«همه کودکان حق دارند کتاب‌های با کیفیت بخوانند.» با این هدف، زهره قایینی، نویسنده و پژوهشگر، ۱۲ سال پیش پروژه آموزشی «با من بخوان» را در تهران پایه گذاشت و امسال توانست جایزه مشترک بنیاد «من می‌خوانم» شن‌ژن در چین و  «شورای جهانی کتاب برای جوانان» (IBBY) را به‌دست آورد؛ جایزه‌ای با عنوان «من می‌خوانم» (iRead) که هر دو سال یک بار در چارچوب نمایشگاه بین‌المللی کتاب کودک شهر بولونیا در ایتالیا، نام ترویج‌گران برجسته برگزیده برای دریافت آن، اعلام می‌شود. شناسه‌ اصلی نامزدی برای دریافت این جایزه که بالغ‌بر ۲۸ هزار یورو (۲۰۰ هزار یوان چین) است، تلاش پیگیرانه ترویج‌گر در جهت نشر و اشاعه کتاب و کتاب‌خوانی در میان کودکان و نوجوانان کشور خود است. امسال زهره قایینی و جین کُرز، که ازسوی دو شاخه ملی شورا در ایران و کانادا نامزد شده بودند، از میان ۱۵ نامزد از ۱۲ کشور برگزیده شدند. 

مراسم اهدای این جایزه در ماه سپتامبر در سی‌وهشتمین کنگره جهانیIBBY در پوتراجایا/مالزی برگزار خواهد شد. 

بازتاب دوران کودکی در ادبیات

زهره قایینی با پیشینه پربارش در گستره ادبیات کودکان، چهره‌ای آشنا است. فعالیت‌های پژوهشی این کارشناس ارشد رشته کتابداری درباره «تاریخ ادبیات کودکان ایران» با تشکیل نهادی غیرانتفاعی به نام «موسسه پژوهشی تاریخ ادبیات کودکان» گره خورده است که حاصل آن، مجموعه‌ای ده‌جلدی است. قایینی و همکارش، محمدهادی محمدی، در این تحقیق به روند شکل‌گیری فرهنگ و ادبیات کودکان در ایران در بازه زمانی میان سال‌های ۱۹۶۱ تا ۱۹۷۸ میلادی، که ازجمله ایجاد دو نهاد مرجع ادبیات کودکان، یعنی شورای کتاب کودک و کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان را هم دربرمی‌گیرد، پردا‌خته‌اند و داده‌های همه‌سویه‌ای درباره جایگاه آموزش و پرورش، فرهنگ دوران کودکی و ادبیات کودکان ایران گردآوری کرده‌اند. 

ناگفته نماند که انتشار این مجموعه، خالی از چالش و تنش و کشمکش با سانسورچی‌های وزارت ارشاد اسلامی نبود که بارها کوشیدند از انتشار جلدهای پرشمار آن جلوگیری کنند. رکورددار تیغ‌به‌دستان ارشادی، محسن پرویز، معاون امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد، در دوره سرپرستی محمدحسین صفار هرندی بود که قصد داشت سه جلد آخر مجموعه را با اشکال‌تراشی‌های بی‌پایه و ندادن مجوز چاپ، به‌کلی مثله کند. زهره قایینی در این‌باره می‌گوید: «چند باری باواسطه وبی‌واسطه به ما گفتند که حاضرند اجازه نشر دهند. آخرین مورد آن بیشتر خودکُشتن یک اثر بود. برای نمونه، بررس خواسته بود که نیمی از جلد ۸ را که ۴۵۰ صفحه بود، حذف کنیم تا اجازه انتشار صادر شود.» 

البته نویسندگان به این خواست تن درندادند و نسخه‌های کتاب ماه‌ها در کشو میز آقای پرویز خاک خورد. سرانجام در سال ۱۳۹۱، عباس صالحی در پی تغییر دولت، به معاونت نهاد سانسور برگزیده شد و اجازه چاپ و پخش جلدهای ۸ و ۹ و ۱۰ را صادر کرد. این کتاب‌ها از میان ۱۳۷ اثر ارائه‌شده به گروه «کلیات‌ و علوم انسانی و هنر» در مرحله دوم، مقام نخست را به‌دست آوردند و جایزه سی‌وسومین دوره کتاب سال را هم از آن خود کردند.

خدمات فرهنگی رایگان

شاید دریافت همین جایزه که نشانه ارج‌گذاری به تلاش‌های صادقانه نویسندگان مجموعه در ترویج و تقویت ادبیات کودک است، زهره قایینی و همکارانش را به تشکیل یک کتابخانه پژوهشی و راه‌اندازی درگاهی اینترنتی تشویق کرد. پایگاه مجازی ترویج خواندن «کتابک»، در حال حاضر یکی از پربیننده‌ترین وب‌‌سایت‌های خدماتی از این دست در ایران است. بنابه توضیح منتشرشده در سایت کتابک، این پایگاه، خدمات آموزشی رایگان در اختیار خانواده‌ها، مربیان، آموزگاران، و کتابداران می‌گذارد که «شامل بازتاب رویدادهای ترویج خواندن در سراسر جهان، ارائه صدها مقاله در حوزه ادبیات کودکان و ترویج کتابخوانی، آشناکردن مخاطبان با برنامه‌های موفق ترویج خواندن در سراسر جهان، معرفی کتاب‌های مناسب و چندین فعالیت دیگر است».

پروژه‌ای با کودکان و برای آن‌ها

یکی از مهم‌ترین فعالیت‌های زهره قایینی در «موسسه پژوهشی تاریخ ادبیات کودکان»، مدیریت بخش «با من بخوان» آن است که برنامه‌های آن نخست از سال ۲۰۱۰ به‌شکل آزمایشی در حاشیه شهر تهران پیاده شد و اکنون در سراسر ایران به‌اجرا درمی‌آید. «با من بخوان»، پروژه‌ای است که کتاب‌های مناسب و باکیفیت در دسترس کودکان قرار می‌دهد؛ به‌ویژه کودکانی که در مناطق محروم و دورافتاده در شهرستان‌ها زندگی می‌کنند یا در حاشیه شهرها به دلیل وضعیت نابسامان خانوادگی، امکان تهیه کتاب و آشنایی با ادبیات کودک را ندارند. کودکان خیابانی ایران و کودکان بخشی از مناطق افغانستان، از جمله گروه‌هایی‌اند که در حال حاضر از اجرای این پروژه بهره‌مند می‌شوند. 

ویژگی بارز طرح «با من بخوان»، کودک‌محوری آن است؛ آن‌هم نه‌تنها از راه آشنا‌سازی بزرگسالان با فرهنگ و ادبیات کودکان، بلکه ازطریق اشاعه فرهنگ و ادب خاص آن‌ها با ـ و برای – کودکان، باهدف پربارساختن آتیه‌شان. چرا که «ترویج ادبیات درمیان کودکان و نوجوانان به‌ویژه از راه کتابخوانی با آن‌ها می‌تواند استعداد‌ها و توانمندی‌های ذهنی نسل آینده جامعه را شکوفا، و زندگی آن‌ها را دگرگون و بارور کند». این آرمان، تعیین‌کننده خط‌مشی اصلی طرح «با من بخوان» است که با روش‌های مدرن و تاثیر‌گذار، در حال حاضر در ۱۹ استان کشور به‌اجرا درمی‌آید. 

الفبای نمایش و آواز

به گفته زهره قایینی، کتاب‌خواندن با کودکان و نوجوانان تنها سواد پایه‌ای آن‌ها را تقویت نمی‌کند: «سهیم‌کردن بچه‌ها وقت خواندن داستان یک کتاب‌، از جمله با روش‌‌های بلندخوانی، گفت‌وگو و نمایش، در جسم و جان کودک لذت و شوق برمی‌انگیزد و درجه تاثیرگذاری بر ذهن او را دو چندان می‌کند.» از آن‌جا که این امر بدون کمک ترویج‌گران ورزیده موفقیتی در پی نخواهد داشت، پروژه «با من بخوان» می‌کوشد در کنار کار اصلی پخش کتاب میان کودکان و داستان‌خوانی با آن‌ها، کارگاه‌های گوناگون برگزار کند و مربیان، آموزگاران و ترویج‌گران محلی در هر شهر را در زمینه‌های کتابخوانی، آواورزی و الفباورزی نیز توانمند کند.

جایزه‌ «من می‌خوانم»

درمورد این که ترویج‌گر توانمند و کارای شایسته نامزدی این جایزه چه کسی می‌تواند باشد، در شناسه‌های گزینش «شورای جهانی کتاب برای جوانان» (IBBY) آمده است: «ابتکار و نوآوری در زمینه آموزش و اجرای پروژه، تاثیرگذاری و الهام‌بخشی، هم‌چنین پرتوان‌‌ساختن کودکان در امر خواندن، به ویژه کودکانی که در مناطق محروم زندگی می‌کنند»، از جمله این شاخص‌ها است. 

جایزه‌ «من می‌خوانم» (iRead) در سال ۲۰۲۰ ازسوی نهاد جهانی IBBY بنیاد نهاد شد. هدف این جایزه که دفتر آن در سوییس است، تشویق سرمایه‌گذاری بیشتر افراد، سازمان‌ها، و دولت‌ها در ترویج مطالعه کودکان از راه ایجاد حس مسئولیت و همدلی پایدار به امید گسترش این حساسیت به دیگران در سراسر جهان، عنوان شده است.