از سرزمین‌هایی که ایران در پی عهد‌نامه‌های گلستان و ترکمنچای از دست داد عموما با تاسف یاد می‌شود، اما به جنبه‌‌های تاریخی و باستان‌شناسی حضور ایران در این مناطق کمتر پرداخته می‌شود.

جمهوری داغستان کنونی که در جنوبی‌ترین بخش روسیه قرار دارد یکی از مناطقی بود که در سال ۱۸۱۳ میلادی از ایران جدا شد. شهر دربند مشهورترین منطقه در داغستان است که در چندین دوره‌ تاریخی از جمله ساسانی و صفوی، مرز شمالی امپراتوری ایران به شمار می‌رفت.

دانشگاه استنفورد در کالیفرنیا برنامه ویژه‌ای برای نمایش فیلم مستند «دربند: یادگار ایران» سازماندهی کرده است. این برنامه که سوم اکتبر برگزار خواهد شد با جلسه پرسش و پاسخ با کارگردان مستند، پژمان اکبرزاده، همراه خواهد بود که برای ساخت این فیلم، پیش از آغاز جنگ روسیه و اوکراین، مدتی را در داغستان سپری کرده است.

دژ و دیوار‌های دفاعی دربند به شکل کنونی‌‌اش در زمان خسرو انوشیروان، امپراتور ساسانی، ساخته شد. هدف اصلی از ساخت آن، پاسداری از مرزهای شمالی ایران بود.

سامانه دربند که هوشمندانه در باریک‌ترین منطقه میان دریای خزر و کوه‌های قفقاز ساخته شده، در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده است.

اکبرزاده، کارگردان این مستند به ایران‌اینترنشنال گفت: «برخلاف طاق کسری که در پی حمله اعراب پس از مدتی متروکه شد، سامانه دربند به دلیل اهمیت استراتژیک خود، پس از حمله اعراب در سده هفتم میلادی، همچنان مورد کاربرد قرار گرفت. یک کتیبه کوفی نیز در نزدیکی دژ کشف شده که در آن به نام “کسری” (لقبی که اعراب برای پادشاهان ساسانی به کار می‌بردند) به عنوان سازنده دژ اشاره شده است.»

دربند و رقابت‌ قدرت‌های منطقه برای تصاحب آن

در دوره پس از اسلام، اعراب حدود ۱۵۰ سال در دربند ماندگار شدند و در سده‌های بعد این منطقه دائما میان حکمرانان محلی، ترک، ایرانی و در نهایت روس دست به دست می‌شد.

مستند «دربند: یادگار ایران» تلاش می‌کند که با بهره‌گیری از نقشه‌ها، نقاشی‌ها و اشیای تاریخی، نماهای زمینی و هوایی و اظهارنظرهای باستان شناسان و تاریخ‌دانان، تا جایی که ممکن است سامانه‌ای را به بیننده معرفی کند که رویدادهای تاریخی بی‌شماری در آن رخ داده و شناخت عمومی از آن بسیار اندک است.

اکبرزاده تاکید کرد که این موضوع یک چالش بزرگ در ساخت فیلم بوده است: «دودمان‌ها و فرهنگ‌های گوناگون در دربند حضور پیدا کردند و از هر یک نشانه‌های گوناگونی در شهر دیده می‌شود. زمان زیادی صرف بخش پژوهشی شد تا بازتاب دادن‌ رویدادهای تاریخی به شکل فشرده و موازی، تمرکز بیننده از خود سامانه دفاعی را از بین نبرد. پیش از این مستندی که بتواند سامانه دربند را به شکلی همه جانبه به مخاطبان خارج از روسیه معرفی کند وجود نداشت.»

یکی از شخصیت‌های کلیدی در این مستند، مرتاضعلی حاجیف، مدیر دپارتمان باستان‌شناسی در فرهنگستان علوم داغستان است. در سال‌های اخیر بسیاری از حفاری‌های باستان‌شناسی در دربند زیر نظر او انجام شده است.

حاجیف در مستند می‌گوید: «دربند یکی از مهم‌ترین گذرگاه‌ها برای ارتباط میان شمال و جنوب قفقاز بوده است. در طول تاریخ یکی از مهم‌ترین دلایل رقابت بین قدرت‌های منطقه برای در دست‌گرفتن آن همین موضوع بوده است.»

دربند، کانونی برای گسترش آیین زرتشت

بخشی از مستند دربند به حضور آیین زرتشت در داغستان اختصاص دارد. فیلم به سراغ دخمه‌ای در نزدیکی دژ دربند می‌رود که شواهد باستان‌شناسی نشان می‌دهد تا حدود سده شانزدهم میلادی همچنان از آن استفاده می‌شده است. 

مرتاضعلی حاجیف، دربند را یک «کانون» برای گسترش آیین زرتشت در دوره ساسانی می‌نامد و می‌افزاید: «برخلاف باور بسیاری، علی‌رغم اسلامی‌شدن منطقه از سده هفتم میلادی، آیین زرتشت تا قرن‌ها در منطقه پیروانی داشته که رسوم خود را نیز به جای می‌آورده‌اند.»

اکبرزاده، سازنده مستند دربند، پیش از این، در زمان نبرد داعش با ارتش عراق به این کشور سفر کرد تا مستند «طاق کسری: شگفتی معماری» را بسازد. او نگران بود تا داعش آنچه بر سر آثار تاریخی در موصل و نمرود آوردند را در مدائن هم تکرار کنند.

این مستندساز به ایران‌اینترنشنال گفت: «آثار تاریخی عظیمی که مربوط به سلسله‌های ایرانی در بیرون از مرزهای کنونی ایران هستند، عموما در مناطقی قرار گرفته‌اند که حتی بازدید از آنها با دشوارهای بی‌شماری همراه است. به همین خاطر به لحاظ تصویری به ندرت کارهای جدی برای شناساندن آنها صورت گرفته است. کارهای پژوهشیِ صورت گرفته بیشتر محدود به نشریات دانشگاهی بوده‌اند ولی زمانی که داستان را به تصویر می‌کشید می‌توانید عموم را به موضوع جذب کنید.»

مستند دربند تاکنون در چندین همایش آکادمیک بین‌المللی در زمینه خاورشناسی و ایران‌شناسی در اروپا و آسیا به نمایش درآمده و در ماه اکتبر نیز نخستین نمایش خود در آمریکا را خواهد داشت. بنا بر اعلام بخش ایران‌شناسی دانشگاه استفورد، این مستند در واقع تازه‌ترین بخش از تلاش‌های سازنده‌ی آن برای گسترش دانش عمومی در رابطه با «میراث ایران فراتر از مرز‌های کنونی‌اش» است.