دخالت‌های انسانی و تعرض به منابع طبیعی و مناطق حفاظت‌شده حیات‌ وحش در ایران اکنون به یکی از دغدغه‌های جدی کنشگران محیط‌ زیست تبدیل شده است؛ زیرا نهادهای مختلف دولتی و حاکمیتی با استفاده از رانت و قدرت به حریم مناطق طبیعی وارد می‌شوند و با در دست داشتن مجوزهایی مشکوک، در مجاورت گونه‌های گیاهی و جانوری و در پناه جنگل‌ها، ویلا، تفرجگاه، سایت گردشگری، پارک جنگلی، مسجد یا شهربازی می‌سازند. در بیشتر این موارد هم دو سازمان حفاظت محیط‌ زیست و منابع طبیعی که وظیفه نگهداری و محافظت از مناطق حفاظت‌شده را برعهده دارند، یا منفعلانه عمل می‌کنند یا خود نیز به بازوی اجرایی تخریب منابع طبیعی تبدیل می‌شوند.

در همین یک ماه اخیر چندین مورد از جمله ایجاد سایت گردشگری در زیستگاه طبیعی آشوراده در استان گلستان، ساخت مسجد در منطقه حفاظت‌شده تنگ صیاد در استان چهارمحال و بختیاری، احداث پارک در جنگل‌های هیرکانی در استان مازندران و ساخت شهربازی در جنگل‌های لویزان تهران خبرساز شده‌اند و نکته قابل‌توجه این است که تمامی این موارد با دخالت نهادهای وابسته به دولت و حاکمیت در حال اجرا شدن‌اند.

زیستگاه طبیعی آشوراده که با دستور ابراهیم رئیسی به جزیره گردشگری تبدیل می‌شود، سرمایه‌گذاری دارد که صاحب کارخانه‌ کانسار خزر است که پسابش سال‌ها به تالاب اینچه می‌ریخت. کلنگ ساخت مسجد در منطقه حفاظت‌شده تنگ صیاد هم با حضور امام‌ جمعه شهرکرد و معاونان وزیران دولت بر زمین زده شد. در تخریب بخش عمده‌ای از جنگل‌های هیرکانی و لویزان به بهانه احداث پارک و شهربازی نیز ردپای شهرداری‌های چالوس و تهران دیده می‌شود.

درختان نقش بر زمین و چرخ‌وفلک‌ها بر هوا

نوید خاصه‌باف، مدیرعامل سازمان سرمایه‌گذاری و مشارکت‌های مردمی شهرداری تهران اواخر آذر ماه گفت که سرمایه‌گذاری برای ساخت بزرگ‌ترین شهربازی پایتخت در جنگل‌های لویزان در منطقه ۴ تهران با ارزش ۲۲ هزار میلیارد تومان در حال انجام شدن است.

این مقام شهرداری گفت که مطالعات این پروژه ادامه دارد و پس از اخذ «مجوزهای لازم»، قرارداد ساخت آن برای سال آینده بسته می‌شود.

مدیرعامل سازمان سرمایه‌گذاری و مشارکت‌های مردمی شهرداری تهران از رایزنی با دو سرمایه‌گذار برای مشارکت در این طرح نیز خبر داد و به باشگاه خبرنگاران جوان گفت که یکی از سرمایه‌گذاران قصد دارد برای اجرای این طرح از منابع خارجی استفاده کند و منابع سرمایه‌گذار دیگر نیز داخلی است.  

مذاکره با دو سرمایه‌گذار برای ساخت «بزرگ‌ترین شهربازی تهران در جنگل‌های لویزان» و آمادگی برای انعقاد قرارداد آن می‌تواند به این معنا باشد که این پروژه تا مرحله اجرا فاصله زیادی ندارد. هرچند به‌ گفته مدیرعامل سازمان سرمایه‌گذاری و مشارکت‌های شهرداری تهران، هنوز مجوزهای آن صادر نشده است، از سخنان این مدیر شهری چنین برمی‌آید که شهرداری تهران بابت صادر نشدن مجوز این پروژه نگرانی چندانی ندارد و خود را برای اجرای آن آماده کرده است.

حدود دو هفته پس از اعلام این خبر و در حالی‌ که فعالان محیط‌ زیست درباره اجرای این پروژه ابراز نگرانی کردند، نقی شعبانیان، معاون امور جنگل سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری، به خبرگزاری ایسنا گفت که این سازمان اجازه قطع درختان لویزان را نمی‌دهد.

شعبانیان در ادامه مدعی شد که ساخت شهربازی در جنگل‌های لویزان «فعلا در حد حرف» است و شهرداری باید ابتدا طرحش را برای بررسی ارائه کند. او با بیان اینکه سازمان منابع طبیعی به‌هیچ‌وجه اجازه قطع درختان لویزان را نمی‌دهد، گفت: «شهرداری تهران یک عرصه‌ای را برای ساخت شهربازی در نظر دارد ولی ما هنوز از آن بازدید نکرده‌ایم.»

این مقام سازمان منابع طبیعی در مصاحبه‌اش، جلسه مشترک با مدیران شهرداری برای اجرای این پروژه را تایید کرد. با این حال از آنجا که درباره جزئیات این جلسه و نتایج گفت‌وگوها اطلاعاتی وجود ندارد، مشخص نیست گفته‌های مدیرعامل سازمان مشارکت‌های مردمی شهرداری صحت دارد یا سخنان معاون سازمان منابع طبیعی. هرچند تجربه‌ سال‌ها و موارد پیشین نشان می‌دهد که این قبیل پروژه‌ها در نهایت در سایه سکوت و انفعال یا حتی با چراغ سبز سازمان‌های مسئول در محافظت از منابع طبیعی، اجرایی می‌شوند.

درختان هیرکانی به آلاچیق تبدیل می‌شوند

درست در همین روزها که موضوع ساخت شهربازی در جنگل‌های لویزان و پیامدهای زیست‌ محیطی آن به دغدغه‌ای جدی تبدیل شده، در شمال ایران نیز اتفاقی مشابه رخ داده و اداره کل منابع طبیعی مازندران به‌تازگی طی قراردادی، مدیریت نزدیک به شش هزار هکتار از جنگل‌های هیرکانی را به شهرداری چالوس واگذار کرده است. شهرداری هم قصد دارد این عرصه را به پارک جنگلی تبدیل کند.

نکته مهم این است که بخش وسیعی از عرصه اهدایی سازمان منابع طبیعی به شهرداری چالوس جزو مناطق حفاظت‌شده هیرکانی است و طبق قانون، واگذاری آن به هیچ فرد یا نهادی به جز سازمان حفاظت محیط‌ زیست مجاز نیست.

مدیران شهرداری چالوس ادعا می‌کنند در عرصه شش هزار هکتاری مناطق ورگاویج، خانیکان و پلهم‌کوتی از جنگل‌های هیرکانی «بزرگ‌ترین پارک جنگلی خاورمیانه» را می‌سازند اما کارشناسان محیط‌ زیست می‌گویند شهرداری‌های شمال ایران که با رهاسازی زباله‌ در قلب جنگل‌های هیرکانی از خود کارنامه سیاهی به جا گذاشته‌اند، قابل‌اعتماد نیستند و نمی‌توان مدیریت عرصه‌های طبیعی را به آن‌ها سپرد.

کنشگران محیط‌ زیست نمونه‌های پیشین از جمله پارک جنگلی سی‌سنگان و تله‌کابین نمک‌آبرود را یادآور می‌شوند که به نابودی منابع طبیعی منجر شدند. هادی کیادلیری، رئیس دانشکده منابع طبیعی و محیط‌ زیست دانشگاه آزاد، در گفت‌وگو با سایت دیده‌بان ایران در همین زمینه گفت: «وقتی نهادهایی از جمله شهرداری چالوس در طول ادوار مختلف مدیریتی به تعهدات محیط‌ زیستی‌شان عمل نکرده‌اند، چطور می‌خواهیم حفاظت بخشی از جنگل‌های هیرکانی را به آن‌ها واگذار کنیم و انتظار داشته باشیم که این دستگاه‌ها به عرصه‌های جنگلی نگاه بهره‌بردارانه و بازاری نداشته باشند؟»

این استاد دانشگاه در ادامه نیز افزود: «تخلفات محیط‌ زیستی شهرداری‌های استان‌های شمالی صرفا به رهاسازی زباله در دل جنگل‌ها محدود نمی‌شود، بلکه در برخی شهرهای این استان‌ها شاهد آن بوده‌ایم که در عرصه‌های طبیعی ساخت‌وسازهای گوناگونی انجام داده‌اند.»

در پیوند با همین موضوع، علی بناگر، رئیس انجمن علمی جنگلبانی، نیز هشدار داد که نتیجه اعطای مدیریت عرصه هیرکانی به شهرداری چالوس و احداث پارک در این منطقه چیزی جز تخریب بخش‌هایی از جنگل‌های هیرکانی نخواهد بود.

احداث پارک جنگلی یا ساخت شهربازی در حریم سبز نیازمند اقدام‌ها و عملیاتی است که از آن به‌عنوان «دخالت انسانی در حریم طبیعی» نام برده می‌شود. اجرای این پروژه‌های دست‌ساز نیازمند ورود سازه‌های بتنی و فلزی به حریم جنگل‌ها و تخریب بخش‌های وسیعی از عرصه آن‌ها است. ضمن اینکه این پروژه‌ها در آینده به‌تدریج گسترده‌تر هم می‌شوند؛ تا آنجا که اراضی طبیعی کاملا تغییر کاربری می‌دهند.

اجرای پروژ‌هایی مانند پتروشیمی میانکاله، احداث پارک در جنگل‌های هیرکانی، ساخت شهربازی در جنگل‌های لویزان، ساخت مسجد در پناهگاه حیات‌وحش تنگ صیاد و ایجاد سایت گردشگری در زیستگاه طبیعی آشوراده اگرچه به نابودی تنفس‌گاه‌های طبیعی منجر می‌شود و حیات انسان‌ها، گونه‌های جانوری و پوشش گیاهی را به خطر می‌اندازد، برای مجریان این طرح‌ها که به نهادهای قدرت در جمهوری اسلامی‌ وابسته‌اند، منفعت‌های مالی کلانی به دنبال دارد.

انتفاع مالی این قبیل اقدام‌ها آن‌قدر زیاد است که رعایت اصول توسعه پایدار را هم به سایه می‌برد؛ در حالی‌ که به گفته رئیس انجمن علمی جنگلبانی ایران، در اجرای طرح‌هایی نظیر جاده‌کشی در دل جنگل‌ها یا ایجاد تفرجگاه‌های جنگلی باید «اصول توسعه پایدار» رعایت شود.

او به دیده‌بان ایران گفت: «توسعه پایدار مفهوم پیچیده‌ای است و با رعایت اصول اکولوژیکی و در نظر گرفتن تمام ارکان محیط‌ زیستی، اجتماعی، اقتصادی و فنی درهم‌ تنیده است؛ به‌ نحوی‌ که یک فرایند توسعه‌ای زمانی  پایدار محسوب می‌شود که در کوتاه‌مدت و بلندمدت مخرب نباشد و امکان حفظ تمام منابع از جمله منابع زیرزمینی، ذخایر ژنتیکی گیاهی و جانوری، منابع معدنی و آب‌وخاک را برای آیندگان فراهم کند.»

در توسعه پایدار، اصل بر این است که منابع طبیعی به‌گونه‌ای محافظت شوند که نسل‌های آینده بتوانند به‌اندازه نسل فعلی از منابع طبیعی استفاده کنند. در حالی‌ که به قول رئیس انجمن علمی جنگلبانی ایران، در شرایط کنونی، بهره‌برداری نامطلوب از برخی فضاهای طبیعی گمانه‌زنی‌هایی مبنی بر «سوءاستفاده از انفال عمومی» را به ذهن متبادر می‌کند.