در حالی‌ که پرونده ثبت «منظر فرهنگی ماسوله» در فهرست میراث جهانی یونسکو برگشت خورده و بررسی دوباره آن به رفع ایرادهایی که ایکوموس (شورای بین‌المللی آثار تاریخی و فرهنگی) مطرح کرده، مشروط شده، خبرها حاکی از آن است که این روستای منحصربه‌فرد با وجود جذابیت‌های طبیعی، جغرافیایی، گردشگری، فرهنگی و تاریخی، شانس ثبت در فهرست روستاهای جهانی گردشگری را نیز از دست داده است.

کارشناسان می‌گویند نام ماسوله دیگر هرگز در فهرست روستاهای سازمان جهانی گردشگری ثبت نخواهد شد، چرا که اکنون به شهر تبدیل شده است و دیگر روستا نیست.

حسین بهاروند، رئیس گروه توسعه و جاذبه‌های گردشگری معاونت گردشگری، با تایید این موضوع که دیگر امکان استفاده از ظرفیت روستای ماسوله برای ثبت در فهرست سازمان جهانی گردشگری وجود ندارد، گفت: «بخشی از مشکلات ما در زمینه ثبت روستاها مربوط به مناطقی بود که ظرفیت‌های بسیار مناسبی داشتند، اما متاسفانه به شهر تبدیل شده‌اند؛ مانند روستای تاریخی ماسوله که یکی از گزینه‌های بسیار خوب ما برای ثبت جهانی بود، اما در چند سال اخیر به شهر تبدیل شده است و در واقع دیگر نمی‌توانیم از ظرفیت آن برای معرفی در فهرست روستاهای جهانی استفاده کنیم.»

به گفته رئیس گروه توسعه و جاذبه‌های گردشگری، ثبت جهانی روستاهای گردشگری در فهرست سازمان جهانی گردشگری، به این دلیل اهمیت زیادی دارد که موجب افزایش ورود گردشگران، رونق اقتصادی و توقف روند مهاجرت از این مناطق می‌شود. در برخی روستاهای ثبت‌شده، روند مهاجرت معکوس شده و حتی افرادی که قبلا مهاجرت کرده بودند، دوباره بازگشته یا از مناطق شهری به این روستاها کوچ کرده‌اند؛ پدیده‌ای که به اشتغال‌زایی و توسعه اقتصادی آن‌ها کمک می‌کند.

ثبت جهانی روستاهای گردشگری

در حال حاضر، دو روستای کندوان در استان آذربایجان شرقی و اصفهک در استان خراسان جنوبی از ایران در فهرست بهترین روستاهای سازمان جهانی گردشگری ثبت شده‌اند.

آن‌طور که رئیس گروه توسعه و جاذبه‌های گردشگری معاونت گردشگری به خبرگزاری ایلنا می‌گوید، تنها ۱۳۰ روستا در ایران ظرفیت‌های اولیه برای ارزیابی در فرایند ثبت جهانی روستاها را دارند و باقی یا خالی از سکنه شده‌اند یا به دلیل معماری ناهمگون، بافت سنتی‌شان را کاملا از دست داده‌اند.

به گفته بهاروند، فرایند معرفی روستاها به سازمان جهانی گردشگری به این صورت است که تیم کارشناسی ابتدا ارزیابی‌های اولیه را انجام می‌دهد و پس از آن، روستاهایی که با شاخص‌های ثبت جهانی بیشترین تطابق را داشته باشند، به سازمان جهانی گردشگری ملل متحد معرفی می‌شوند.

ثبت جهانی روستاها؛ حفاظت فرهنگی و توسعه پایدار

سازمان جهانی گردشگری (UNWTO) هدف از انتخاب و معرفی بهترین دهکده‌های گردشگری جهان را تشویق روستاهایی اعلام کرد که در محافظت از مناظر، تنوع فرهنگی، آداب و رسوم بومی و غذاهای محلی پیشرو هستند.

ابتکار انتخاب و معرفی بهترین دهکده‌های گردشگری جهان از سال ۲۰۲۱ در سازمان جهانی گردشگری آغاز شد. روستاهای معرفی‌شده در این ابتکار در ۹ بخش کلیدی ارزیابی می‌شوند که از جمله آن‌ها می‌توان به منابع فرهنگی و طبیعی، پایداری اجتماعی، اقتصادی و زیست‌محیطی، توسعه گردشگری، بهداشت و ایمنی اشاره کرد.

سازمان جهانی گردشگری با هدف کاهش مهاجرت روستاییان به شهرها، توانمندسازی جوامع محلی، زنان و جوانان و همچنین حفاظت از منابع فرهنگی و طبیعی روستاها، تلاش دارد با ثبت جهانی این روستاها، ضمن حفظ داشته‌های فرهنگی، مانع از مهاجرت روستاییان به شهرها شود و چرخه توسعه پایدار گردشگری را رونق ببخشد.

یک روستا با ثبت در فهرست روستاهای جهانی گردشگری نه‌تنها از نام و اعتبار بین‌المللی برخوردار می‌شود، بلکه از مهم‌ترین مرجع بین‌المللی گردشگری، یعنی سازمان جهانی گردشگری ملل متحد، گواهی و لوح ثبت بهترین روستا را نیز دریافت می‌کند. سازمان جهانی گردشگری و نهادهای ملی و وزارتخانه‌های گردشگری کشورهای مختلف هم روستاهایی را که در این فهرست قرار می‌گیرند، تبلیغ و درباره آن‌ها اطلاع‌رسانی می‌کنند تا در فهرست تورهای بین‌المللی قرار گیرند.

علاوه بر آن، این روستاها با حضور در شبکه جهانی بهترین روستاهای گردشگری، از امتیاز شرکت در دوره‌های آموزشی سالیانه و برنامه‌های تجربه‌اندوزی بهره‌مند می‌شوند و امکان ایجاد تعاملات بین‌المللی برای آن‌ها فراهم می‌شود.

پرونده معلق ماسوله در یونسکو

روستای ماسوله در حالی شانس ثبت در فهرست بهترین روستاهای گردشگری جهان را از دست داد که پرونده ثبت آن در میراث جهانی یونسکو نیز معلق مانده و به رفع ایرادهای مطرح‌شده از سوی ایکوموس مشروط شده است.

ماسوله از سال ۱۳۹۰ در انتظار ثبت جهانی در فهرست میراث تاریخی یونسکو است. در طول این سال‌ها، این شهر میزبان مدیران و کارشناسان بین‌المللی، ملی و استانی بسیاری بود، اما همچنان از ثبت جهانی آن خبری نشد، تا اینکه در آبان ۱۴۰۰، ارزیاب نهاد بین‌المللی ایکوموس برای بررسی وضعیت ماسوله به ایران سفر کرد.

قرار بود پرونده ماسوله شهریور ۱۴۰۲  در چهل‌وپنجمین اجلاس کمیته میراث جهانی یونسکو (۲۰۲۳) تعیین تکلیف شود، اما به دلیل وجود ایرادهای متعدد، اعضای کمیته به ثبت جهانی آن رای ندادند و این پرونده بازگردانده شد.

در جریان بررسی این پرونده در اجلاس یونسکو در عربستان سعودی، نمایندگان کشورهای عمان، ‌امارات، روسیه، عربستان سعودی و نیجریه در حمایت از ثبت جهانی ماسوله اظهارنظر کردند و خواستار تجدیدنظر در ارزیابی ایکوموس شدند. در مقابل، نمایندگان کشورهایی از جمله یونان، ‌هند، ایتالیا، آرژانتین، تایلند و ژاپن تاکید داشتند که این پرونده نیازمند بررسی بیشتر است و باید به حالت «دیفر» (Deferred) یعنی رفع نقایص و تکمیل مستندات برای بررسی در اجلاس‌های آتی یونسکو، بازگردانده شود.

کشف شواهد باستانی از صنعت فلزگری در ماسوله

ولی جهانی، مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی گیلان، آبان‌ ۱۴۰۳ از کشف یک کارگاه صنعتی باستانی با شواهدی از فلزگری در ارتفاع دو هزار و ۵۰۰ متری شهر ماسوله خبر داد. او در همان زمان اعلام کرد که باستان‌شناسان در جریان کاوش در حریم «منظر شهر تاریخی ماسوله» برای تکمیل پرونده ثبت جهانی، به شواهد جدیدی دست یافتند که از فعالیت‌های صنعتی در این منطقه در دوران میانی پیش از اسلام حکایت دارد.

جهانی افزود: «طی این کاوش‌های باستان‌شناسی به سرپرستی بهزاد علی‌طالش در محوطه سیاپسیه ماسوله، مشخص شد که در آن دوره تاریخی، صنعت فلزگری، ذوب آهن و کوره‌های مرتبط با آن وجود داشته است.»

حدود یک ماه پیش از این نیز در جریان همین کاوش‌ها، شواهد ارزشمندی از صنعت ذوب آهن اسفنجی (ماده‌ای که از احیای سنگ‌ آهن بدون ذوب‌ کردن به‌ دست می‌آید) متعلق به دوره پارت‌ها در شهر تاریخی ماسوله کشف شد.

با وجود این شواهد باستان‌شناسی مهم، وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی همچنان بر ساختار اسلامی ماسوله به‌عنوان مبنای اصلی برای ثبت جهانی آن پافشاری می‌کند.

ماسوله در ۲۵ کیلومتری جنوب غربی شهرستان فومن، کنار رودخانه‌ها، شالیزارها و باغ‌های چای، با معماری پلکانی و بافت گلین منحصربه‌فرد، پنجره‌های چوبی و گلدان‌های شمعدانی رنگارنگش، در دل کوهستان جای گرفته است. این شهر تاریخی سال ۱۳۵۴ در فهرست میراث ملی ایران به ثبت رسید.