واحد نظامی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی «شناخته‌شده ناشناس» و «محرک اصلی در تدبیرهای برون‌مرزی جمهوری اسلامی» است.

همچنین علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی، نیروهای سپاه قدس را «رزمندگان بدون مرز» نام گذاشته است.

ساختار فرماندهی در سپاه قدس

شورای فرماندهی سپاه قدس بنا بر آخرین اطلاعات منتشرشده تا زمان انتصاب سردار قاآنی به ‌عنوان فرمانده آن شامل؛ ایرج مسجدی، احمد صبوری، علی شیرازی، حسین دانایی‌فر، حسن کاظمی قمی، محمد جلال مآب و حسن پلارک به‌ عنوان مشاوران فرمانده این سپاه بود.

سیستم فرماندهی سپاه قدس بر اساس اطلاعات منتشرشده برخلاف سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و دیگر واحدهای نظامی در ایران، متکی بر مسئولیت و فرماندهی در هر کشور به ‌صورت مستقل و پشتیبانی متمرکز است. به‌این‌ترتیب هرکدام از کشورها و مناطق عملیاتی سپاه قدس فرمانده جداگانه داشته و این فرماندهان در خصوص تصمیم و اقدام اختیار دارند و تنها پشتیبانی و حمایت از ایشان به ‌صورت متمرکز انجام می‌شود.

ادعا شده مرکز آموزشی سپاه قدس در ایران «قرارگاه مرکزی امنیتی امام علی» در تهران است که قرارگاه مرکزی بسیج و مرکز آموزش برای مقابله با «اعتراض‌ها و ناآرامی‌های مردمی» در ایران نیز است.

در میان نیروی زمینی، دریایی، هوا‌فضا، بسیج، اطلاعات، حفاظت و حفاظت اطلاعات سپاه پاسداران شاید بتوان گفت صاحب بانفوذترین واحد به ‌خصوص در دوران فرماندهی  قاسم سلیمانی، سپاه قدس بوده است. اختیارات مالی، نظامی و عملیاتی این سپاه در خارج از کشور نامحدود بوده و بخش عمده مبادلات مالی و پول‌شویی خارجی جمهوری اسلامی ایران، بنا به اطلاعات منتشرشده از جانب نهادهای بین‌المللی و دولت آمریکا، توسط این سپاه انجام می‌شود.

تاکنون ده‌ها فرمانده سپاه قدس و نهادهای اقتصادی در داخل و خارج از ایران به دلیل ارتباط با فعالیت‌های غیرقانونی از سوی مجامع بین‌المللی، اتحادیه اروپا و آمریکا تحریم شده‌اند که نقض حقوق بشر در راس اتهام‌های ایشان است.

برای نخستین‌بار در تاریخ نظامی جهان، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی به عنوان یک نهاد نظامی رسمی و دولتی، توسط دولت آمریکا تحریم شد. گفته شده است این موضوع به دلیل نقض حقوق بشر و بین‌الملل در داخل و خارج از ایران مربوط به فعالیت سپاه قدس، بسیج و گروه‌های شبه‌نظامی تحت حمایت و رهبری این واحد سپاه پاسداران است.

گروه‌های تحت حمایت سپاه قدس

گروه‌های شبه‌نظامی شناخته شده تحت حمایت سپاه قدس شامل: «انصارالله یمن، حزب‌الله لبنان، فاطمیون افغانستان، حشدالشعبی، بدر، حیدریون و حماس» است.

مهم‌ترین هسته نظامی عملیاتی سپاه قدس نیز گفته شده «واحد ۴۰۰» است که وظیفه ساماندهی عملیات‌های ترور و سایبری برون‌مرزی را برعهده دارد.

اگرچه روزنامه اورشلیم پست و شبکه‌کان اسرائیل به نقل از سرهنگ هیدایی زیلبرمن، یکی از سخنگویان ارتش اسرائیل، ادعا کرده‌اند واحدی به نام «واحد ۸۴۰» در نیروی قدس سپاه پاسداران «مسئول برنامه‌ریزی و مهیا کردن زیرساخت‌های ترور در خارج از ایران است» و ارتش اسرائیل در بیانیه‌ای رسمی در این باره گفته است که این «واحد عملیاتی و نسبتا مخفی» مامور انجام «عملیات تروریستی در برابر اهداف غربی» است و از سوریه هدایت می‌شود.

حالا با مرگ جانشین سپاه قدس، محمد حجازی، که گفته می‌شود به دلیل عارضه قلبی بوده، مطلعان نظامی می‌گویند، نیروی قدس دومین ضربه را در دو سال اخیر در حوزه نفوذ برون‌مرزی تحمل کرده است. این در حالی است که گفته می‌شود در یک سال گذشته برخی از فعالیت‌های نظامی این سپاه شدت گرفته و از سویی دامنه نفوذ آن به خصوص در عراق کاهشی چشمگیر یافته است.