سال گذشته که کرونا جهان را تعطیل کرد، ونیز که مرکز یکی از اولین نقاط ضربه‌خورده جهان بود، در ماه اوت با هر تمهیدی که بود جشنواره خود را برگزار کرد (کاری که جشنواره کن چند ماه قبل از آن بازمانده بود) و قدیمی‌ترین جشنواره جهان، این‌گونه تداوم خود را حفظ کرد. گرچه، ونیز ۲۰۲۰ بیشتر شبیه فیلمی غمبار بود تا آن جشنواره پر شکوه همیشگی؛ حضور رسانه‌ها و سینماگران بسیار اندک بود و آن‌هایی هم که حضور یافته بودند، در صندلی‌هایی بافاصله از یکدیگر و از پشت هزار و یک جدار ، چرا‌غ‌های جشنواره را روشن نگاه داشتند.

امسال اما ونیز بازگشته و به طور کامل هم بازگشته است تا هفتاد و هشتمین سالگرد خود را در خانه دیرینش در قصر سینمای جشنواره لیدو برگزار کند. پدرو آلمودووارِ اسپانیایی که سال گذشته با فیلم کوتاه «صدای انسانی» با شرکت تیلدا سوئیندون حضور محدودی در کن داشت، این‌بار با فیلمی پرستاره آمده است تا ونیز ۷۸ را افتتاح کند: «مادرهای موازی»‌ با بازی پنه‌لوپه کروز، و می‌رود تا دور جشنواره‌های خود را از ونیز آغاز کند و بی‌شک در جشنواره‌های متعدد دیگری نیز خواهد درخشید (این فیلم قرار است فیلم اختتامیه جشنواره نیویورک در ماه اکتبر هم باشد). 

آلمودووار این ویژگی را دارد که هم ریش‌سفید سینما است و هم هنوز هیجان اعطای اثر هنری جدیدی را به مخاطبان می‌دهد. او بیش از ۳۰ سال پیش (زمانی که نویسنده این خطوط هنوز یک سالش نشده بود)، با «زنان در آستانه سقوط عصبی» جایزه بهترین فیلمنامه ونیز را برد، و در سال ۲۰۱۹ شیر طلا را به پاس یک عمر فعالیت هنری. او همچنان به فعالیت سینمایی‌اش ادامه می‌دهد و حالا با فیلمی آمده که روایت دو مادر است که هنگام وضع‌حمل در یک روز، در بیمارستان با یکدیگر آشنا می‌شوند. نقش مقابل کروز را میلنا اسمیت بازی می‌کند که بازیگری تازه‌کار است. از تمام شواهد برمی‌آید که این فیلم اثری بسیار «آلمودوواری» است و هواداران استاد ایبریایی را راضی می‌کند که او برخلاف کارگردانی که سوژه فیلم اخیرش «درد و افتخار» بود، قرار نیست فعلا با سینما خداحافظی کند. 

خانم کروز فیلم دیگری هم در بخش مسابقه دارد. پس از سال‌ها پیش که او با هدایت آلمودووار با دیگر ستاره بزرگ سینمای اسپانیایی‌زبان، آنتونیو باندراس،‌ همراه بود، این بار با «مسابقه رسمی»، ساخته گاستون دوپرات و ماریانو کوهن، محصول مشترک اسپانیا و آرژانتین، با او همراه شده است. فیلم، داستان مرد ثروتمندی است که می‌خواهد برای جاودانه ساختن خود، فیلمی راجع به زندگی‌اش ساخته شود. 

دو ایرانی-آمریکایی

در نگاه اول، جشنواره ونیز هیچ فیلمی از محصولات ایران ندارد. اصولا امسال مسئولان جشنواره انگار توجهی به تنوع جغرافیایی نداشته‌اند. از ۲۱ فیلم بخش مسابقه، اکثریب قریب‌به‌اتفاق محصول اروپا و قاره آمریکا هستند. از قاره آفریقا یک فیلم هم نیست، و از کل آسیا تنها یک فیلم فیلیپینی، یعنی «سر کار: هشت گم‌شده» ساخته اریک ماتی حضور دارد که دنباله فیلمی قبلی او است که در سال ۲۰۱۳ در بخش «دو هفته با کارگردان» جشنواره کن به نمایش در آمد. این «تریلر» جنایی از محصولات تلویزیونی «اچ بی او» است که در ونیز پخش سینمایی می‌شود.

اما نگاهی دقیق‌تر، خبر از حضور دو کارگردان ایرانی-آمریکایی نیز می‌دهد.

در بخش مسابقه، آنا لیلی امیرپور با سومین فیلمش، «مونالیزا و ماه خونین»، حضور دارد. این فیلم قرار است به زودی فیلم افتتاحیه جشنواره فیلم‌های فانتزی و ترسناک «سیتگس» در اسپانیا هم باشد تا امیرپور اولین زن تاریخ این جشنواره باشد که به این افتخار می‌رسد. این کارگردان متولد بریتانیا به موضوعات سرزمین مادری‌اش، ایران، علاقه بسیاری دارد و اولین فیلمش در سال ۲۰۱۴، «دختری که شب تنها به خانه می‌رود»، در تهران می‌گذشت و اثری بی‌سابقه در این ژانر بود که مورد تحسین گسترده قرار گرفت تا او فیلم دومش «دسته بد» (۲۰۱۶) را با داستانی در ایالت تگزاس آمریکا و حضور ستاره‌هایی چون جیم کری، کیانو ریوز و جیسون موموآ بسازد. فیلم سوم امیرپور در شهر نیواورلئان آمریکا می‌گذرد و داستان زن جوانی با قابلیت‌های عجیب و غریب است که از یک بیمارستان روانی فرار می‌کند. بازیگر نقش اول فیلم، جئون جونگ سئوی کره‌ای است که چند سال پیش با «سوختن» در جشنواره کن حاضر بود و با تحسین گسترده‌ای روبه‌رو شد.

دیگر ایرانی‌های پرافتخار حاضر در ونیز ۷۸، شیرین نشاط و شجاع آذری هستند که با فیلم سورئال و طنازانه «سرزمین رویاها» آمده‌اند. این ساخته مشترک نشاط و آذری، فیلم افتتاحیه بخش «افق‌های تکمیلی» خواهد بود که متمم بخش «افق‌»های جشنواره است. نشاط و آذری زوج هنری آزمون پس‌داده‌ای هستند که با فیلم اول‌شان، «زنان بدون مردان» شیر نقره‌ای جشنواره ونیز را از آن خود کردند. خانم نشاط در دو سالانه ونیز ۱۹۹۹ هم شیر طلایی گرفته است. نشاط که بیشتر به فعالیت‌های هنری خود در هنرهای تجسمی معروف بود، حضور بسیار موفقی در سینما داشته است. فیلم دومش «به دنبال ام‌کلثوم»‌ (که آقای آذری کارگردان مشترک آن هم بود) در مورد زندگی خواننده شهیر مصری بود و در سال ۲۰۱۷ در بخش جنبی «روزهای ونیز» به نمایش در آمد.

نقش اول «سرزمین رویاها» را شیلا وند بازی می‌کند، همان چهره جوان متولد لس آنجلس که در «دختری که شب تنها به خانه می‌رود» نیز بازیگر نقش اصلی بود و برای آن جایزه‌ای ویژه از جشنواره بین‌الملی فیلم هاوایی گرفت. ایزابلا روسلینی شهیر به همراه مت دیلون و ویلیام موزلی، جزو سایر بازیگران «سرزمین رویاها» هستند. 

فیلم‌نامه این اثر را ژان کلود کاریر فقید به همراه آذری نوشته است. آقای کاریر که چند ماه پیش درگذشت، شریک هنری لوئیس بونوئل، کارگردان شهیر اسپانیایی، بود و در شش فیلم با او همکاری کرد که برای دو تا از آن‌ها («جذابیت پنهان بورژوازی» و «میل مبهم هوس») نامزد اسکار شد. او با «بار هستیِ» فیلیپ کافمن هم نامزد اسکار شد و نهایتا با فیلم کوتاه «سالگرد» به آن جایزه دست یافت، و در سال ۲۰۱۵ هم اسکار افتخاری گرفت. کاریر نماند تا همکاری‌اش با این دو کارگردان ایرانی را روی پرده ونیز ببیند، اما سایه‌اش بی‌شک در جشنواره حضور خواهد داشت.

«سرزمین رویاها» احتمالا با فضای رویاگونه و سورئال خود خیلی‌ها را یاد جهان بونوئل خواهد انداخت. داستان فیلم در آینده‌ای نزدیک، در شهری کوچک در آمریکا می‌گذرد و قهرمان آن، سیمین، زنی ایرانی است که به دنبال کشف معنای آزادی در آمریکا است. او برای «اداره سرشماری» کار می‌کند که هدفش کنترل شهروندان است و به‌تازگی شروع به ثبت رویاهای آن‌ها کرده است. سیمین، که داغ‌دار پدرش است که به دست جمهوری اسلامی در ایران اعدام شده است، با جهانی از فانتزی به چالش‌های زندگی در آمریکا می‌پردازد. او رویاهای افراد را می‌گیرد، مخفیانه به زبان فارسی نقش‌شان را بازی می‌کند، و در رسانه‌های اجتماعی منتشرشان می‌کند و مخاطبان ایرانی بسیاری به‌دست می‌آورد.

فیلم روایت آشنایی سیمین با دو شخصیت آمریکایی را هم نشان می‌دهد: مارک، شاعری آزادمنش که در نگاه اول عاشق دختر ایرانی می‌شود، و آلن، گاوچرانی که کارآگاه شده است و نماد روحیه آمریکایی‌های دوست‌دار ماجراجویی است. 

خانم نشاط در گفت‌وگوها گفته است که این «یکی از شخصی‌ترین فیلم‌های تاکنونی» او است، و افزوده است: «من هم مثل سیمین، گرچه در آمریکا بیشتر از کشور خودم زندگی کرده‌ام، هرگز کاملا در فرهنگ آمریکا ادغام نشدم و با این همه، اینقدر در خودتبعیدی زیسته‌‌ام که همیشه فاصله بسیاری بین خودم و ایران حس کرده‌ام. همین است که تناقض عاطفی، روان‌شناسانه، اخلاقی و سیاسی سیمین را درک می‌کنم… «سرزمین رویاها» به نظر انتقاد اجتماعی از جامعه آمریکا می‌آید، اما این فیلم در واقع ابرازی است از تجربه خود من در آمریکا.»

خانم نشاط در گفت‌وگوها، از افزایش «نژادپرستی، تعصب و محافظه‌کاری» در آمریکا، کشوری که او با فرارش از جمهوری اسلامی ایران به آن مهاجرت کرده است، نیز سخن گفته و افزوده است که به آینده خوش‌بین نیست. 

صحنه رقابت

از دیگر فیلم‌های پر سر و صدای امسال در بخش مسابقه، «اسپنسر» است؛ داستانی از ملکه دایانا که نقش او را این‌بار کریستن استوارت بازی می‌کند. این فیلم بدون شک با فیلم‌های رایج بیوگرافیک فرق خواهد داشت، چرا که کارگردان آن، پابلو لارائینِ شیلیایی، با دو فیلم قبلی خود راجع به ژاکلین کندی و پابلو نرودا نشان داده است که رویکردی ساختارشکنانه نسبت به سوژه‌های انسانی مشهور خود دارد. «اسپنسر»، روایت زندگی شاهدخت پرماجرا در یک آخرهفته در اقامتگاه ساندرینگهام است. 

پائولو سورنتینوی ایتالیایی که در سال ۲۰۱۳ با «زیبایی بزرگ» اسکار گرفت و به یکی از مشهورترین‌های اروپا بدل شد، این‌بار با «دست خدا»‌ به بخش مسابقه ونیز آمده است که می‌توان گفت بر اساس زندگی خودش تنظیم شده است. او که ۲۰ سال پیش اولین فیلمش را در بخش کوتاه‌عمرِ «سینمای حال» در ونیز نمایش داد، حالا با فیلمی شخصی به این جشنواره بازمی‌گردد که قهرمانش پسری ۱۶ ساله در ناپل است که عاشق تیم فوتبال این شهر و ستاره مشهور آن، دیگو مارادونا، است. دعوای طولانی نت‌فلیکس و جشنواره کن، باعث شده است که این محصول نت‌فلیکس هم یک‌‌راست به ونیز برسد. 

حضور بزرگانی مثل سورنتینو در کن، در واقع یادآور این است که این جشنواره دست‌کمی از رقیب فرانسوی خود ندارد. از جمله امتیازات آن، نمایش در فصل پاییز است که برای جدول پخش خیلی فیلم‌ها بهتر است. این از جمله دلایلی بوده است که پل شریدر ۷۵ ساله هم آخرین فیلم خود را به ونیز آورده است؛ «کارت‌شمار» با بازی اسکار آیزاک و تیفانی هدیش، که موضوع آن حول محور قمار است. شریدر به رسانه‌ها گفته است: «این بار با خودم گفتم چرا اصلا شانس رد شدن از سوی کن را بپذیرم؟  برویم ونیز!»

دیگر سینماگر بزرگی که با کن شناخته می‌شود و امسال ونیزی شده است، جین کمپیونِ نیوزلندی است. او که با «پیانو» اولین برنده زن نخل طلا در تاریخ کن شد، امسال «قدرت سگ» را به ونیز آورده است تا یکی از شانس‌های اصلی تصاحب شیر طلا باشد. این فیلم بر اساس رمانی نوشته سال ۱۹۶۷ است و روایت برادرانی در ایالت مونتانای آمریکا در سال ۱۹۲۵، که با زنی بیوه و پسرش برخورد می‌کنند. حضور قبلی کمپیون در ونیز به بیش از ۳۰ سال قبل بازمی‌گردد؛ زمانی که «فرشته‌ای سر میز من»، داستان زندگی جنت فریم، نویسنده شهیر نیوزلندی، در ونیز ۱۹۹۰ جایزه دوم را گرفت. حالا خانم کمپیون در حالی به ونیز می‌آید که ۱۲ سال است فیلمی نساخته (گرچه تجربه‌هایی در عرصه تلویزیون داشته) است. کرستن دانست و بندیکت کامبربچ، ستاره‌های «قدرت سگ» هستند.

دیگر فیلم پرستاره بخش مسابقه، «دختر گم‌شده» است که بر اساس رمانی از یکی از مشهورترین نویسندگان معاصر جهان، النا فرانته، ساخته شده است. فرانته که با «چهارگانه ناپلی» خود در جهان مشهور شد، این رمان را در سال ۲۰۰۶ نوشته است و داستانش روایت استاد دانشگاهی است که وقتی در ساحل با مادر و دختری جوان آشنا می‌شود، فصل جدیدی در زندگی خود می‌بیند. نقش این استاد دانشگاه را اولیویا کولمن بازی می‌کند که سینمایی‌ها با «محبوب» می‌شناسندش و تلویزیون‌بین‌ها با نقش ملکه الیزابت در «تاج.» مگی گیلنهال، کارگردان فیلم، بازیگری شهیر است که حالا اولین فیلم خود را ساخته است. 

از میان سایر فیلم‌های بخش مسابقه باید ببینیم کدام‌یک ما را غافلگیر می‌کند. شخصا بی‌صبرانه منتشر تماشای «کاپیتان ولکونگوف فرار کرد» هستم؛ ساخته مشترک ناتاشا مرکولووا و آلکسی چوپوف روس و محصول مشترک فرانسه، استونی، و روسیه. این اولین حضور این دو کارگردان در بخش مسابقه است؛ هرچند فیلم دومشان، «مردی که همه را غافلگیر کرد»، در سال ۲۰۱۸ در بخش «افق»های جشنواره به نمایش در آمده بود. فیلم جدید در دوره تصفیه‌های سیاسی در اتحاد شوروی و محاکمه‌های نمایشی استالینی در سال ۱۹۳۸ می‌گذرد. بازیگر اصلی آن یوری بوریسوف است که در کن ۲۰۲۱ در دو فیلم «کوپه شماره ۶» و «آنفولانزای پتروف» حاضر بود، و این بار نقش یک افسر دستگاه اطلاعاتی شوروی را بازی می‌کند.

لورا بیسپوریِ ایتالیایی، محمد دیابِ مصری، اولگ سنتسوف اوکراینی، آدیتیا ویکرام سنگوپتای هندی، و چونگ مونگ هونگِ تایوانی هم از کارگردانانی هستند که در بخش «افق‌ها» فیلم دارند و باید دید کدام‌شان نگاه‌ها را به خود جلب می‌کند.

بیرون گود مسابقه

مطابق معمول، برخی از پرآوازه‌ترین فیلم‌های جشنواره در بخش‌هایی غیر از مسابقه به نمایش درمی‌آیند.

«ماسه» فیلمی علمی-تخیلی است که بر اساس مجموعه داستان‌های بسیار پرطرفدار نوشته فرانک هربرت ساخته شده است. هربرتِ آمریکایی، داستان اول این مجموعه را در سال ۱۹۶۵ منتشر کرد، اما در سال‌های اخیر است که آثارش طرفدارانی بیش از پیش یافته است. دنیس ویلینووی کبکی-کانادایی، کارگردان «ماسه» است و ستاره‌های پرشماری در آن حاضر هستند؛ از تیموتی شالامه تا زندایا، و تا خاویر باردم، اسکار آیزاک، شارلوت رمپلینگ، و جیسون موموآ.

آقای ویلینوو ونیز را مایه خوش‌شانسی خود می‌داند، چون دو فیلم قبلی او که در این جشنواره نشان داد (در سال‌های ۲۰۱۰ و ۲۰۱۶)، بعدها نامزد اسکار شدند.

از دیگر فیلم‌های پر سر و صدای امسال، «آخرین دوئل» از ریدلی اسکات است که قرار است جایزه‌ای ویژه نیز دریافت کند. زوج محبوب، مت دیمون و بن افلک، در این فیلم حضور دارند و هر دو جزو نویسنده‌های آن هم بوده‌اند. این اولین همکاری این دو از زمان فیلم اسکار آور «ویل هانتینگ خوب» است که از مشهورترین فیلم‌های جهان در دهه ۱۹۹۰ بود. «آخرین دوئل» یکی از دو فیلم اسکات پرکار است که در فصل پاییز امسال کران خواهد شد. دیگری، «خاندان گوچی» نام دارد. «آخرین دوئل» داستان شوالیه‌ای با بازی دیمون است که قرار است از تجاوز جنسی به زنش (با بازی جودی کومر) به دست یکی از نزدیک‌ترین دوستانش‌ (با بازی آدام درایور) انتقام بگیرد. منتقدان آن‌را بازگشتی به فیلم‌های حماسی اسکات مثل «گلادیاتور» و «خروج» می‌دانند و  هم‌‌اکنون مقایسه‌اش با «راشومون» آکیرا کوروساوا آغاز شده است. داستان فیلم بر اساس ماجرایی واقعی است که در فرانسه قرون وسطی رخ داد و آن‌را آخرین دوئل قانونی تاریخ آن کشور می‌دانند. 

دیگر فیلم بخش «خارج از مسابقه»، «آخرین شب در سوهو»، تریلری ساخته ادگار رایت و با بازی آنیا تیلور جوی است. عنوان فیلم به محله مشهور سوهو در لندن اشاره دارد و رایت که با «بچه راننده» صاحب سبک بودن خودش را ثابت کرد، حالا یکی از ستاره‌های خیزان این روزها را به خدمت گرفته است که نقش خواننده‌ای در دهه ۱۹۶۰ را بازی ‌کند. فیلم در جشنواره تورنتو هم به نمایش در می‌آید و سپس در اکتبر اکران عمومی می‌شود. 

دوازدهمین فیلم مجموعه فیلم‌های ترسناک «هالووین» با عنوان «هالووین می‌کشد» با بازی جیمی لی کرتیس (که قرار است شیر طلای یک عمر دستاورد هنری دریافت کند)، از دیگر فیلم‌های آمریکایی امسال ونیز است که باعث می‌شود طعنه تی‌یری فرمو، مدیر جشنواره کن، را که می‌گوید این جشنواره زیادی عاشق فیلم‌های هالیوودی شده است، جدی بگیریم. گرچه وقتی یادمان بیاید کن در سال‌های اخیر میزبان فیلم‌هایی همچون «جنگ ستارگان» بوده است و امسال هم آخرین فیلم از مجموعه «سریع و آتشین» را نشان داد، به این نتیجه می‌رسیم که جشنواره فرانسوی‌ها هم عاری از وسوسه آمریکایی نیست.

دیگر نقطه‌مشترک کن و ونیز، ارائه سریال‌های تلویزیونی در قالب سینمایی است. «صحنه‌هایی از ازواج»، بازسازی شاهکار آشنای اینگمار برگمن از دهه ۱۹۷۰، با بازی جسیکا چستین و اسکار آیزاک، محصولی از شبکه «اچ بی او» است که در ونیز به نمایش در خواهد آمد.

هیئت داوران

آلبرتو باربرا که از سال ۲۰۱۲ مدیر ونیز بوده است، موفق شده است که این جشنواره را به رقیب جدی کن بدل کند و آن‌را از «برلینِ» درگیر سیاسی‌بازی، پیشی دهد. از چهار برنده قبلی شیر طلا، دو فیلم («شکل آب» و «سرزمین خانه‌‌به‌دوش‌ها») موفق به کسب جایزه بهترین فیلم اسکار شدند. «اسپات‌لایت» و «مرد پرنده‌ای» نیز دیگر فیلم‌هایی هستند که از ونیز برخاستند تا به بزرگ‌ترین جایزه اسکار برسند. پیش از حضور آقای باربرا، اصلا چنین چیزی حضور و نمود نداشت. «لا لا لند»، «جوکر» و «ستاره‌ای متولد می‌شود»، دیگر‌فیلم‌های قطارِ «از ونیز به اسکار» هستند.

دعوای نت‌فلیکس و کن نیز همچنان به نفع ونیز تمام می‌شود. در بالا به «دست خدا»ی سورنتینو اشاره کردیم. مورد دیگر، «قدرت سگ» کمپیون است. در سال‌های اخیر «رما» و «داستان ازدواج»، دو فیلم نت‌فلیکسی موفق بودند که در ونیز به نمایش درآمدند. باید دید پافشاری کن تا کی ادامه خواهد داشت. (اختلاف این دو این است که کن می‌گوید تنها در صورتی دوباره فیلم‌های نت‌فلیکس را می‌پذیرد که این شرکت قبول کند فیلم‌هایش را پیش از «استریمینگ» مدتی در سینماهای فرانسه نشان دهد؛ خواسته‌ای که شرکت آمریکایی هرگز نپذیرفته است.) 

در هیات داوران امسال ونیز دو برنده اسکار بهترین فیلم سال‌های اخیر هم حضور دارند: بونگ جون هو، کارگردان «انگل»، و کلوئی ژائو، کارگردان «سرزمین خانه به‌دوش‌ها.» باید دید آیا ادامه اسکاری شدن فیلم‌های ونیز منجر به واکنش منفی نیز خواهد شد، یا نه.‌ 

فعلا شهرت جشنواره به معنی گسترش منابع مالی است. امسال شرکت جواهرسازی کارتیه فرانسه هم به حامیان ونیز پیوسته است. این شرکت که نامش در همه جای جشنواره به چشم و گوش خواهد خورد، طی قراردادی سه ساله قرار است جایزه سالیانه «افتخار کارتیه»‌ را به فیلم‌سازی اهدا کند. این جایزه امسال به ریدلی اسکات می‌رسد.

ریپاور، شرکت انرژی سوئیسی، و شیائومی، شرکت فن‌آوری چینی، دو حامی جدید ونیز هستند. از حامی‌های قدیمی، آرمانی،‌ کامپاری، و مَسترکارت، همچنان کنار قدیمی‌ترین جشنواره فیلم جهان حضور خواهند داشت.