وسعت بیابان‌های ایران در حال حاضر بیش از ۴۰ میلیون هکتار برآورد می‌شود که با در نظر گرفتن طرح‌های انتقال آب، ایجاد صنایع سنگین در مناطق کم آب، سد سازی‌های بی‌رویه، مدیریت ناصحیح منابع آب در بخش کشاورزی و گسترش بی‌حساب فعالیت‌های انسانی و بدون لحاظ کردن مسائل زیست محیطی، این احتمال وجود دارد که در سال‌های آینده وسعت مناطق بیابانی کشور به چند برابر وضعیت فعلی برسد.

شعله زمینی، پژوهشگر و مدافع حقوق بشر در گفت‌و گو با زمانه «حکمرانی بد» در عرصه محیط زیست در ایران را از عوامل اصلی بیابانی شدن کشور در سال‌های اخیر می‌داند و می‌گوید:

به منظور ارتقای آگاهی عمومی از تلاش‌های بین‌المللی برای مبارزه با بیابان‌زایی، ۱۷ ژوئن به عنوان روز جهانی مبارزه با بیابان زایی در سراسر جهان از سوی سازمان ملل متحد نام‌گذاری شده است.

بیابان‌زایی در کنار دو چالش تغییر اقلیم و کمبود آب آشامیدنی، سه چالش مهم جامعه جهانی در قرن ۲۱ هستند.

او با تأکید بر اینکه سیاره ما در حال حاضر با بحرانی زیست محیطی روبه‌روست که همه جنبه‌های جهان طبیعی از جمله زمین، آب و هوا، تنوع زیستی و آلودگی در خشکی و دریا را شامل می‌شود، گفته است:

بنا بر گزارش ارائه شده در وب‌سایت سازمان مل متحد، بُزکر همچنین هشدار داده که بدون تغییر در روند‌های فعلی، مشکلات محیط زیست رو به وخامت خواهند گذاشت:

طبق برآورد سازمان ملل متحد، تداوم آسیب‌های زیست محیطی عواقبی همچون آوارگی حدود ۱۳۵ میلیون نفر تا سال ۲۰۴۵ میلادی خواهد داشت که این مسأله به تبع منجر به افزایش تنش‌ها و بی‌ثباتی در جهان می‌شود.

بیابان‌زایی، چیستی و چرایی

طبق تعاریف دانشنامه‌ای، بیابان‌زایی (Desertification) پدیده‌ای‌ست که در اثر عملکرد نادرست انسان در طبیعت پدید می‌آید. بیابان (desert) اما یک ‌نوع اکوسیستم است که به‌ طور طبیعی در زمره‌ سرزمین‌های کلان کره‌ زمین به شمار می‌آید و از ابتدا به‌ دلیل وضعیت اقلیمی وجود داشته است.

واقع شدن حدود ۶۱ درصد از مساحت ایران در مناطق کم بارش و خشک و همچنین قرار گرفتن ۳۲,۵ میلیون هکتار از اراضی کشور در وضعیت بیابانی، به‌ همراه سوء مدیریت در بهره‌برداری و توزیع منابع آب، نگرانی‌ها درباره احتمال بروز بحران‌های فراگیر محیط زیستی در آینده و بیشتر شدن وسعت مناطق بیابانی کشور را افزایش داده است.

شعله زمینی با اشاره به عدم مدیریت صحیح و کارآمد منابع آب در ایران می‌گوید:

در مناطق خشک و فرا‌خشک ایران با توجه به شرایط اقلیمی و همچنین عوامل انسانی بیابان‌زا از قبیل افزایش جمعیت، چرای مفرط، برداشت بی‌رویه از سفره‌های آب زیر‌زمینی، آلودگی آب‌های زیرزمینی از طریق پساب‌های صنعتی، شهری و کشاورزی، تغییر کاربری اراضی، برداشت غیر معادن سطحی، مدیریت نامناسب مراتع و مدیریت غیر اصولی اراضی کشاورزی، پدیده بیابان‌زایی رشد فزاینده‌ای دارد.

با وجود تخصیص بودجه‌های کلان برای ساخت غیر‌اصولی صدها سد آبی در سراسر کشور به بهانه تولید برق و مدیریت منابع آبی، طبق اعلام منابع رسمی در حال حاضر سدها تنها ۱۵ درصد ظرفیت تولید برق ایران را تأمین می‌کنند. این در حالی‌ست که به دلیل عملکرد غیر تخصصی شرکت‌های پیمانکاری در ساخت و تأسیس سدها بر روی رودخانه‌ها، این سدها حتی نقش مؤثری در کنترل بخش اعظمی از سیلاب‌های مخرب در سراسر کشور ندارند.

یکی از برجسته‌ترین موارد در ساخت غیر اصولی سدهای آبی در کشور که منجر به تخریب گسترده اکوسیستم‌های پایین دست رودخانه شده، سد گتوند در خوزستان است.

این سد که بر روی رودخانه کارون بنا شده، با ارتفاع ۱۸۰ متر از پی، به‌ عنوان بلندترین سد خاکی ایران شناخته می‌شود که توسط شرکت‌های «سپاسد» و «مهاب قدس» وابسته به سپاه پاسداران ساخته شد.

مهدی قمشی، رئیس پیشین دانشکده علوم آب دانشگاه چمران اهواز، سال ۱۳۹۸ حجم نمک انباشته شده در مخزن این سد را ۱۰,۵ میلیون تن اعلام کرده بود که به گفته محمد حاج رسولی‌ها، مدیر شرکت مدیریت منابع آب وزارت نیرو در جریان سیل بخشی از این نمک‌ها به رودخانه کارون تخلیه شده است.

شعله زمینی اما درباره سد سازی‌های متعدد در ایران می‌گوید:

شعله زمینی در بخش دیگر از صحبت‌هایش به آتش‌سوزی در جنگل‌های زاگرس اشاره می‌کند و با تأکید بر تکرار شدن این آتش‌سوزی‌ها در سال‌های گذشته، به نبود نیروی تخصصی و امکانات لازم برای مهار این آتش‌سوزی‌ها اشاره می‌کند و می‌گوید:

او در پاسخ به این سوال که آیا جامعه مدنی به این مسائل توجه کافی دارد یا نه، می‌گوید:

خوزستان از کانون‌های بحران

جواد روئین‌ تن، فعال حقوق بشر و عضو سازمان حقوق بشر اهواز درباره وضعیت بیابان‌زایی در خوزستان به زمانه می‌گوید:

از جمله طرح‌هایی که در طول سال‌های گذشته اجرایشان متوقف شده یا به نتیجه نرسیده است، طرح‌های درختکاری در نقاط مرزی‌ست که در حال پیگیری بوده. همچنین مالچ‌پاشی و تبعات آن که منجر به خسارت‌های زیادی شده است.

روئین تن اما به موارد دیگری اشاره می‌کند:‌

به گفته این فعال حقوق بشر، برابر اطلاع سازمان حقوق بشر اهواز، برای این طرح‌ها بودجه‌هایی اختصاص داده می‌شود اما در عمل کاری صورت نمی‌گیرد و کسی هم اطلاعی ندارد از اینکه این بودجه‌ها کجا صرف می‌شوند.

او در شرح ارزیابی خود در رابطه با طرح‌های انتقال آب و آسیب‌های وارده از قبل این‌گونه طرح‌ها هم می‌گوید:

«به دلیل عدم مدیریت آب و آبخیزداری در استان خوزستان خصوصا در این چند سال اخیر با مشکلات بسیاری مواجه شدیم. در فصل گرما با خشکسالی‌های پیاپی و در زمستان و فصل بارندگی، سیل و سیلاب‌ها اتفاق می‌افتد. تمام این بحران‌ها نتیجه عدم مدیریت است. در قسمت جنوب خوزستان، شش رودخانه دائمی وجود دارد اما با وجود این، شاهد خشکسالی هستیم. انتقال آب کارون از سرچشمه‌های این رودخانه یعنی استان چهارمحال بختیاری و خوزستان صورت گرفته است. خوزستان در قسمت پایین و انتهایی رودخانه قرار دارد و به نسبت مسیر رودخانه اوضاع به مراتب بدتری را تجربه می‌کند.»

روئین تن در بخش دیگری از صحبت‌های خود می‌گوید طرح انتقال آب کارون طرحی کاملا غیراصولی و به لحاظ محیط ‌زیستی خطرناک است:

ریزگردهای خوزستان

یکی از کانون‌های بروز ریزگرد در استان خوزستان تالاب هورالعظیم است و به نظر می‌رسد شرکت نفت برای گسترش حفاری‌ها در خشک شدن این تالاب به طور عامدانه دخالت دارد.

جواد روئین تن درباره احتمال دخالت شرکت نفت و تلاش برای خشک کردن تالاب هورالعظیم به زمانه می‌گوید:

به این ترتیب خشک شدن تالاب هورالعظیم علاوه بر تأثیرات مخرب زیست محیطی و تبدیل شدن منطقه به یک کانون ریزگرد در استان خوزستان، مشکلات اقتصادی فراوانی برای مردم منطقه ایجاد کرده است.

به گفته روئین تن اما دلیل اصلی مشکلات زیست محیطی، طرح‌های عمرانی غیراصولی و گسترش طرح‌های صنعتی در استان خوزستان است:

تغییر اقلیم، بیابان‌زایی و کمبود آب شیرین به عنوان سه چالش مهم قرن مورد تأکید جواد روئین تن است. او می‌گوید مردم در خوزستان با این سه چالش درگیر هستند اما مسأله این است که تمام این مشکلات به صورت طبیعی در منطقه ایجاد نشده و عامل انسانی داشته است.