خودداری روسیه از تامین حقابه دریای خزر از رودخانه ولگا، دخالت‌های انسانی و تغییرات اقلیمی این پهنه آبی را با شرایط بحرانی مواجه کرده است؛ به‌ طوری‌ که کارشناسان احتمال می‌دهند طی دو دهه آینده دست‌کم یک‌چهارم این دریاچه خشک می‌شود.

امید صدیقی، مدیرکل دفتر بررسی و مقابله با آلودگی‌های دریایی سازمان حفاظت محیط زیست، با استناد به گزارش‌های کارشناسی، احتمال خشک شدن بخش زیادی از دریای خزر طی ۲۰ سال آینده را تایید کرد و گفت طبق یک پیش‌بینی بدبینانه، تراز آب دریاچه تا ۱۸ متر کاهش می‌یابد.

این مقام سازمان حفاظت محیط زیست با اذعان بر اینکه کاهش تراز آب دریاچه خزر از سال ۱۳۷۳ آغاز شد، به خبرگزاری ایسنا گفت که تا یک سال قبل از آن، آب دریا آن‌قدر جلو آمده بود که ساحل و خانه‌های مردم زیر آب رفت، اما بین سال‌های ۱۳۷۳ تا ۱۳۸۵ تراز آب دریاچه در مجموع حدود ۳۰ سانتی‌متر کاهش یافت.

این روند در سال‌های بعد نیز ادامه یافت و طی سال‌های ۱۳۸۶ تا ۱۴۰۰، کاهش تراز آب دریاچه بیش از ۹ سانتی‌متر بود، اما از سال ۱۴۰۰ سرعت بیشتری پیدا کرد و حدود ۲۴ سانتی‌متر پایین آمد. سال ۱۴۰۱ هم ۲۶ سانتی‌متر کم شد.

صدیقی اضافه کرد که درباره میزان کاهش تراز آب دریاچه در سال ۱۴۰۲ عدد دقیقی وجود ندارد اما در مجموع، این میزان پایین آمدن سطح آب دریای خزر طی سه دهه اخیر نگران‌کننده است.

مدیرکل دفتر بررسی و مقابله با آلودگی‌های دریایی سازمان حفاظت محیط زیست، بدون اشاره به خودداری روسیه از تامین حقابه دریای خزر از رودخانه ولگا تاکید کرد که در صورت خشک شدن خزر، روسیه بیشترین آسیب را می‌بیند؛ چون چندین بندر بزرگ کنار دریای خزر دارند.

او با بیان اینکه عقب رفتن آب دریای خزر باعث افزایش آلودگی هم می‌شود، به «تعامل» با کشورهای دارای مرز مشترک با دریای خزر اشاره کرد و افزود: «در این شرایط لازم است حقابه رودخانه‌ها را تامین کنیم. البته رودخانه‌های ایران پنج درصد آب دریای خزر را تامین می‌کنند و این رود ولگا است که تامین‌کننده ۸۵ درصد آب دریای خزر است. در نتیجه باید با روسیه تعامل و هماهنگی بیشتری داشته باشیم. قزاقستان و جمهوری آذربایجان هم رودخانه‌هایی دارند که به خزر می‌ریزد و باید با همه تعامل کنیم. به هر حال مسئله کاهش سطح دریای خزر موضوع بسیار مهم و حساسی است.»

کارشناسان از مدت‌ها قبل هشدار داده‌اند که با کاهش تراز آب دریاچه تاسیسات و بندرهای شمالی ایران در معرض خطر قرار گرفته‌اند و در صورت تداوم این شرایط، احتمال خشکی کامل برخی تالاب‌ها وجود دارد.

با این حال، علی سلاجقه، رئیس سابق سازمان حفاظت محیط زیست، به تناوب نقش روسیه را در کاهش تراز آب دریای خزر انکار کرد و مدعی شد کاهش بارندگی‌ها عامل پایین آمدن سطح آب دریا بوده است. به‌رغم این ادعا شواهد نشان می‌دهد که روسیه با سدسازی روی رود ولگا، ورودی آب دریای خزر را مسدود و اکوسیستم این دریاچه را با خطر فاجعه زیست‌محیطی مواجه کرده است.

پیش‌تر علی منتصر کوهساری، رئیس اداره ایمنی و حفاظت دریایی اداره کل بنادر و دریانوردی استان گیلان، این موضوع را تایید کرده و گفته بود از آنجا که ۸۵ درصد آب این دریاچه از رود ولگا در روسیه تامین می‌شود، اگر دبی آب ورودی به خزر از ولگا کاهش پیدا کند، بیشترین تاثیر را در حجم و تراز دریاچه خزر خواهد گذاشت.

منتصر با تاکید بر اینکه تداوم فرایند کاهش حجم و تراز آب دریا حفظ ایمنی آبراهه‌های شمالی را با چالش مواجه می‌کند، گفت وقتی‌ تراز آب کاهشی است و عمق تردد ایمن کشتی‌ها کاهش می‌یابد، آثار سوء آن باید با لایروبی جبران شود، اما آن‌طور که رئیس اداره ایمنی و حفاظت دریایی اداره کل بنادر گیلان می‌گوید، لایروبی خزر نیز چالش‌های متعددی دارد؛ زیرا از یک سو هزینه‌بر است و از سوی دیگر، لایروبی بیش از حد بر استحکام سازه‌های بندری تاثیر می‌گذارد.

او به پیامدهای کاهش ظرفیت آبی در تالاب انزلی اشاره کرد و افزود با وزش کوچک‌ترین جریان‌های هوا، امکان تولید ریزگردها در مناطق ساحلی افزایش می‌یابد.

مقام‌های سازمان حفاظت محیط زیست وعده داده‌اند کاهش تراز آب دریای خزر را از طریق کنوانسیون تهران پیگیری می‌کنند.

کنوانسیون تهران معاهده‌ای بین کشورهای همسایه دریای خزر (ایران، جمهوری آذربایجان، ترکمنستان، قزاقستان و فدراسیون روسیه) است که با هدف حفاظت از محیط‌ زیست و اکوسیستم این دریاچه، سال ۱۳۸۲ در تهران امضا و سه سال بعد لازم‌الاجرا شد.