تخریب لایه‌های تاریخی به بهانه ساخت پروژه‌های عمرانی به‌خصوص در مناطقی که پیشینه باستانی دارند، یکی از برنامه‌های هدفمند جمهوری اسلامی برای از بین بردن میراث فرهنگی ایران است؛ برنامه‌ای که در شهرهایی مانند شیراز و اصفهان با تمرکز بیشتری نیز دنبال می‌شود. احداث گذر کمر زرین در منطقه‌ای که هسته مرکزی شهر اصفهان را تشکیل می‌دهد، یکی از همین برنامه‌ها است.

حدود یک سال پیش، هنگامی که شهرداری اصفهان در هماهنگی با اداره‌کل میراث فرهنگی استان، به حفر تونل مترو در حریم مسجد عتیق اصفهان مشغول بود و هم‌زمان پروژه احداث گذر کمر زرین در منطقه ممنوعه شهر را پیش می‌برد، باستان‌شناسان هشدار دادند که عملیات عمرانی در محوطه تاریخی ناشناخته شهر به نابودی لایه‌های تاریخی آنجا منجر می‌شود.

با این حال مدیران شهری و دولتی اصفهان، بی‌اعتنا به این هشدارها و با طرح این ادعا که پروژه‌های عمرانی پیوست مطالعات دانشگاهی دارند، حفاری تونل و احداث گذر کمر زرین را ادامه دادند و با اینکه هرازچندگاه به شواهد تاریخی جدیدی دست می‌یافتند، عملیات عمرانی را متوقف نکردند و تنها مرمت یافته‌های باستان‌شناسی در این منطقه را وعده دادند تا اینکه روز چهارشنبه بیست‌وچهارم بهمن، محمدعلی ایزدخواستی، مدیرعامل سازمان نوسازی و بهسازی اصفهان خبر داد که مرمتگران حین مرمت یافته‌های باستان‌شناسی کمر زرین، به یک سنگاب مختص هدایت و تقسیم آب برخورد کرده‌اند.

مدیرعامل سازمان نوسازی و بهسازی اصفهان با بیان اینکه مرمت یافته‌های تاریخی کمر زرین از مهرماه آغاز شد و همچنان ادامه دارد، افزود چنانچه در این بین به داده‌ها و شواهد تاریخی دیگری برخورد شود، این یافته‌ها با حضور باستان‌شناس ناظر و مقیم ثبت، ضبط و درباره آن‌ها تصمیم‌گیری خواهد شد.

ایزدخواستی در عین حال گفت که هم‌زمان با اقدام‌های مرمتی و تحلیل یافته‌های باستان‌شناسی، احداث یک پیاده‌راه در کنار این سایت تاریخی نیز شروع شده است. او مدعی شد که استادان معماری، باستان‌شناسی و مرمت دانشگاه هنر اصفهان «مشاور و همکار» سازمان نوسازی و بهسازی شهر اصفهان در طراحی و اجرای گذر کمر زرین بوده‌اند.

گذر کمر زرین، در فاصله ۳۰۰ متری شمال شرق مسجد عتیق اصفهان و روبروی آرامگاه پیر پینه‌دوز قرار دارد.

گذر کمر زرین همان پیاده‌راهی است که باستان‌شناسان از ماه‌ها قبل از احداث آن اعلام نگرانی کردند. اکنون مطالعات مربوط به یافته‌های تاریخی این محوطه در حالی به سازمان نوسازی و بهسازی اصفهان واگذار شده است که این سازمان به سبب طراحی و احداث پیاده‌راه، در این پروژه ذی‌نفع محسوب می‌شود.

اینکه اداره‌کل میراث فرهنگی اصفهان در این پروژه چه نقشی ایفا می‌کند، چندان مشخص نیست. هرچند مدیرعامل سازمان نوسازی و بهسازی این شهر مدعی است طرحی را که برای‌ ساماندهی مسیر این گذر و سایت موزه طراحی شده و در حال اجرا است، اداره کل میراث‌ فرهنگی، گردشگری و صنایع‌ دستی اصفهان تایید کرده است.

تخریب هدفمند لایه‌های تاریخی اصفهان با لودر

سال گذشته نیز پس از اینکه در جریان اجرای پروژه همسطح‌سازی گذر کمر زرین اصفهان، تعدادی اشیای تاریخی و بقایای انسانی و حیوانی از دوران پیش از اسلام تا قاجاریه از دل خاک بیرون آمد و برگ دیگری از تاریخ شهر اصفهان را نشان داد، اداره کل میراث فرهنگی اصفهان ادعا کرد گودبرداری در حریم مسجد عتیق که زیرورو شدن لایه‌های باستانی را در پی داشت، بدون هماهنگی با این اداره انجام شده، اما شهرداری اصفهان به این ادعا واکنش نشان داد و اعلام کرد که برای این عملیات طبق مجوز عمل کرده است.

به‌رغم اینکه شهرداری و میراث فرهنگی توپ را در زمین یکدیگر می‌انداختند، انتظار می‌رفت پس از کشف آثار و بقایای تاریخی، احداث گذر کمر زرین با هدف محافظت از یافته‌های تاریخی متوقف شود، اما عملیات ساخت این گذر و عملیات گودبرداری با لودر شتاب نیز گرفت.

طی ماه‌های گذشته و در جریان همین گودبرداری‌ها، برخی شواهد تاریخی از جمله دو سازه تاریخی از دل خاک بیرون آمدند و البته بخش زیادی از لایه‌های تاریخی نیز تخریب شدند. حال‌ آنکه قبل از آن نیز برخی آثار تاریخی از جمله تکه‌های سفال، تزیینات آجری و اسکلت‌های انسان و حیوان در این منطقه یافت شد و کارشناسان هشدار داده بودند که هرگونه عملیات عمرانی در این منطقه باید متوقف شود، اما اداره کل میراث فرهنگی اصفهان مدعی شد که اشیای یافت‌شده در حفاری‌ها مربوط به دوره متاخر قاجار و پهلوی بودند و ارزش تاریخی نداشتند، اما باستان‌شناسان چنین ادعاهایی را قبول ندارند.

پیش‌تر محسن جاوری، باستان‌شناس، در همین زمینه به خبرآنلاین گفته بود که از دیدگاه باستان‌شناسان حرفه‌ای، کارشناسان حاضر در گذر کمر زرین اصفهان «از داده‌های موجود و از آنچه در این منطقه از دل زمین استخراج می‌شود، درک درستی ندارند».

علیرضا جعفری زند، باستان‌شناس، نیز معتقد است که سفال‌های شکسته در لابلای نخاله‌های این منطقه نشان می‌دهد، کاوش‌های باستان‌شناسی «با بی‌دقتی کامل انجام شده‌اند و نظارتی وجود نداشته است».

این باستان‌شناس پیش‌تر نیز در پاسخ به مدیران دولتی که ادعا کرده بودند یافته‌های محدوده گذر کمر زرین ارزش تاریخی ندارد، گفته بود از آنجا که میدان عتیق و زیرگذر عبدالرزاق بسیار وسیع است، نمی‌توان به‌سرعت و به‌راحتی به این نتیجه رسید که آثار موجود به معماری غیرارزشمند دوره قاجار و پهلوی محدود است.

از نظر این باستان‌شناس، کاوش‌های میراث فرهنگی اصفهان در این منطقه که هسته اصلی شهر اصفهان را تشکیل می‌دهد «صوری» و با هدف «بچراغ سبز نشان دادن به مترو» انجام شده است.

محو آثار باستانی و رونق بازار عتیقه

هشدار کارشناسان درباره پیامدهای حفر تونل مترو در حریم مسجد عتیق و احداث گذر کمر زرین قبل از شروع این عملیات آغاز شد و طی ماه‌های متوالی به صورت متناوب ادامه داشت. مسئولان میراث فرهنگی و شهرداری اصفهان در پاسخ به این نگرانی‌ها، ادعا می‌کردند که گودبرداری‌های عمرانی به اشیا و بقایای تاریخی موجود در این محوطه آسیبی وارد نمی‌کند، اما چیزی نگذشت که بازار خریدوفروش عتیقه و اشیای باستانی در اصفهان رونق گرفت؛ زیرا در جریان گودبرداری‌های گذر کمر زرین و ایستگاه مترو امام علی در حریم مسجد عتیق اصفهان و حفاری‌های پنهانی شمار قابل‌توجهی اشیای عتیقه و زیرخاکی کشف شد. تا آنجا که سامان سوتیجی، عضو هیئت‌علمی پژوهشگاه میراث فرهنگی، گفت این مسئله‌ای قابل‌تامل است که درصدی از مردم اصفهان به شغل تجارت زیرخاکی روی آورده‌اند.

سرانجام پس از ماه‌ها گودبرداری و تخریب لایه‌های تاریخی، دادستانی اصفهان شهریورماه امسال، به موضوع محور تاریخی کمر زرین ورود پیدا کرد و طی نشستی، خواستار «صیانت» از آثار تاریخی این شهر شد. متعاقب آن در مهرماه نیز خبر رسید که عملیات باستان‌شناسی در محور کمر زرین با توافق بین پژوهشگاه میراث فرهنگی، سازمان نوسازی و بهسازی شهرداری اصفهان و دانشگاه هنر آغاز شده است. هم‌زمان اداره‌کل میراث فرهنگی اصفهان هم از تصویب «طرح اضطراری حفاظت از گذر تاریخی کمرزرین» در شورای فنی میراث‌ فرهنگی استان خبر داد؛ طرحی که بیشتر به نوشدارو پس از مرگ سهراب می‌ماند و تخریب دیگر آثار تاریخی ایران به نام مرمت یا پروژه‌های عمرانی را به ذهن تداعی می‌کند.