گروه جامعه ایرنا – یکی از مسائل مهم در حوزه محیط زیست برآورد کمی صحیح از وضعیت محیط زیست در سطح جهانی و ملی است، در این راستا، طی سالیان اخیر مؤسسات و نهادهای گوناگون ملی و بین المللی سعی کرده اند که شاخص ها و معیارهایی را برای سنجش عملکرد محیط زیستی کشورها ارائه کنند، برخی از این روش ها سعی کرده اند زیر شاخص هایی را در حوزه های مختلف محیط زیستی تعیین و بر اساس آنها امتیازدهی را انجام دهند که خروجی آن اغلب یک نمره نهایی برای هر کشور است که بر مبنای آن، کشورها رتبه بندی می شوند.

برخی روش های دیگر نیز با الهام از مفهوم توسعه پایدار علاوه بر معیارهای محیط زیستی به ملاحظات اجتماعی، اقتصادی مدیریتی برای رتبه بندی کشورها نظر داشته اند، ایران طی سالیان اخیر با معضلات مختلف محیط زیستی نظیر آلودگی هوا، فرونشست زمین و تغییرات آب و هوایی روبرو بوده است، در این راستا استفاده از روش های مختلف سنجش عملکرد محیط زیستی موجب می شود که بتوان تا حدی به تصویر واضحی از وضعیت گذشته و حال محیط زیست در ایران دست یافت.

آگاهی از وضعیت موجود کشور در شاخص های مرتبط با حوزه محیط زیست و مقایسه آن با نمره و جایگاه کشور در شاخص های مذکور طی سالیان قبل و همچنین توجه به جایگاه کشور در شاخص های زیست محیطی در قیاس با کشورهای دیگر می تواند در زمینه پایش عملکرد و ارزیابی اثر بخشی اقدامات و سیاست گذاری های انجام شده در حوزه محیط زیست موثر باشد، با توجه به آنچه مورد اشاره قرار گرفت، شناخت و انتخاب کشورهای مورد مقایسه برای شناسایی چالش ها، فرصت ها و موانع موجود پیش روی کشور و همچنین سنجش عملکرد و اقدامات انجام گرفته در حوزه محیط زیست از اهمیت ویژه ای برخوردار است.

در این میان معیارهایی نظیر قرارگیری در موقعیت جغرافیایی نسبتا مشابه، ویژگی های جمعیتی، مساحت و مذهب رسمی می تواند به منظور شناسایی کشورهای مورد بررسی مدنظر قرار گیرد؛ در این راستا مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی در گزارشی که شاخص های محیط زیستی کشور را ارزیابی کرد آورده است؛ در این پژوهش به تبعیت از گزارش تهیه شده در سال ۱۴۰۱ کشورهای عربستان سعودی، ترکیه و مصر به عنوان کشورهای مورد مقایسه در حوزه شاخص های مرتبط با محیط‌ زیست انتخاب شده اند.

در این گزارش آمده است که در شاخص عملکرد محیط زیستی در سال ۲۰۲۴ رتبه ایران تاحدی بهبود یافته و از رتبه ۱۳۳ در سال ۲۰۲۲ به ۱۱۲ ارتقا پیدا کرده است. در بخش سلامت انسانی ایران در زیرگروه‌های بهداشت و آب شرب و مدیریت پسماند رتبه نسبتاً مطلوب‌تری را کسب کرده اما در در فلزات سنگین (سرب) رتبه بسیار نامناسب ۱۵۶ را به دست آورد در این بخش، ایران وضعیت بهتری نسبت به کشورهای مصر و عربستان داشته، اما یک رتبه از ترکیه پایین‌تر است.

جایگاه محیط زیستی ایران در شاخص های بین المللی

به گزارش روابط عمومی مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، دفتر مطالعات زیربنایی این مرکز در گزارشی با عنوان «ارزیابی جایگاه محیط‌زیستی ایران در شاخص‌های بین‌المللی» مطرح می‌کند که طی سالیان اخیر موسسات و نهادهای گوناگون ملی و بین‌المللی سعی کرده‌اند که روش‌ها و معیارهایی را برای ارزیابی وضعیت محیط زیست ارائه کنند. برخی از این روش‌ها نظیر شاخص عملکرد محیط‌زیستی و ردپای بوم شناختی صرفاً به مسائل و عملکرد محیط‌زیستی کشورها توجه داشته است؛ اما برخی روش‌های دیگر نظیر شاخص اهداف توسعه پایدار و شاخص رقابت‌پذیری پایدار جهانی با الهام از مفهوم توسعه پایدار علاوه‌ بر معیارهای محیط‌زیستی به ملاحظات اجتماعی، اقتصادی و مدیریتی جهت رتبه‌بندی کشورها نظر داشته‌اند.

در این گزارش آمده است که در شاخص عملکرد محیط زیستی در سال ۲۰۲۴ رتبه ایران تاحدی بهبود یافته و از رتبه ۱۳۳ در سال ۲۰۲۲ به ۱۱۲ ارتقا پیدا کرده است. در بخش سلامت انسانی کشور ایران در زیرگروه‌های بهداشت و آب شرب و مدیریت پسماند رتبه نسبتاً مطلوب‌تری را کسب نموده، اما در در فلزات سنگین (سرب) رتبه بسیار نامناسب ۱۵۶ را کسب کرده است. در این بخش، ایران وضعیت بهتری نسبت به کشورهای مصر و عربستان داشته، اما یک رتبه از ترکیه پایین‌تر است.

در بخش سرزندگی بوم سازگان‌، ایران صرفاً در زیرگروه شیلات رتبه مناسبی (۶۳) کسب کرده است، اما در زیرگروه کشاورزی به‌ ویژه نماگر عملکرد نسبی محصول وضعیت مطلوبی ندارد. در این بخش مصر و عربستان بالاتر از ایران هستند، اما ترکیه وضعیت مناسبی ندارد. در بخش خط‌مشی اقلیمی، ایران به دلایلی نظیر نرخ رشد بالای انتشار گازهای گلخانه‌ای رتبه نامناسب ۱۳۲ را کسب کرده که در مقایسه با رتبه ایران در دو بخش دیگر به‌طور معنی‌داری پایین‌تر است و همین باعث تنزل رتبه ایران در شاخص کل عملکرد محیط‌زیستی شده‌است.

ایران در شاخص رقابت‌پذیری پایدار جهانی ذیل زیر شاخص سرمایه طبیعی، رتبه نامطلوب ۱۴۶ را کسب کرده و مصر پایین‌تر از ایران قرار گرفته است، در مقابل عربستان و ترکیه با رتبه‌های ۹۷ و ۷۳ وضعیت مناسب‌تری دارند. همچنین، در زیرشاخص مدیریت و بهره‌وری منابع نیز ایران با نمره ۱۸.۹ کمترین نمره را در بین کشورهای جهان کسب کرده است؛ هرچند کشورهای عربستان، مصر و ترکیه نیز در این زیر شاخص وضعیت نامطلوبی دارند. این مسئله بیانگر عدم توجه به مدیریت صحیح منابع در کشور ما و برخی دیگر از کشورهای منطقه است.

این گزارش توضیح می‌دهد که مقایسه سرانه ردپای بوم شناختی و ظرفیت زیستی در بخش‌های مختلف نشان‌ می‌دهد که ایران در بخش‌های زمین زراعی و چراگاه فراتر از ظرفیت زیستی خود ردپا داشته و در مقابل در بخش ماهی‌گیری و جنگل کمتر از ظرفیت زیستی خود بهره‌برداری کرده است و در وضعیت پایداری قرار دارد. مقایسه نسبت ردپای بوم شناختی به ظرفیت زیستی با و بدون احتساب ردپای کربن کشورهای دیگر با ایران نشان‌می‌دهد که ترکیه و عربستان در وضعیت ناپایدارتری در مقایسه با ایران قرار دارند، اما مصر در شرایط پایدارتری قرار دارد.

در شاخص عملکرد تغییر اقلیم، ایران در معیارهای انتشار گازهای گلخانه‌ای، انرژی‌های تجدیدپذیر، و مصرف انرژی رتبه بسیار پایین و در سیاست‌های اقلیمی رتبه پایین را کسب کرده و در مجموع رتبه کلی ایران بسیار پایین ارزیابی شده و عربستان سعودی تنها کشوری است که در این دسته‌بندی رتبه نامطلوب‌تری کسب کرده است. در مقایسه با سال گذشته، ایران توانسته توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر خود را بهبود بخشد و به همین علت، این تنها شاخصی است که ایران در آن وضعیت مناسب‌تری داشته است.

تهران در رتبه ۲۱ آلوده ترین پایتخت کشورهای دنیا قرار دارد

در زیر گروه کیفیت هوا هفت نماگر مورد ارزیابی قرار می گیرد که ۲ نماگر قرار گرفتن در معرض ۲.۵ PM و سوخت های جامد خانگی بیشترین وزن این بخش را دارند. در سوخت های جامد خانگی ایران نمره و رتبه مطلوبی کسب کرده است؛ اما در مقابل نماگر قرار گرفتن در معرض PM۲.۵ در رتبه نامناسب ۱۴۰ قرار گرفته و روند ۱۰ ساله اخیر نیز منفی (۴.۴) بوده است. آمارهای شاخص کیفیت هوای کشور در سالیان اخیر نیز موید این وضعیت است؛ به گونه ای که غلظت سالیانه ۲۵ PM در پنج سال اخیر افزایش ۳۰ درصد را شاهد بوده است.

علاوه بر این مقایسه پایتخت کشورهای مختلف نشان می دهد تهران در رتبه ۲۱ آلوده ترین پایتخت کشورهای جهان قرار داشته که بیش از هفت برابر دستور العمل سازمان بهداشت جهانی و بیش از سه برابر استاندارد ملی ایران است، ایران در ۲ نماگر قرار گرفتن در معرض SO و قرار گرفتن در معرض CO رتبه بسیار نامناسب ۱۶۸ را کسب کرده و روند تغییرات ۱۰ ساله نیز در هر دو نماگر منفی ذکر شده است. این در حالی است که طی دهه اخیر آلاینده CO و SO در کلان شهرهای کشور همواره در دامنه مجاز قرار داشتند؛ لذا چرایی این وضعیت نیازمند واکاوی دقیق تر است.

رتبه نامطلوب ایران از لحاظ در معرض قرار گرفتن فلز سرب

به رغم ارتقای هشت پله ای رتبه ایران در خصوص شاخص قرارگیری در معرض فلز سنگین سرب در سال ۲۰۲۴ به نسبت سال ۲۰۲۲ ، ایران در این شاخص همچنان در رتبه نامطلوب ۱۵۶ جهان قرار گرفته است. در تأیید این مدعا می توان به گزارش تهیه شده توسط سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور اشاره کرد که بیان می دارد درصد فراوانی شاخص انباشت ژئوشیمیایی (Igeo) فلز سرب به نسبت سایر فلزات در نمونه های نهشت اتمسفری دارای بیشترین درصد آلوده بوده به گونه ای که در ۳ نمونه ها آلودگی شدید گزارش شده است. علاوه بر این عدم توفیق برخی از شهرداری های کشور در خصوص دستیابی به حدود مجاز سرب در کمپوست تولیدی از پسماند جامد شهری نشان دیگری از سطح مواجهه بالای سرب در کشور است.

رشد ۹ پله ای ایران در مدیریت پسماند

دستیابی به اهداف توسعه پایدار در خصوص سرانه تولید پسماند در کنار قرارگیری در رتبه ۵۰ در بین ۱۸۰ کشور دنیا در نماگر نرخ بازیافت باعث شده تا ایران به رشد ۹ پله ای در نیمه بالای کشورهای جهان در مدیریت پسماند قرار گرفته است. در سوی مقابل دفن نزدیک به ۷۵ درصد پسماندهای عادی تولیدی در کشور که ۹۵ درصد از این میزان به صورت غیر اصولی بوده سبب شده تا در نماگر مدیریت کنترل شده پسماند که در سال ۲۰۲۴ به شاخص عملکرد زیست محیطی اضافه شده است ایران حائز رتبه ۱۰۲ شود.

طی ۶۰ سال تغییر منابع آب تجدیدپذیر از محدوده نرمال به محدوده کمیابی

بر اساس گزارش تهیه شده این مرکز، همزمان با رشد جمعیت و کاهش منابع آب تجدید پذیر روند شاخص سرانه این منابع نیز در دهه های اخیر نشان دهنده کاهش منظم آن است؛ به طوری که مقدار آن از ۶۹۰۰ متر مکعب در سال ۱۳۳۵ به ۲۱۶۵ متر مکعب در سال ۱۳۷۶ ، ۱۴۶۲ متر مکعب در سال ۱۳۹۰ و ۱۲۹۴ متر مکعب در سال ۱۳۹۵ رسیده است. همچنین با توجه به جمعیت پیش بینی شده برای کشور در افق سال ۱۴۲۰ حدود ۱۰۶ میلیون نفر، مطالعات به هنگام سازی طرح جامع آب (کشور) و با فرض ۱۰۳ میلیارد متر مکعب میزان آب تجدید پذیر دراز مدت میزان سرانه به ۹۷۶ متر مکعب در سال خواهد رسید به این ترتیب طی حدود ۶۰ سال سرانه آب تجدید پذیر از محدوده نرمال بدون تنش به محدوده تنش آبی و سپس به سمت محدوده کمیابی آب تغییر خواهد کرد.

سهم ناچیز ایران از جنگل های دنیا

بررسی انجام گرفته با عنوان ارزیابی منابع جنگلی جهان در سال ۲۰۲۰ نشان می دهد که ۴.۰۶ میلیارد هکتار جنگل در جهان وجود دارد. بر این اساس، سرانه میانگین جهانی برابر با ۵۲ هکتار به ازای هر انسان برآورد می شود، با این وجود بیش از نیمی از جنگل های دنیا (۵۴) درصد فقط در پنج کشور روسیه، برزیل، کانادا، ایالات متحده آمریکا و چین قرار دارد، سهم جمهوری اسلامی ایران از ۴۶ درصد باقیمانده از مجموع جنگل های دنیا تنها ۰.۱۷ هکتار به ازای هر نفر است که امید می رود با مدیریت آتش سوزی جنگل های موجود و اجرای طرح مردمی کاشت یک میلیارد درخت این سرانه به ۲۵ هکتار به ازای هر ایرانی افزایش یابد. این میزان جنگل در کشور ایران را در میانه پایین ترین دهک رتبه بندی سطح پوشش جنگلی کشورها در بین کشورهای جهان قرار داده است. این در حالی است که ترکیه با پوشش ۲۸ درصدی در دهک سوم این رتبه بندی واقع شده است.

وضعیت ایران به لحاظ بیابان زایی نسبت به عربستان و مصر بهتر است

ایران، مصر و عربستان در زمره کشورهایی هستند که در محدوده زمین های خشک قرار داشته و به واسطه اثرات تغییرات اقلیمی در این کشورها بیابان زایی در این کشورها در حد بالایی قرار دارد، بخش اعظم کشور در محدوده خشک و نیمه خشک قرار دارد، با این وجود شرایط کشور از لحاظ بیابانزایی به نسبت کشورهای عربستان و مصر در وضعیت بهتری بوده و نسبت به ترکیه در شرایط به مراتب بدتری قرار دارد.

رتبه پایین ایران در شاخص عملکرد تغییر اقلیم

بر اساس گزارش سال ۲۰۲۴ شاخص عملکرد تغییر اقلیم ایران در معیارهای انتشار گازهای گلخانه ای، انرژی های تجدیدپذیر و مصرف انرژی رتبه بسیار پایین و در سیاست های اقلیمی رتبه پایین را کسب کرده و در مجموع رتبه کلی ایران بسیار پایین ارزیابی شده و عربستان سعودی تنها کشوری است که در این دسته بندی رتبه نامطلوب تری کسب کرده است.

در مقایسه با سال گذشته ایران توانسته توسعه انرژی های تجدیدپذیر خود را بهبود بخشد و به همین علت این تنها شاخصی است که ایران در آن وضعیت مناسب تری داشته است، مقایسه وضعیت ایران با برخی کشورهای منطقه نظیر عربستان و ترکیه نشان می دهد که این دو کشور در معیارهای خط مشی اقلیمی و مصرف انرژی وضعیتی مشابه ایران داشته اما در معیار انرژی تجدیدپذیر به علت تسریع روند توسعه انرژی های تجدیدپذیر طی سالیان اخیر به طور محسوس رتبه بهتری کسب کرده اند، در مقابل در میان چهار کشور مربوطه، مصر هر چند در معیار انرژی تجدید پذیر وضعیت مطلوبی ندارد، اما در مصرف انرژی و انتشار گازهای گلخانه ای وضعیت مناسبی دارد.

این گزارش مطرح می‌کند که این احتمال وجود دارد که اطلاعات و امتیازهای ارائه شده در شاخص‌های بین‌المللی در خصوص کشور ایران با صحت و دقت کافی نباشد و چه‌ بسا در برخی موارد با سوگیری هم همراه باشد، در این شرایط انتظار می‌رود سازمان حفاظت محیط زیست با همکاری دستگاه‌های اجرایی و دستگاه‌های نظارتی نسبت به رصد مستمر وضعیت محیط‌زیستی کشور با استفاده از شاخص‌های کمّی و سنجش‌پذیر متناسب با الگوی پیشرفت بومی در قالب گزارش‌های سالیانه شفاف اقدام کند. با توجه به ارزیابی شاخص‌های مورد بررسی در مطالعه حاضر، می‌توان از پارامترهایی نظیر تغییرات اقلیمی، سلامت محیط‌زیستی، سرمایه طبیعی، مدیریت و بهره‌وری منابع، ردپای بوم شناختی و همچنین ظرفیت زیستی به‌عنوان سنجه‌های ارزیابی وضعیت کشور استفاده‌کرد.