اگر طی روزهای جاری احساس سوزش در مجاری تنفسی و آبریزش بینی، سوزش و آبریزش چشم، سرفه، خس‌خس سینه و دشواری در تنفس دارید، نگران نباشید، چراکه همچون میلیون‌ها شهروند دیگر تنها در معرض آلودگی هوا قرار دارید؛ اما هنوز از هزاران نفری که جان خود را بر اثر عوارض آلودگی هوا از دست می‌دهند، خوش‌شانس‌تر هستید.

همان آلودگی هوایی که به گفته رییس کمیسیون سلامت، محیط‌زیست و خدمات شهری شورای شهر تهران، در سال ۱۴۰۰ تنها در تهران جان ۶ هزار و ۳۹۸ نفر را گرفت و به گفته رییس مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم سازمان حفاظت محیط‌زیست ایران، در سال ۱۴۰۱ موجب جان‌باختن بیش از «‌۲۶ هزار نفر» در ۳۳ شهر ایران شد.

***

در‌حالی‌که سال گذشته تهران فقط سه روز هوای سالم را تجربه کرد و آمارها نشان‌دهنده آن هستند که شهروندان هرساله هوای ناپاک‌تری را تنفس می‌کنند، مسوولان و رسانه‌های رسمی، گناه آلودگی هوا را به گردن خودروها می‌اندازند و مازوت‌سوزی را تکذیب می‌کنند. از‌جمله «احمد وحیدی»، وزیر کشور که در حاشیه جلسه هیات دولت به خبرنگاران گفت ۶۰ درصد آلودگی هوا مربوط به منابع متحرک است.
مقامات نظام جمهوری اسلامی این ادعاها را در شرایطی مطرح می‌کنند که امسال آلودگی هوا محدود به شهرهای بزرگ و صنعتی نشد و به طالقان، اسکو، آبیک، همدان، فلاورجان، بجنورد و… هم رسیده است. 

چرا مازوت می‌سوزانند؟

تا سال ۱۳۹۹ هرساله در زمستان‌ها چندین شهر بزرگ ایران درگیر آلودگی هوا می‌شدند و مسوولان گناه این آلودگی را به گردن مردم و خودروهای شخصی، یا در نهایت فرسوده بودن ناوگان حمل‌ونقل شهری می‌انداختند. در سال ۱۳۹۹  اما با آلودگی چند برابری از یک سو و خانه‌نشینی مردم به‌دلیل شیوع بیماری کرونا و قوانین منع آمد‌و‌شد از سوی دیگر، روشن شد که مجرم آلودگی هوا هرکه هست، مردم نیستند. آن سال میزان آلودگی هوای تهران، اصفهان و چند شهر بزرگ دیگر به‌جایی رسید که در نهایت مجرم اصلی اعلام شد: «مازوت.»

آن زمان مسوولان وقت ادعا کردند که تحریم‌ها موجب انباشته شدن مازوت در انبارها شده است. همچنین به‌دلیل کمبود گازوییل، در صورت عدم استفاده از مازوت، شهرها با خاموشی‌های متناوب برق مواجه می‌شوند؛ به همین دلیل است که در نیروگاه‌ها به‌جای گازوییل یا هر سوخت پاک دیگری، مازوت می‌سوزانند.

مازوت یا نفت‌ کوره، یکی از فراورده‌های نفتی است که در مراحل پالایش، پس از نفت سفید به‌دست می‌آید. فراورده‌ای ارزان‌قیمت، با درجه آلایندگی بالا که در کوره‌ها، موتورهای دیزلی دریایی و نیروگاه‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد. براساس آمارهای رسمی وزارتخانه‌های نفت و نیرو، تا سال ۱۳۹۷، سالانه حدود پنج میلیارد لیتر نفت کوره (مازوت) در کشور مصرف می‌شد که ۳.۵ میلیارد لیتر آن در بخش نیروگاهی بوده است. اما طی سال‌های اخیر، ایران عموما نزدیک به ۱۵ میلیارد لیتر نیز مازوت صادر می‌کرده است.

از ابتدای سال ۲۰۲۰ اما سازمان بین‌المللی دریانوردی، استفاده کشتی‌ها از سوخت‌هایی با ترکیب گوگرد بیشتر از نیم درصد را ممنوع کرد. براساس این قانون، مازوت تولیدی ایران دیگر عملا خریداری نداشت. اگرچه حتی اگر خریداری هم برای مازوت تولیدی ایران پیدا می‌شد، افزایش میزان نیاز داخلی، امکان فروش آن را از بین برده بود.

مصرف گاز طبیعی که در تابستان برای تولید برق و در زمستان در خانه‌ها سوزانده می‌شود، هر سال با افزایش چشمگیر روبه‌رو است. با سرد شدن هوا در فصل زمستان، نیاز بخش خانگی به گاز طبیعی افزایش یافته و گاز موجود در شبکه کشوری، از نیروگاه‌ها به خانه‌ها منتقل می‌شود. نیروگاه‌های برق نیز برای پیشگیری از کمبود برق در زمستان، کسری گاز به‌ وجود آمده را با گازوییل و مازوت جبران می‌کنند. کاهش میزان گازوییل تولیدی و وابستگی کشور به واردات این فرآورده نفتی، نیروگاه‌ها را ناچار به سوزاندن مازوت می‌کند و افزایش استفاده از مازوت به‌عنوان سوخت، به معنای افزایش بیش‌از‌ پیش آلودگی هواست.

برخی مسوولین تایید، برخی دیگر قویا تکذیب می‌کنند

«مهدی چمران»، رییس شورای شهر تهران، ۱۲آذر۱۴۰۲، اظهارات در رابطه با مازوت‌سوزی در نیروگاه‌ها را «قویا» تکذیب کرد و گفته بود: «نیروگاه‌هایی که از مازوت استفاده می‌کنند، پلمب شده‌اند.» 

پیش از او اما رییس کمیته سلامت شورای شهر تهران، رییس کمیسیون سلامت، محیط‌زیست و خدمات شهری و یکی از اعضای کمیسیون شورای شهر تهران، در اظهار‌نظرهایی جداگانه، خبر «مازوت‌سوزی» در نیروگاه‌ها را تایید کرده بودند.

«علی سلاجقه»، رییس سازمان حفاظت محیط‌زیست نیز در گفت‌وگو با «ایرنا» ادعا کرد که در تهران مازوت‌سوزی نداریم، در موضوع مازوت‌سوزی نیروگاه‌ها بیشتر جنبه روانی آن برای مردم مطرح بوده، زیراکه هنوز درصد نقش مازوت در جو و آلایندگی تاکنون مشخص نشده است.

خبرگزاری رسمی جمهوری اسلامی همچنین به نقل از رییس مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم سازمان حفاظت محیط‌زیست، مازوت‌سوزی نیروگاه‌ها در زمان آلودگی هوا را تکذیب کرد. مقامات رسمی جمهوری اسلامی اما طبق معمول «دروغ» می‌گویند.

یکی از کارشناسان سازمان محیط‌زیست در رابطه با سهم عوامل متعدد در آلودگی‌ هوا به «ایران‌وایر» گفت: «آمار‌ها نشان می‌دهد سهم اتوبوس‌های داخل شهر تهران که عمدتا متعلق به شهرداری است، در تولید ذرات معلق ۶ درصد و سهم کامیون‌ها هم ۱۶ درصد است. درحالی‌که سهم خودرو‌های شخصی، از مجموع این دیزلی‌ها کمتر و ۱۴ درصد است.»
او ادامه داد: «از سوی دیگر، سهم صنایع از تولید ذرات معلق هوای تهران، حتی از هر سه این خودرو‌ها هم بیشتر و معادل ۱۸ درصد است. سهم نیروگاه‌ها ۱۲ درصد و سهم پالایشگاه‌ها نیز ۴/۴ درصد است.»

به گفته این کارشناس، سهم خودرو‌های شخصی در تولید آلاینده‌های گازی (همچون CO و SO۲)، در تهران ۳۸ درصد است، این سهم برای اتوبوس و کامیون ۴ درصد، اما برای نیروگاه‌ها ۵ درصد است و برای پالایشگاه‌ها و صنایع، به ترتیب ۴ و ۲ درصد است.
این کارشناس سازمان محیط‌زیست ادامه داد: «ارقام بالا نشان می‌دهد سهم ۳۴ درصدی نیروگاه‌ها، پالایشگاه و صنایع در تولید ذرات معلق، بیش از دو برابر خودرو‌های شخصی است؛ یعنی سهم ۳۴ درصدی نیروگاه‌ها و … در برابر سهم ۱۴ درصدی خودرو‌های شخصی.»

او در ادامه گفت‌وگو با ایران‌وایر تاکید کرد: «تنها با نگاهی به این آمار‌وارقام می‌توان فهمید که نیروگاه‌ها در ایران، سوختی غیر پاک، یعنی مازوت می‌سوزانند.» به گفته او، تمامی این اطلاعات که حاصل کار کارشناسی است در اختیار مسوولان قرار گرفته است، اما چون «اراده‌ای» برای حل مشکل وجود ندارد، واقعیت‌ها تکذیب می‌شود.

هم‌زمان «رادیو فردا» نیز در گزارشی، با استناد به یک «سند محرمانه وزارت نفت» نوشت  پارسال به‌طور متوسط روزانه ۲۵ میلیون لیتر مازوت با ترکیب گوگرد بسیار بالای ۳.۵ درصدی به‌همراه ۱۱۰ میلیون لیتر گازوییل در کشور مصرف شده است.

مصرف روزانه مازوت و گازوییل کشور حتی در زمستان سال گذشته به ترتیب با ارقام بی‌سابقه ۴۳ میلیون لیتر و ۱۲۸ میلیون لیتر اوج گرفت.

این سند رسمی وزارت نفت همچنین نشان می‌داد تنها ۲۰ درصد از بنزین تولیدی کشور استانداردهای یورو ۴ و یورو ۵ را دارد و هر روز نزدیک ۱۰ میلیون لیتر مواد شیمیایی، آروماتیک و ماده بسیار خطرناک «ام‌تی‌بی‌ای»، برای جبران کسری بنزین و روان‌سوزی آن به بنزین تولید پالایشگاه‌ها مخلوط می‌شود.

با‌این‌حال مقامات جمهوری اسلامی همچنان به  پرده‌پوشی از «مازوت‌سوزی» تاکید دارند، تاجایی‌که سخنگو صنعت برق در گفت‌وگو با «ایسنا» می‌گوید: «با شروع فصل پاییز و سرد شدن و سکون هوا و عدم وزش باد در کلان‌شهر‌ها و به‌ویژه تهران، شاهد تداوم و افزایش آلودگی هوا هستیم.»

حقوق‌بشر و حق بهره‌مندی از هوای پاک

نخستین سند بین‌المللی که به‌طور مشخص به حقوق و تکالیف انسان نسبت به محیط‌زیست می‌پردازد، «اعلامیه استکهلم» است که در سال ۱۹۷۲ در جریان کنفرانس سازمان ملل در زمینه محیط‌زیست انسانی به تصویب رسید. این اعلامیه در اصل یکم خود بیان می‌دارد «انسان دارای حق بنیادینی بر آزادی، برابری و شرایط مناسب زندگی در محیط‌زیستی است که امکان حیات شرافتمندانه و همراه با رفاه او را تامین نماید و هم او واجد یک تکلیف و مسوولیت جدی در حفاظت و بهسازی محیط‌زیست برای نسل‌های حال و آینده است.»

طبق این اصل، زندگی در یک محیط‌زیست سالم و امن، شرط لازم برای بهره‌مندی از حقوق بنیادین بشری است. این اعلامیه همچنین در اصل دوم خود از هوا به‌عنوان منبعی که باید برای منافع نسل‌های حال و آینده مورد حفاظت قرار بگیرد، یاد کرده است.
این اصل مقرر می‌دارد که منابع طبیعی زمین شامل آب، هوا، گیاهان و زیست بوم‌های طبیعی می‌بایست از طریق برنامه‌ریزی دقیق و مدیریت صحیح، برای منافع نسل‌های حال و آینده، محافظت و صیانت شوند. اگرچه دستیابی به هوای پاک یکی از زیرمجموعه‌های حق بهره‌مندی از محیط‌زیست سالم است که امروزه در قالب نسل سوم حقوق‌بشر خود را نمایان کرده‌اند. نسل سوم یا دوره سوم حقوق‌بشر به مجموعه حق‌هایی گفته می‌شود که آرام‌آرام از دهه ۷۰ میلادی به بعد مورد توجه قرار گرفتند. حفاظت از محیط‌زیست، صلح و توسعه، ازجمله حق‌هایی هستند که در این دسته قرار می‌گیرند. 

فارغ از اسناد بین المللی، از سال ۱۳۹۶ در ایران قانونی با عنوان «قانون هوای پاک» تصویب شد، اگرچه به گفته ​​«بیژن یگانه»، استاد دانشگاه شهید بهشتی، از سال ۱۳۹۹ تاکنون جلسات کارگروه ملی کاهش آلودگی هوا برگزار نشده است؛ کارگروهی که به گواه بسیاری از فعالان این حوزه تنها مکانی بود که «قانون هوای پاک» در آن پیگیری می‌شد. 

در همین رابطه، «امان‌الله قرائی مقدم»، جامعه‌شناس، به «انتخاب» گفته است: «معضل آلودگی هوا نقض صریح حقوق شهروندی و قانون اساسی است. تمام ارگان‌ها و سازمان‌ها برای تامین رفاه اجتماعی مردم به‌وجود آمده‌اند. وزارت بهداشت و وزارت اقتصاد و وزارت نیرو و وزارت راه و…، به چه کار مردم می‌آیند؟! تمامی این نهاد‌ها برای تامین زندگی مردم جامعه کار می‌کنند یکی از مواردی که باید در زندگی جامعه تامین و تضمین شود، آب و هوای پاک است. استمرار آلودگی هوا تامین رفاه اجتماعی را به خطر می‌اندازد.»

اگرچه در جمهوری اسلامی، قوانینی از این دست برای اجرا تصویب نمی‌شود و اگر «ناکارآمدی» دستگاه‌های مسوول موجب «مازوت‌سوزی» شود، آلودگی هوا تکذیب می‌شود؛ حتی به قیمت به خطر افتادن جان شهروندان.

از: ایران وایر