مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی با انتشار گزارشی در مورد اوج‌گیری مهاجرت بین استانی، از شهرهای کم‌برخوردار به شهرهای بزرگ، هشدار داد. این مرکز هم‌زمان از افزایش شدید مهاجرت زنان بین سنین ۲۰ تا ۲۹ سال به شهرهای بزرگ در جست‌وجوی «فرصت‌های کاری» و «آزادی‌های اجتماعی و فرهنگی» خبر داد.

در عین حال، رصدخانه مهاجرت ایران با برگزاری نشستی درباره تشدید مهاجرت به‌علت شرایط اقلیمی و بحران آب تاکید کرد که فقط در یک سال گذشته، ۱۰ هزار خانوار از شهر زابل در استان سیستان و بلوچستان مهاجرت کرده‌اند.

مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی در گزارش جدید خود از «روند مهاجرت داخلی»، با تاکید بر اینکه تداوم روند فعلی مهاجرت در داخل کشور موجب می‌شود تا منابع پایه توسعه در معرض تخریب و نابودی قرار گیرد و نسل آینده از منابع ملی محروم شود،  گفت در شرایط فعلی، مهاجرت از سمت روستا به شهر نیست، بلکه موج مهاجرت داخلی عمدتا از سمت مناطق شهری کوچک‌تر به سمت شهرهای بزرگ و کلان‌شهرها است.

در این گزارش، ضمن بیان اینکه روند کنونی مهاجرت داخلی پیامدهای منفی بسیاری دارد، چنین آمده است: «افزایش جمعیت کلان‌شهرها، افزایش میزان آلودگی‌های این مناطق، گسترش حاشیه‌نشینی، افزایش قیمت مسکن و زمین» از جمله پیامدهای این الگوی مهاجرتی در کشور است.

همچنین، الگوهای مهاجرتی برحسب تقسیم‌بندی‌های کشوری نیز تغییراتی داشته و «مهاجرت‌های بین‌استانی» افزایش بسیاری یافته است، اما در مقابل، از مهاجرت‌های درون‌استانی کاسته شده است. مرکز پژوهش‌های مجلس چنین تغییری در الگوی مهاجرت را سبب «جابه‌جایی جمعیت در فواصل بیشتر و کم‌رنگ شدن نقش فاصله در مهاجرت» خواند.

بر این اساس، مهاجرت‌های داخلی از سمت مناطق کمتر توسعه‌یافته به سمت نواحی توسعه‌یافته در جریان است و استان‌های دارای سطح توسعه بالاتر مهاجرپذیرترند و برعکس، استان‌های در حال توسعه، با «تراز مهاجرتی منفی»، به استان‌های مهاجرپذیر تبدیل شده‌اند.

گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس ضمن اشاره به ریشه‌های اقتصادی مهاجرت داخلی تاکید کرده است که علت مهاجرت را عمدتا باید در عوامل اقتصادی جست‌وجو کرد. بر اساس چنین الگویی، «تشدید سطح نابرابری‌های منطقه‌ای» به «تداوم مهاجرت به مناطق توسعه‌‌یافته» دامن زده است و «چرخه مهاجرت» و ریشه‌های اقتصادی آن همچنان ادامه خواهد یافت.

افزایش مهاجرت زنان و تغییر الگوی جنسیتی و سنی در مهاجرت داخلی

در بخشی از گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس بر «تغییر الگوی سنی و جنسیتی مهاجرت» در سه دهه اخیر تاکید شده و آمده است: «مهاجران گروه‌های تصادفی از جامعه نیستند، بلکه افرادی هستند با ویژگی‌هایی متفاوت با جمعیتی که مهاجرت نمی‌کنند و همین ویژگی‌ها می‌تواند زمینه را برای تغییرات ساختاری جمعیت هم در مبدا و هم مقصد» ایجاد کند.

یکی از موارد تغییر الگوی مهاجرت داخلی در ایران «افزایش مهاجرت زنان» است. گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس تاکید کرده است که «افزایش تعداد زنان در میان مهاجران به حدی است که بحث زنانه شدن مهاجرت مطرح شده است.»

در این گزارش عنوان شده است که «افزایش سطح تحصیلات و اشتغال زنان، فراهم بودن شرایط شغلی و کار بهتر، و همچنین وجود آزادی‌های اجتماعی و فرهنگی بیشتر برای زنان»، به‌ویژه سبب «مهاجرت زنان به شهر تهران» شده است.

به لحاظ الگوی سنی نیز مهاجرت زنان در سن پایین‌تر و جوان‌تر گسترش یافته است، تا آنجا که مهاجرت زنان در گروه‌های سنی ۲۰ تا ۲۴ سال و ۲۵ تا ۲۹ سال  به اوج می‌رسد.

از سوی دیگر، در سال‌های ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۵، مهاجرت زنان به سطح ۴۸.۴ درصد افزایش یافت و حتی نسبت به دوره پنج ساله قبل، یعنی ۱۳۸۵ تا ۱۳۹۰، نیز تقریبا یک درصد افزایش یافت.

علاوه بر این، «الگوی سنی خاصی در میان مهاجران» به‌طور عام نیز در سه دهه اخیر مشاهده شده است، به گونه‌ای که مهاجرت در گروه‌های سنی زیر پنج سال در سطح پایینی است، اما با افزایش سن، روندی فزاینده به خود می‌گیرد و «در سنین ۲۰ تا ۳۴ سالگی مهاجرت» به اوج می‌رسد.

به این ترتیب، به لحاظ ترکیب سنی، بیشترین میزان مهاجرت داخلی در بازه سنی ۲۰ تا ۳۴ سالگی در ایران انجام می‌شود، اما با افزایش سن، از شدت و گستردگی مهاجرت کاسته می‌شود و در سنین سالمندی به پایین‌ترین میزان می‌رسد.

از سوی دیگر، با وجود اقدام‌های مسئولان جمهوری اسلامی ایران برای افزایش جمعیت، به‌ویژه پس از تاکید و اصرار علی خامنه‌ای در یک دهه گذشته مبنی بر «لزوم افزایش جمعیت ایران به ۱۵۰ میلیون نفر»، در گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس عنوان شده که «روند مهاجرت» کنونی به کاهش زاد و ولد منجر شده است.

در این گزارش تاکید شده است که از آنجا که «عمده مهاجرت‌های داخلی از استان‌های کمتر توسعه‌یافته به استان‌های توسعه‌یافته» انجام می‌شود و به‌دلیل اینکه «میزان باروری در استان‌های توسعه‌یافته کمتر است»، در نتیجه، «میزان باروری مهاجران وارد شده به مناطق توسعه‌یافته نیز کاهش یافته است» و این روند موجب کاهش میزان موالید کل کشور می‌شود.

مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارش خود با اشاره به اینکه بخش عمده‌ای از مهاجرت داخلی نیز به «مهاجرت مردان جوان» اختصاص دارد، افزوده است که این روند «ضمن کاهش نیروی کار در مبدا»، تراکمی از نیروی کار در مقصد ایجاد می‌کند که پیامد آن «افزایش نرخ بیکاری در مقصد و گسترش مشاغل غیررسمی» است.

مهاجرت داخلی سالانه بیش از یک میلیون نفر: خروج ده هزار خانوار از زابل در یک سال

در همین حال، مهدی ضرغامی، عضو هیئت علمی دانشگاه تبریز، در سخنانی در نشست تخصصی «آب، توسعه و مهاجرت اقلیمی» که ۲۹ خرداد برگزار شد، در مورد شدت گرفتن مهاجرت‌های ناشی از تغییر شرایط اقلیمی در ایران هشدار داد و گفت: «تحت تاثیر شرایط اقلیمی، ۱۰ هزار خانواده ایرانی سال گذشته از زابل خارج شدند.»

ضرغامی گفت آمار مهاجرت ۱۰ هزار خانوار از زابل فقط در یک سال آماری است که شرکت‌های حمل‌ونقل و ترابری ثبت کرده‌اند، اما ابعاد این مهاجرت به اینجا محدود نمی‌شود. ریزگردهایی که از سمت صحرای آفریقا و عراق وارد کشور می‌شود و اختلالات تنفسی زیادی که ایجاد می‌کند نیز به مهاجرت‌ها دامن زده است.

این عضو هیئت علمی دانشگاه تبریز افزود: «سرانه آب در دسترس کشور به دلایل مختلف کاهش یافته و دمای کشور هم یک درجه گرم‌تر شده است. این وضعیت منجر می‌شود تا میزان دسترسی به آب باز هم کمتر شود و همه این‌ها در شرایطی است که کشور از نظر جمعیتی رشد کرده و این سهمیه آب باید میان افراد بیشتری تقسیم شود.»

ضرغامی تاکید کرد که اگر سرانه آب در کشور به زیر هزار مترمکعب برسد، ایران دچار «فقر آب» می‌شود و این در حالی است که امروز در وضعیت ۱۳۰۰ متر مکعب آب برای هر نفر قرار داریم.

بهرام صلواتی، مدیر رصدخانه مهاجرت ایران، نیز در نشست تخصصی «آب، توسعه و مهاجرت اقلیمی» به ارائه نشدن آمارهای مهاجرت در هفت سال گذشته از سوی دستگاه‌های حکومتی اشاره کرد و گفت: «ما نمی‌دانیم در این ۷ سال چه اتفاقی افتاده است و باید آماری برای رصد منظم تغییرات اقلیمی داشته باشیم.»

مدیر رصدخانه مهاجرت ایران افزود که از سال ۱۳۶۵ تا ۱۳۹۵، یعنی در سه دهه، «به‌طور متوسط سالانه یک میلیون نفر مهاجر داخلی» داشته‌ایم، هرچند این آمار با گذشت هفت سال افزایش یافته است.