این سخن که ایران ما یک مکان خاص و منحصربه‌فرد در دنیا است، ممکن است برای برخی تکراری، ملال‌آور یا اغراق‌آمیز به نظر آید، اما باید گفت که این سخن به میزان زیادی درست و ایران ما مامنی خاص برای حضور جانداران خاصی است که متاسفانه کمترین توجه به آن‌ها شده و از آن‌جا که زیباترین مستندهای پخش شده در صدا و سیما یا فضای مجازی همواره مربوط به حیات وحش آفریقا با حیوانات عظیم‌الجثه بوده، این موجودات زیبا کمتر به چشم آمده‌اند؛ جاندارانی که اگر قدری بیشتر به آن‌ها توجه می‌شد یا مستندهای زیبا همانند تولیدات خارجی برای آن‌ها تهیه می‌شد، شاید نگاه ایرانیان هم به این موجودات تغییر می‌کرد و حتی پای مشتاقان به عرصه طبیعت بکر ایران را از سراسر دنیا به جای آفریقا به ایران باز می‌کرد.

حضور گردشگران پرشمار در مکان‌هایی مانند پارک ملی «ماسایی‌مارا» در کشور کنیا و بسیاری از پارک‌های ملی در سراسر آفریقا نشان می‌دهد که حیات وحش همواره برای تعداد زیادی از مردم در سراسر جهان اهمیت دارد که حاضرند مقادیر زیادی پول را برای دیدن این حیوانات از نزدیک بپردازند.
متن پیش‌رو معرفی شماری از پستانداران کوچک خاص ایران است که شاید کمتر کسی تاکنون به آن‌ها توجه داشته است.

همستر دم ‌دراز زاگرس

«همستر دم‌دراز زاگرسی» با نام علمی Calomyscus bailwardi نام یک جونده کوچک ایرانی است که زیستگاهش استان خوزستان، رشته کوه زاگرس، تا ۱۲۰ کیلومتری جنوب شرقی اهواز، یعنی شهر ایذه است. این موجود که در سرده همسترهای موش‌وار قرار می‌گیرد بیشتر در جنگل‌هایی با ارتفاعات متوسط و ، مناطق کوهستانی استپی دیده می‌شوند.

همستر دم دراز زاگرس از دانه‌ها، گیاهان و حیواناتی مانند حشرات تغذیه می‌کند. نقش این پستاندار کوچک در جنگل‌های بلوط و به منظور حفاظت از این طبیعت و کنترل آنواع آفت‌ها (مانند پروانه برگ‌خوار که در سال‌های اخیر بخش زیادی از جنگل‌های بلوط را تهدید می‌کند)، بر اهل فن پوشیده نیست.

وُل ایرانی

«ول ایرانی» با نام علمی Microtus irani در نگاه اول شاید تفاوت زیادی با سایر جوندگان مثل موش‌ها نداشته باشند اما با کمی دقت می‌توان متوجه شد که ول‌ها بدنی گرد، پوزه‌ای صاف و دمی کوچک دارند. زیستگاه این جونده کوچک هم تنها استان فارس، ارتفاعات ۵۲۰۰ پایی(۱۵۰۰ متری) شیراز است. طول سر و بدن ۱۰۰ تا ۱۰۷ میلی‌متر، طول دم ۳۴ تا ۳۹ میلی‌متر، طول کف پای عقب ۱۸ تا ۱۹ میلی‌متر، طول گوش ۲۷ تا ۲۹ میلی‌متر و وزن حدود ۳۰۰ گرم است. این جاندار دارای رنگ پشت بدن نخودی مایل به زیتونی، پهلوها روشن‌تر و زیر بدن سفید چرک است. اطلاعات بسیار کمی از وضعیت پراکندگی، بوم شناسی و تهدیدات احتمالی تاثیرگذار بر بقای گونه ول ایرانی وجود دارد. به همین دلیل در فهرست سرخ IUCN در طبقه کمبود اطلاعات (DD) قرار دارد.

وُل قزوینی

«ول قزوینی» با نام علمی Microtus qazvinensi، از دیگر جوندگان اندمیک ایرانی است که زیستگاهش استان قزوین، ۶۵ کیلومتری جنوب قزوین در شهر «بوئین زهرا» است. این پستاندار کوچک تا سالیان دراز با «ول گونتر» اشتباه گرفته می‌شد و به دلیل شباهت بالای این دو تصور بر این بود که هر دو از یک گونه هستند.

علاوه بر بوئین زهرا احتمال مشاهده این ول در «گزر دره» و «سقز» کردستان نیز وجود دارد. ویژگی‌های ظاهری گونه ول قزوینی نشان می‌دهد که طول سر و بدن این جاندار ۱۰۵ تا ۱۱۵ میلی‌متر، طول دم ۲۵ تا ۲۷ میلی‌متر، طول کف پای عقب ۱۷ تا ۱۸ میلی‌متر و طول گوش ۹ تا ۱۰ میلی‌متر است. رنگ موهای سطح پشتی قهوه‌ای مایل به قرمز و زیر بدن سفید مایل به خاکستری است.

پستانداران کوچ ایران دشمنان متعددی دارند که مهم‌ترین آن‌ها گربه، سگ، روباه،‌ راسو، خارپشت، جغد و مار است

دوپای طوسی

«دوپای طوسی» با نام علمی Scarturus toussi شناخته می‌شود. طول سر و بدن این پستاندار ۱۰۹ میلی‌متر، طول دم ۱۷ میلی‌متر، طول کف پای عقب ۵۳ میلی‌متر، طول گوش ۳۷ میلی‌متر و وزن آن حدود ۶۳ گرم است. رنگ موهای پشت بدن قهوه‌ای و سطح شکمی بدن سفید رنگ است. سطح داخلی گوش‌ها با موهای سیاه رنگ پوشیده شده است. پاها و کناره آنها کاملا بدون مو و ناخن‌ها در مقایسه با سایر دوپاها تیره‌تر هستند. دسته موهای انتهای دم قهوه‌ای روشن است. زیستگاه اصلی این جونده کوچک استان خراسان رضوی، مشهد، چشمه گیلاس است.

دوپای تالر

نام علمی این پستاندار کوچک Jaculus thaleri است. وجود این گونه به تازگی از کویر نمک در نزدیکی کاشمر و بندان در نزدیکی مرز افغانستان گزارش شده است. جثه این دو پا کمی کوچک‌تر از پامسواکی بزرگ و طول پا کمتر از ۶۶ میلی متر است. تعداد کروموزم‌ها در هر دو گونه مساوی است ( ۴۸ = n۲ ) ولی از نظر مشخصات ظاهری جمجمه و دندان‌ها با هم متفاوت هستند.

زیستگاه اصلی دوپای تالر استان خراسان رضوی، کویر نمک، و منطقه جعفرآباد است. طول سر و بدن ۱۴۰ میلی‌متر، طول دم ۱۷۵ میلی‌متر، طول کف پای عقب ۶۶ میلی‌متر و طول گوش ۱۸ میلی‌متر است. از نظر ظاهری بسیار شبیه دوپای بلانفورد (Jaculus blanfordi) است. اما به واسطه جثه کوچک‌تر به‌ خصوص در اندازه‌های گوش، پای عقب و دم و دسته موهای کاملا سیاه در نوک دم، از دوپای بلانفورد تشخیص داده می‌شود. همچنین موهای سفید نوک دم که در اکثر گونه‌های دوپا مشاهده می‌شود در گونه دوپای سه انگشتی تالر وجود ندارد.

موش پوزه‌دار ایرانی

نام علمی Crocidura susiana متعلق به این جونده است. زیستگاه این جاندار استان خوزستان، ۸ کیلومتری جنوب غربی دزفول است. احتمال می‌رود موش پوزه‌دار ایرانی به غیر از دزفول در چند از مناطق کشور که دارای پوشش گیاهان علفی و استپ‌های نیمه خشک هستند نیز یافت شود. هرچند تاکنون شواهد قطعی در این باره وجود نداشته است.

همستر دم‌دراز فشمی

«همستر دم‌دراز فشمی» با نام علمی Calomyscus grandis از پستانداران جونده کوچک ایران است که می‌توان آن را آخرین مورد اندمیک از پستانداران کوچک ایرانی نامید. زیستگاه این جاندار کوچک در استان تهران و دامنه‌های رشته کوه البرز، ۱۱ کیلومتری شمال شرق فشم است. این همستر دم‌دراز که تنها در برخی نواحی البرز دیده می‌شود جنگل‌های کوهستانی، تپه‌های سنگی و امتداد نواحی کوهستانی را به عنوان زیستگاه خود برگزیده است.

جوندگان کوچک تعداد زیادی از حشرات مضر و لارو آن‌ها را نابود می‌کنند و در کنترل آفات و به خصوص آفات جنگل‌ها نقش مهمی دارند.

این جانوران دشمنان متعددی دارند که مهم‌ترین آنها گربه، سگ، روباه،‌ راسو، خارپشت، جغد و مار است. در حال حاضر اطلاعات زیادی در مورد وضعیت گونه‌های این خانواده در ایران در دست نیست ولی به علت تخریب زیستگاه و استفاده از سموم گیاهی جمعیت اکثر گونه‌ها کاهش یافته که آثار آن می‌تواند تا سال‌ها بر حیات وحش اثرگذار خواهد بود.