عصرایران ؛ رضا غبیشاوی – به نظر می رسد هم اکنون با “دولت سایه” روبه رو هستیم. وزیران دیروز،‌ امروز در حوزه کاری خود به صورت فعال به نقد عملکرد مسوولان فعلی می پردازند. با وجود اینکه دولت حسن روحانی در سال ۱۴۰۰ به پایان رسید اما تعدادی از وزیران این دولت همچنان در صحنه هستند. “کابینه منتقدان” که اعضای دولت  فعلی را تحت نظارت دارند و نقد می کنند. 

این وضعیتی است که کمتر ایران به خود دیده. اگر هم در مقاطعی به صورت محدود وجود داشته (مثل سال ۸۴ تا ۹۲)، به مانند امروز، منتقدان، پرتعداد و نقدها پرشمار و متعدد نبود.

اصطلاح ” دولت در سایه ” از انگلیس گرفته شده است. وقتی حزب پیروز، دولت تشکیل می دهد؛ حزب مخالف در پارلمان، به اصطلاح، دولت در سایه تشکیل می دهد. هر وزیر در دولت ، یک وزیر منتقد در حزب مخالف / “دولت سایه” خواهد داشت. یعنی همزمان با تشکیل دولت از سوی حزب پیروز، حزب مخالف هم متشکل از منتقدان، دولت در سایه را تشکیل می دهد. اقدامی برای تمرکز حزب مخالف بر نقد دولت و دولتمردان. وزیران دولت در سایه، وزیر نیستند بلکه هر یک، مسوول نظارت و نقد وزیر همتای خود در دولت واقعی هستند.

پارلمان بریتانیا (مجلس عموم ) – اعضای دو حزب پیروز و مخالف‌ (اعضای دولت و دولت سایه) در دو طرف سالن و مقابله هم نشسته اند.

“جناب آقای رییس جمهور: ایلان ماسک را ناجی مردم ایران نکنید. ملت خود را دریابید!”
این بخشی از واکنش انتقاد آمیز محمدجواد آذری جهرمی وزیر سابق ارتباطات به افزایش ۳۰ درصدی هزینه اینترنت است.

او قبل از این هم در واکنش به استقبال وزیر فرهنگ از انتشار گسترده فیلم صادق بوقی نوشته بود: “آیا این ترویج ادعایی شما ! با ایتا و بله انجام شده یا با شبکه های اجتماعی که بر روی مردم بستید؟ کمرتان رگ به رگ نمی شود با این حجم از تناقضات؟”
آذری جهرمی به مدت ۴ سال ( ۱۳۹۶ تا ۱۴۰۰) وزیر ارتباطات بود. او از معدود وزیرانی است که با خوشنامی در میان افکارعمومی، وزارت را ترک کرد اما همچنان در شبکه های اجتماعی حضور دارد و به نقد گفتار و رفتار مسوولان در حوزه ارتباطات و اینترنت و فرهنگ و … می پردازد.

در میان وزیران دولت سابق، این چهره دهه شصتی، فعال ترین است. او گرچه در اینستاگرام و تلگرام صفحه دارد اما هم اکنون نقدهای خود را بیشتر از طریق کانال تلگرامی اش با ۳۹ هزار عضو منتشر می کند. تلگرام فیلتر است اما به صورت گسترده در جامعه استفاده می شود و نقدهای او به دست مردم و رسانه ها می رسد. متن های کوتاه و متنوع، سرعت در واکنش، بیان ساده، امروزی و همه فهم، از ویژگی های نوشته های اوست.
بخش کامنت (نظرات) کانال تلگرامی اش را باز گذاشته و افراد مختلف، زیر پست های او نظر می دهند. متن دو خطی وی در واکنش به سخنان وزیر فرهنگ درباره بازنشر گسترده فیلم ترانه صادق بوقی، حدود ۳۵۰ کامنت (نظر) دریافت کرد.

 
 عبدالناصر همتی دیگر چهره دولتمرد سابق و منتقد فعلی است. او در دولت روحانی به مدت ۳ سال ( سال ۹۷ تا ۱۴۰۰) رئیس بانک مرکزی بود. در انتخابات ریاست جمهوری ۱۴۰۰ کاندیدا و به رقیب اصلی سیدابراهیم رئیسی تبدیل شد گرچه از توان و حمایت لازم برای شکست رئیسی برخوردار نشد.
” آقای رئیسی مجدداً  فرمودند؛ تورم حتماً کاهشی خواهد شد! از وعده نیم و سپس تک رقمی شدن تورم در۳۰ ماه پیش، این وعده چندین بار توسط رئیس جمهور تکرار شده است. مسئولین باید بپذیرند، اقتصاد علم است. عوامل و شوک‌های منجر به تورم را بایستی دقیقاً شناخت و برای مهار آن اقدامات مؤثر انجام داد”.  این نظر جدید همتی درباره وعده رئیسی به کاهش تورم است.

تسلط او به آمار و اطلاعات اقتصادی از این استاد ۶۶ ساله اقتصاد دانشگاه تهران ، چهره ای مسلط ساخت تا بحث و گفتگوهای مناظره های تلویزیونی را بعد از انتخابات تا امروز ادامه دهد. با این تفاوت که همتی در زمان انتخابات، به دفاع از عملکرد خود و نقد برنامه های رئیسی می پرداخت و هم اکنون بر نقد عملکرد دولت رئیسی و اعضای کابینه اش متمرکز است.

همتی هم نقدهای خود را در توییتر منتشر می کند که مثل تلگرام فیلتر است اما به طور وسیع در رسانه ها بازنشر می شوند. تسلط به آمار و اطلاعات اقتصادی، دست این مدیر سابق خبر صداوسیما را برای پاسخ و نقد قویی گفتار و رفتار اقتصادی دولتمردان کنونی باز گذاشته است.

جواد ظریف ۸ سال وزیر خارجه دولت روحانی هم فعال است. یکی از جدیدترین نظرات او این است: “دنیا، دنیای جوانمردی و نامردی نیست، اگر همین ادراک اولیه را در مورد جهان پیدا کنیم، نه برای روسیه غش می‌کنیم نه از روسیه متنفر می‌شویم … تمامی جناح‌ها از موضع اخیر روسیه در مورد جزایر سه‌گانه خشمگین هستند … روسیه به خاطر ما خودش و منافعش را به خطر نخواهد انداخت”

این دیپلمات سابق و باتجربه کمتر از طریق شبکه های اجتماعی (اینستاگرام و توییتر) و بیشتر از طریق سخنرانی و مصاحبه رسانه ای نظرات خود را بیان می کند. مطالب او در شبکه های اجتماعی و رسانه ها،‌بازخورد بسیاری دارد.

ظریف ۶۳ ساله هم اکنون استاد دانشکده مطالعات جهان دانشگاه تهران است. او در سخنرانی ها و مصاحبه هایش تلاش می کند نظر خود را درباره تحولات کنونی بین الملل و دیپلماسی مطرح کند و نقد غیرمستقیمی بر عملکرد دیپلماسی فعلی تهران داشته باشد. ضمن اینکه به انتقادات مستمر درباره دوره وزارت خود به ویژه برجام پاسخ دهد.

صالحی رئیس سابق سازمان انرژی اتمی و عضو ارشد هیات مذاکرات برجام دیگر عضو کابینه سابق است که به نقد شرایط فعلی می پردازد. گرچه او تنها در دولت روحانی سمت نداشت و در دولت احمدی نژاد هم عضو کابینه بود ( وزیر خارجه و  رئیس سازمان انرژی اتمی ) اما جنس او به دولت های اصلاحات و اعتدال نزدیک است.
وی نیز به مانند ظریف سعی می کند نظراتش را از تریبون مصاحبه و سخنرانی بیان کند اما تمرکزش علاوه بر سیاست خارجی و هسته ای، آموزش عالی و حکمرانی را نیز شامل می شود.
“اگر ایران به روسیه، چین یا آمریکا بچسبد فاجعه ست؛ در مثلث این سه کشور، باید در وسط بایستیم” این یکی از سخنان جدید علی اکبر صالحی درباره اختلافات جدید ایران و روسیه است. او قبل از این هم در واکنش به شایعه افزایش جهشی تعداد استادان دانشگاه گفته بود‌: “هیأت علمی قابل تزریق به‌صورت انبوه نیست.”

در ردیف بعدی هم می توان به حسام الدین آشنا مشاور رئیس جمهوری و رئیس مرکز بررسی های استراتژیک، اسحاق جهانگیری معاول اول، محمدباقر نوبخت رئیس سازمان برنامه و بودجه و معصومه ابتکار رئیس سازمان محیط زیست و معاون رئیس جمهوری در امور زنان اشاره کرد.

حسام الدین آشنا در دولت روحانی، مشاور نزدیک او به شمار می رفت و در راس مرکز تحقیقات استراتژیک بود. با این حال بعد از افشای فایل مصاحبه محرمانه با ظریف در سال  ۹۹ ، برکنار شد اما  همچنان جایگاه نزدیک خود را نسبت به روحانی و دولتش حفظ کرده است. آشنا در توییتر فعال است و مواضع خود و نقد سخنان دولت فعلی را در این شبکه اجتماعی فیلتر شده بیان می کند. نقدها و واکنش های بیشتر در حداقل کلمات و با زبان طعنه و کنایه است. 
او در واکنش به برنامه دولت ابراهیم رئیسی برای جذب نخبگان دارای تابعیت مضاعف به کنایه نوشت: “قبلا این اسمش زمینه سازی برای نفوذ نبود؟”

نوبخت که بارها قبلا به سخنان وزیر اقتصاد و رئیس سازمان برنامه و بودجه درباره حساب کتاب های مالی دو دولت پاسخ داده بود به تازگی گفته است : “کشور را دو دستی تحویل تندروها نمی دهیم” احتمالا اشاره به مشارکت در انتخابات پارلمانی است. جهانگیری معاون اول ۸ سال ایران هم جدیدا گفته است :‌ “هیچ کسی نفهمید چه کسی پشت بابک زنجانی بود … باید مسائلمان با دنیا را حل کنیم تا به بازار جهانی دسترسی داشته باشیم”.

می توان به دیگر اعضای دولت سابق هم اشاره کرد که به میزان کمتری از طریق شبکه های اجتماعی یا مصاحبه اظهارنظر می کنند و به  نقد می پردازند.
محسن حاجی میرزایی وزیر آموزش و پرورش، علی جنتی وزیر ارشاد، علی ربیعی وزیر کار و سخنگوی دولت، عباس آخوندی وزیر مسکن، سیدعباس صالحی وزیر ارشاد که البته هم اکنون به عنوان نماینده رهبری و مدیر روزنامه اطلاعات فعالیت می کند، شهیندخت مولاوردی و عیسی کلانتری رئیس سازمان محیط زیست.

حاجی میرزایی بارها در واکنش به سخنان وزیر آموزش و پرورش و مشکلات این وزارتخانه موضع گیری کرده است. به عنوان مثال وقتی صحرایی وزیر آموزش و پرورش مشکل کمبود معلم را متوجه دولت قبل کرد حاجی میرزایی نوشت اگر چنین است چرا در دولت سابق این مشکل وجود نداشت؟

حسن روحانی خود نیز بعد از سکوت تقریبا یک ساله دوباره وارد میدان شده و ضمن بازخوانی مواضع گذشته اش، در برابر اتفاقات جدید هم اظهارنظر می کند. سخنان روحانی از طریق سایت اینترنتی و صفحات او در شبکه های اجتماعی منتشر می شود. سخنرانی های او هم غالبا در دیدار وزیران و استانداران و مسوولان دولت خود است که به صورت دوره ای ،‌ نشست هایی را برگزار می کنند.
کاندیداتوری حسن روحانی در انتخابات مجلس خبرگان هم به موج اظهارنظرهای او اضافه کرده است.

ویژگی مشترک ها همه این افراد این است که هیچ کدام هم اکنون در دولت و سمت های اجرایی نیستند.  علاوه بر این، همه این افراد، خود را در حوزه کاری شان، صاحبنظر می دانند. به همین دلیل با پایان دوره وزارت ، صحنه را ترک نکرده اند و همچنان فعال هستند.
رویه برخی وزیران فعلی در سپردن دلیل مشکلات به دولت سابق هم زمینه را برای موضع گیری وزیران قبلی،‌ فراهم کرده است. همچنین عملکرد پربحث و جنجالی آنان نیز مزید برعلت شده است.

دلیل دیگر را می توان وجود شبکه های اجتماعی و پیام رسان ها دانست که گرچه فیلتر هستند اما همچنان راهی برای ارتباط بی واسطه دولتمردان سابق با مردم و رسانه ها به وجود آورده اند.