وقوع دو زلزله در جنوب تهران در بامداد جمعه بیست‌وچهارم اسفندماه بار دیگر نگرانی‌ها را از احتمال زلزله‌ای مهیب در پایتخت افزایش داد؛ نگرانی‌هایی که با توجه به فرسودگی زیرساخت‌ها، تراکم جمعیت و ساختمان‌های غیرمقاوم پیوسته تشدید می‌شوند.

بر اساس اعلام مرکز لرزه‌نگاری، این زمین‌لرزه‌ها به‌ترتیب در ساعت ۲:۳۵ و ۳:۲۴ بامداد جمعه در نزدیکی ورامین و منطقه جوادآباد در جنوب تهران، در عمق‌های ۸ و ۹ کیلومتری زمین رخ دادند.

زمین‌لرزه اول با بزرگی ۳.۳ در فاصله ۱۳ کیلومتری جوادآباد، ۲۴ کیلومتری ورامین و ۲۴ کیلومتری پیشوا ثبت شد. زمین‌لرزه دوم به بزرگی ۳ هم در فاصله ۱۰ کیلومتری جوادآباد، ۲۱ کیلومتری ورامین و ۲۲ کیلومتری پیشوا گزارش شد.

گزارش‌های اولیه نشان می‌دهد که این زمین‌لرزه‌های نسبتا خفیف خسارتی به‌جا نگذاشته‌اند؛ با این‌ حال، این رویدادهای طبیعی حکم زنگ خطر و هشدار وقوع زلزله‌ای بزرگ‌تر را دارند. به‌ویژه که تهران روی چندین گسل فعال بنا شده است و تراکم جمعیت، فرسودگی ساختمان‌ها، ساخت‌وسازهای غیراستاندارد و فقدان برنامه مناسب برای مدیریت بحران بر شدت خطرات زمین‌لرزه در این شهر می‌افزاید.

گسل‌های تهران

بر اساس داده‌های زمین‌شناسی، تهران چندین گسل اصلی و فرعی دارد که از میان آن‌ها گسل‌های مشا، شمال تهران، پارچین، کهریزک و ری، مهم‌ترین و خطرناک‌ترین به شمار می‌روند.

علی نصیری، رئیس سازمان پیشگیری و مدیریت بحران تهران، اخیرا اعلام کرد که گسل شمال تهران می‌تواند موجب وقوع زلزله‌هایی با قدرت بالا شود و به دلیل نزدیکی این گسل به بافت فرسوده، خطر آن بیشتر است. او همچنین افزود: «بدترین سناریو برای تهران زلزله‌ای با بزرگی ۶.۷ است که امیدواریم هرگز اتفاق نیفتد.»

سید محمد آقامیری، رئیس کمیته عمران شورای شهر تهران، نیز به‌تازگی اذعان کرد ۶۸ پل در تهران ایمنی لازم را ندارند و در صورت وقوع زلزله، ستون‌های آن‌ها شکسته خواهد شد. او با تاکید بر اینکه وقوع زلزله به بزرگی ۷ در تهران حتمی است، هشدار داد که پس از زلزله، راه‌ها مسدود می‌شوند و کامیون‌های آواربرداری قادر به تردد نخواهند بود.

این عضو شورای شهر تهران زلزله مرگبار فوریه ۲۰۲۳ در ترکیه را یادآور شد و گفت: «در آن حادثه، شهرهای استانبول و آنکارا توانستند زلزله را مدیریت کنند، اما اگر زلزله‌ای در تهران رخ دهد، مرکز فرماندهی دچار مشکل می‌شود. مجلس باید بودجه‌ای ملی برای مقاوم‌سازی زیرساخت‌های تهران در برابر زلزله اختصاص دهد.»

او همچنین از وجود چهار هزار بافت ناپایدار در تهران خبر داد که در برابر زلزله، وضعیت نگران‌کننده‌ای دارند. در همین زمینه، مهدی بابایی، رئیس کمیته ایمنی شورای شهر تهران، اعلام کرد که پایتخت برای مقابله با زلزله، به ۵۰۰ مخزن آب اضطراری نیاز دارد، اما تاکنون تنها ۵۰ مخزن نصب شده است.

ابعاد هولناک بودن زلزله تهران وقتی بیشتر قابل تصور می‌شود که بدانیم دست‌کم ۲۹ بیمارستان روی گسل‌های زلزله‌خیز ساخته شده‌اند. به عبارت دیگر این بیمارستان‌ها در صورت وقوع زلزله نه‌تنها در مدیریت بحران سهمی ندارند که احتمالا خود نیز به کانون بحران تبدیل خواهند شد.

بر اساس گزارشی که بهمن‌ ۱۳۹۹ با استناد به گزارش مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی منتشر شد، در سال ۱۳۹۸ بیش از ۱۶ بیمارستان روی پهنه گسل‌های تهران قرار داشتند. اما آخرین نقشه منتشرشده از وضعیت گسل‌های تهران از قرارگیری تعداد بیشتری از بیمارستان‌های خصوصی و دولتی تهران روی این گسل‌ها حکایت دارد.

پیش‌تر روزنامه هم‌میهن به نقل از پژوهشگران و کارشناسان زلزله نوشته بود: «آیین‌نامه‌ها موجود است، قوانین نوشته شده، اما وقتی به مرحله اجرا می‌رسند، برخی پیمانکاران و مشاوران، دست‌به‌یکی می‌کنند، از مصالح می‌دزدند، در دایره رانت و فساد مالی و بده‌بستان‌های پولی بسیاری از قوانین را نادیده می‌گیرند و در نهایت سازه در فاصله دورتری از آیین‌نامه‌ها و قوانین رعایت حریم گسل‌ها ساخته و مقاوم‌سازی می‌شود.»

احتمال وقوع زلزله در تهران

با وجود اینکه مسئولان دولتی و مدیران شهری همواره ابراز امیدواری می‌کنند که زلزله تهران رخ ندهد، کارشناسان بارها هشدار داده‌اند که وقوع زلزله در این شهر قطعی است و مسئولان باید پیش از وقوع آن، اقدام‌های پیشگیرانه انجام دهند.

نتایج یک پژوهش دانشگاهی در سال ۱۳۹۷ هم نشان داد که احتمال وقوع زلزله‌ای شدید در تهران بین سال‌های ۱۴۰۳ تا ۱۴۰۹ وجود دارد.

مهدی زارع، استاد زلزله‌شناسی، در این زمینه توضیح داد که مطالعات مختلف روی گسل‌های شمال، مرکز و جنوب تهران نشان می‌دهد که هر یک از این گسل‌ها توان ایجاد زمین‌لرزه‌ای بزرگ، حتی بیش از ۷ را دارند. به گفته او، «زلزله بزرگ در تهران یک واقعیت اجتناب‌ناپذیر است که دیر یا زود رخ خواهد داد» اما ضعف آگاهی عمومی، سوءمدیریت، منافع اقتصادی گروه‌های خاص و کم‌توجهی برخی مسئولان باعث شده است که این موضوع به‌طور جدی در دستور کار قرار نگیرد.

زارع تاکید کرده است که برای کاهش خطرات زلزله در تهران باید برنامه‌ای مدون با رویکردی علمی و عملی  اجرا شود. او هشدار داد بدون چنین اقدام‌هایی، در صورت وقوع زلزله، تهران با بحرانی بزرگ در زمینه‌های انسانی، اقتصادی و اجتماعی مواجه خواهد شد که جبران آن سال‌ها به طول خواهد انجامید.

بر اساس مدل‌های شبیه‌سازی‌شده، تعداد کشته‌شدگان در یک زلزله بزرگ در تهران ممکن است به بیش از ۵۰ هزار نفر برسد و صدها هزار نفر نیز مصدوم شوند. همچنین براورد می‌شود که در یک زلزله به بزرگی ۷، حداقل ۳۰ درصد ساختمان‌های فرسوده به‌طور کامل تخریب شوند.

علاوه بر آن، احتمال قطع آب، برق، گاز و مخابرات در بخش‌های وسیعی از شهر وجود دارد که امدادرسانی را بسیار دشوار خواهد کرد. ضمن اینکه بسیاری از شرکت‌ها، بانک‌ها و مراکز تجاری برای مدت‌ها از فعالیت بازخواهند ماند که این امر ضربه سنگینی به اقتصاد ایران خواهد زد.