در روزهای اخیر، تصاویری از مرمت کاشی‌های عمارت شمس‌العماره کاخ گلستان منتشر شد که بسیاری را شگفت‌زده کرد؛ چراکه نسخه مرمت‌شده کاشی‌ها که تصویری از سرباز نوازنده بود، با اثر اصلی تفاوت فاحش داشت. پس از انتشار فراگیر تصاویر اصلی و مرمت‌شده، تعدادی از مرمتگران و کارشناسان زبان به انتقاد گشودند و برخی کاربران شبکه‌های اجتماعی نیز آن را دستمایه طنزهای انتقادی قرار دادند. با این حال، مسئولان کاخ گلستان بر حفظ اثر به شکل فعلی اصرار دارند و مدعی‌اند آنچه انجام شده، بازسازی اثر بوده است و نه مرمت.

عمارت شمس‌العماره در کاخ گلستان یادگاری به‌جامانده از دوران ناصرالدین شاه قاجار است که در روزگاری نه‌چندان دور، بلندترین ساختمان تهران بود؛ تا جایی که به آن «خورشید عمارت‌های سلطنتی» لقب داده بودند. معماری این عمارت پنج طبقه را جعفر کاشی از معماران برجسته عصر پهلوی و قاجار برعهده داشت.

برمبنای اسناد موجود در کاخ گلستان، ساخت این عمارت در سال ۱۲۸۳ هجری قمری به پایان رسید و حدود دو دهه بعد کاشی‌کاری‌های زیر ایوان اصلی که اکنون بحث‌برانگیز شده، به آن اضافه شد. این کاشی‌ها اجرایی از گروه ارکستر نظامی بریگاد قزاق را به‌تصویر کشیده‌اند.

آن‌طور که آفرین امامی، مدیر کاخ گلستان، می‌گوید، این کاشی‌ها در گذر زمان حذف و پلکان سراسری جایگزین آن‌ها شد، اما در سال ۱۳۷۸، مسئولان وقت کاخ گلستان با استناد به تصاویر به‌جامانده از کاخ در سال ۱۳۱۰ هجری قمری، پلکان را حذف و کاشی‌ها را با اختلاف سبک و کیفیت نسبت به نمونه‌های اصل ساختند و در همان محل به جای پله‌ها نصب کردند. او درباره اینکه چرا این کاشی‌ها به‌رغم اختلاف بسیار در ایوان جانمایی شده‌اند، توضیحی نداد.

اینک در حالی‌ که مرمت غیراصولی کاشی‌های منقش به سرباز نوازنده در رسانه‌ها و فضای مجازی خبرساز شده، مدیر کاخ گلستان منتقدان را به نداشتن «مطالعه و آگاهی» متهم کرد و مدعی شد آنچه انجام شده، مرمت محسوب نمی‌شود، بلکه بازسازی بوده است.

او در ادامه ادعایش به خبرگزاری ایسنا گفت: «در بازسازی، اصلی داریم که نباید شبیه اصل اثر باشد، اما اینکه چند درصد تفاوت داشته باشد، مواردی است که در مبانی مرمت بحث می‌شود.»

علی امیدی، مسئولان اداره فنی مهندسی کاخ گلستان، نیز در پاسخ به این پرسش که درباره این کاشی‌کاری بحث‌برانگیز چه تصمیمی گرفته خواهد شد، گفت کاخ گلستان این کاشی‌ها را به همین شکل حفظ می‌کند، چون آن را بخشی از سرگذشت این اثر تاریخی می‌داند و امکان بازگرداندن آن به قبل وجود ندارد.

با وجود این تاکید، این پرسش مطرح می‌شود که چرا در زمان مرمت تالار آینه «برلیان» در کاخ گلستان، رویکرد مرمتگران این بود که بازسازی‌ها و مرمت‌های اشتباه را به حالت اول و درست مطابق تصاویر موجود برگردانند، اما درباره این کاشی‌کاری تاکید بر حفظ آن است. چنانکه امیدی هم در پاسخ به این سوال گفت: «کاشی با آینه خیلی فرق دارد.»

پیش‌تر فتح‌الله نیازی، رئیس انجمن صنفی مرمتگران، در واکنش به مرمت کاشی‌های عمارت شمس‌المعاره کاخ گلستان به روزنامه فرهیختگان گفته بود که «ساختار‌های غیررسمی و مافیا در انتخاب پیمانکاران دخالت دارند و افراد غیرمتخصص با استفاده از روابط شخصی، پروژه‌های مرمتی را می‌گیرند».

به گفته رئیس انجمن مرمتگران، این موضوع باعث شده است مرمتگران حرفه‌ای به حاشیه رانده شوند و کیفیت کار‌ها کاهش یابد. نیازی همچنین به «ضعف نظارت دولتی»، «کمبود بودجه» و «نبود حمایت کافی» از مرمتگران اشاره کرد و هشدار داد اگر اقدام‌های جدی انجام نشود، بسیاری از آثار تاریخی ایران به شکلی برگشت‌ناپذیر از بین خواهند رفت. او پیشنهاد کرد «شورا‌های فنی» تشکیل شوند و انتخاب پیمانکاران بر اساس تخصص و تجربه باشد، نه ارزان‌ترین پیشنهاد.

پیش‌تر نیز برخی دیگر از مرمتگران درباره «جعل آثار تاریخی به نام مرمت» هشدار داده بودند. اواسط بهمن‌ماه، پس از اعتراض‌های گسترده به مرمت غیراصولی کاخ کیومرث در استان فارس، مهدی پیرحیاتی، مرمتگر برجسته و استاد دانشگاه، گفت: «وقتی با یک مرمت غیراصولی، ساختار بنا را تغییر می‌دهید، در واقع جعل تاریخی مرتکب شده‌اید. اقدامی که نه‌تنها هیچ پشتوانه‌ علمی و فنی ندارد، بلکه وضعیت اثر را از آنچه بود، وخیم‌تر می‌کند.»

این نخستین بار نیست که هویت تاریخی یک از آثار تاریخی ایران به نام مرمت مخدوش می‌شود. بناهای تاریخی ایران در بیش از چهار دهه گذشته به‌طور فزاینده‌ای با خطر تخریب و از دست دادن هویت تاریخی‌شان مواجه بوده‌اند.

مسئولان جمهوری اسلامی گاه با انکار ارزش تاریخی این بناها اقدام به تخریب آن‌ها کردند و گاه نیز به نام مرمت، تیشه بر ریشه هویت تاریخی‌شان زدند. پوشاندن قدیمی‌ترین پل تاریخی اصفهان با قیر، نوسازی نمای خشتی مسجد پامنار با گچ، بازسازی سازه‌های آبی شوشتر و مدرسه خان شیراز با سیمان، بتن‌ریزی قلعه باستانی دختر و مرمت فاجعه‌آمیز مسجد شاه اصفهان طی دو سال اخیر از آن جمله است.

دستکاری و دخالت در هویت تاریخی و اصالت میراث تاریخی که اینک به‌ شکلی نظام‌مند در جمهوری اسلامی ادامه دارد، به خطر حذف این آثار از فهرست جهانی یونسکو منجر خواهد شد.

کاخ گلستان سال ۱۳۹۲ در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شد. این مجموعه که دوره‌های مختلف تاریخی در ایران را نمایندگی می‌کند و با معماری زیبا، تزیینات باشکوه و گنجینه‌های هنری گوناگون، به‌عنوان نمادی از هنر و فرهنگ ایران شناخته می‌شود، تاکنون بارها دستخوش آسیب‌های متعدد شده است.

فرسایش و آسیب‌های محیطی، گردشگری ناپایدار، توسعه شهری، کمبود منابع مالی و مرمت‌های غیراصولی تنها برخی از این آسیب‌ها است. همچنین پس از وقوع انقلاب اسلامی بسیاری از گنجینه‌ها و آثار کاخ گلستان به سرقت رفتند یا به صورت غیرقانونی از کاخ خارج شدند.