حافظ شیرازی، خسرو شیرین‌دهنان زبان فارسی، وقتی در قرن هشتم هجری «وضع بی‌مثال» شیراز را تحسین کرد و از «خداوند» خواست که شهر شعر و ادبیات و فرهنگ را از «زوال» نگه‌ دارد، شاید هرگز تصور نمی‌کرد که با گذشت قرن‌های متمادی، باد شمالی آن از جعفرآباد تا مصلی همچنان «عبیرآمیز» باقی بماند. شهری که رکن‌آبادش از بس که سرشار از زندگی است، «عمر خضر» را می‌ماند و آن‌گونه که حافظ نیز سروده است، «مردم صاحب‌جمالش» به رهگذران «فیض روح قدسی» می‌بخشند.

شیراز در ذهن و زبان ایرانیان، با باغ‌های سرسبز، شکوفه‌های بهارنارنج، جویباران روان، آثار تاریخی و فرهنگی و بزرگان علم و ادب شناخته می‌شود؛ شهری درخشان چون نگینی در قلب فلات ایران که همچنان می‌تپد و می‌درخشد. هرچند در سال‌های پس از انقلاب اسلامی، آماج انواع تهدیدها قرار گرفت، هنوز هم زنده و پابرجا است و سالانه هزاران علاقه‌مند را به سوی خود فرا می‌خواند.

«خوشا شیراز و وضع بی‌مثالش»

اردیبهشت برای شیراز فقط نام یک ماه نیست؛ موعد تجلی روح این شهر است. چرا که با عطر بهارنارنج، طراوت باغ‌ها و هوای دل‌انگیز شناخته می‌شود. در این ماه، طبیعت شیراز به اوج شکوفایی می‌رسد و ترکیب آسمان آبی، نسیم کوهستان، گل‌های رنگارنگ و صدای جویباران، تصویری از بهشت زمینی را در ذهن تداعی می‌کند.

 همین ویژگی‌ها باعث شده است که روز ۱۵ اردیبهشت در تقویم رسمی ایران به نام «روز شیراز» نام‌گذاری شود؛ روزی برای پاسداشت زیبایی، فرهنگ و طبیعت زنده‌ای که در اردیبهشت‌ماه، چهره واقعی خود را به نمایش می‌گذارد.

موقعیت جغرافیایی و طبیعی

شیراز، کلان‌شهری در جنوب ایران و مرکز استان فارس، با جمعیتی نزدیک به دو میلیون نفر بر پایه سرشماری سال ۱۴۰۰، پنجمین شهر بزرگ و پرجمعیت‌ترین شهر جنوب ایران است. این شهر در بخش مرکزی استان فارس و در دل منطقه‌ای کوهستانی از زاگرس جنوبی واقع شده است؛ منطقه‌ای که به‌ دلیل موقعیت جغرافیایی خاص، همواره جایگاهی راهبردی در تاریخ و اقتصاد ایران داشته است.

شیراز در ارتفاع یک هزار و ۴۸۶ متری از سطح دریا قرار دارد و به‌سبب احاطه‌ شدن با رشته‌کوه‌های زاگرس، آب‌وهوایی معتدل و مطلوب دارد. کوه دراک در غرب و کوه‌های بمو، سبزپوشان، چهل‌مقام و باباکوهی در شمال، همچون دیواره‌هایی طبیعی این شهر را احاطه کرده‌اند و به آن چهره‌ای کوهستانی و در عین حال سرسبز بخشیده‌اند.

حاصلخیزی نسبی زمین‌های اطراف شیراز که از دوران باستان تاکنون برای کشاورزی استفاده می‌شده و موقعیت مرکزی آن در منطقه زاگرس، باعث شده این شهر از گذشته‌های دور محل دادوستد میان کشاورزان، یکجانشینان و عشایر باشد. قرار گرفتن شیراز در مسیر راه‌های تجاری که مرکز ایران را به بندرهای مهمی چون بندرعباس و بوشهر متصل می‌کنند هم بر اهمیت اقتصادی و راهبردی آن افزوده است.

وجه تسمیه و پیشینه شهر شیراز

شکل‌گیری شهر شیراز با تاریخ کهن منطقه پارس گره خورده است. شواهد باستان‌شناسی نشان می‌دهد که دشت مرودشت، جایی در نزدیکی مکان کنونی شیراز، یکی از نخستین زیستگاه‌های انسانی در ایران بوده است.

یاقوت حموی، جغرافی‌دان و تاریخ‌نگار قرن هفتم هجری، در اثر معروفش «معجم‌البلدان» نوشته است که شیراز را محمد بن یوسف الثقفی، فرمانده عرب در زمان خلافت عبدالملک بن مروان، پس از فتح فارس، در حدود سال ۷۴ هجری قمری بنیاد نهاد؛ او استخر، پایتخت پیشین فارس، را ویران کرد و در دشت شیراز شهری تازه ساخت که بعدها به‌تدریج آباد شد و رونق یافت.

یاقوت اشاره می‌کند که «شیراز شهری است با هوای لطیف، آب‌های فراوان، باغ‌های زیبا و زمین حاصلخیز». او این شهر را نه‌فقط از نظر طبیعی، بلکه از نظر فرهنگی نیز مهم می‌داند، چرا که دانشمندان، محدثان و ادیبان بسیاری از آن برخاسته‌اند. در بخشی دیگر، او از وجود مدارس دینی، مساجد بزرگ، بازارهای پررونق و ساختار شهری منظم در شیراز سخن می‌گوید و آنجا را شهری دارای تمدن پیشرفته و مردمانی با فرهنگ توصیف می‌کند.

به نوشته یاقوت حموی، برخی گفته‌اند نام شیراز از واژه‌ای پهلوی یا فارسی باستان گرفته شده که به معنای «مرکز» یا «محل تمرکز» است. چرا که این شهر از قدیم‌الایام محل تجمع آب‌ها، مردم و راه‌ها بوده است.

برخی پژوهشگران نیز بر این باورند که واژه «شیراز» در زبان عیلامی ریشه دارد و به معنای «مرکز انگور خوب» یا «محل شراب خوب» بوده، چرا که این منطقه از دیرباز به تاکستان‌های گسترده‌اش شهرت داشته است.

در سال ۱۳۱۴ خورشیدی، کاوش‌های باستان‌شناسی در تخت جمشید به سرپرستی جورج کامرون، زبان‌شناس دوران باستان، به پیدایش خشت‌نبشته‌هایی عیلامی انجامید که روی برخی از آن‌ها به قلعه‌ای به نام «تیرازیس» یا «تیراسیس» اشاره شده‌ است. به باور کامرون، با توجه به آواشناسی چنین برداشت می‌شود که تیراسیس یا تیرازیس از نام سیراجیس در فارسی قدیم، گرفته شده‌ که بر اثر تغییر منظم صداها در زبان فارسی مدرن، به شیراز تغییر نام داده ‌است.

نام شیراز روی سفال‌های پیداشده از ویرانه‌های دوره ساسانی در سده دوم پس از میلاد نیز، رویت شده‌ است. این شهر در دوران آل‌بویه و پس از آن، به‌ویژه در سده‌های سوم تا هشتم هجری، به اوج شکوفایی فرهنگی، ادبی و اقتصادی رسید.

در دوران صفویه هم شیراز یکی از پایگاه‌های مهم حکومتی و مذهبی بود. در دوره زندیه، کریم‌خان زند این شهر را پایتخت خود قرار داد. آثار تاریخی مانند ارگ کریم‌خان، بازار وکیل و مسجد وکیل یادگار همان دوران است.

تاریخ پرفرازونشیب شیراز گواهی است بر جایگاه ریشه‌دار آن در فرهنگ و تمدن ایران‌زمین؛ شهری که نه‌تنها مهد شاعران و اندیشمندان است، بلکه در بزنگاه‌های سیاسی و اجتماعی، نقشی کلیدی در تاریخ ایران ایفا کرده است.

آثار فرهنگی تاریخی شیراز

شیراز شهری‌ است که روح فرهنگ و تاریخ ایران را در خود جای داده است؛ از میان باغ‌های معطر و کوچه‌های پر از شعر، گنجینه‌ای از آثار فرهنگی و تاریخی قد علم کرده‌اند که هرکدام روایتی از شکوه گذشته را در دل دارند.

آرامگاه حافظ، با طاقی فیروزه‌ای در میان باغی رویایی، پناهگاه دلباختگان شعر فارسی‌ است؛ همان‌گونه که سعدیه، در سایه‌سار سروها و در کنار حوضی زلال، جان را به تامل وا می‌دارد. ارگ کریم‌خانی، قلعه‌ای استوار با معماری اصفهانی و درونگرا و نمایی ساده و بی‌آلایش یادگاری از دوران زندیه است.

بازار وکیل یکی از مشهورترین بازارهای سنتی و تاریخی ایران است که به فرمان کریم خان زند ساخته شد. این بازار در مرکز شهر و در کنار جاذبه‌های گردشگری معروفی همچون مسجد و حمام تاریخی وکیل قرار دارد.

مسجد نصیرالملک با شیشه‌های رنگین و تابش نور سحرگاهی‌اش، فضایی خلق می‌کند که گردشگران میان خیال و واقعیت سرگردان می‌شوند.

باغ ارم با درختان کمیاب، عمارت باشکوه و تنوع گیاهی‌اش، بهشتی ا‌ست که طبیعت و معماری را در آغوش گرفته و همچون باغ دلگشا، بازمانده‌ای از دوران کهن است که عطر بهارنارنجش در اردیبهشت جان را تازه می‌کند.

باغ عفیف‌‌آباد یا باغ گلشن از باغ‌های تاریخی و مکان های دیدنی شیراز به شمار می‌رود و ویژگی‌های معماری چندین دوره تاریخی را در خود دارد.

نارنجستان قوام یکی از زیباترین دیدنی‌های شیراز است که در دوره قاجار ساخته شد. این جاذبه تاریخی به خاندان قوام‌الملک، از خاندان‌های پرنفوذ قاجار، تعلق داشت و از همین رو، به این نام خوانده می‌شود.

باغ جهان‌نما قدیمی‌‌ترین باغ شهر شیراز است که در دوران آل مظفر و آل اینجو در اوج جذابیت و آبادانی قرار داشت و به قدری چشم‌نواز بود که توانست با معجزه زیبایی خود، از یورش تیمور گورکانی در امان بماند.

دروازه قرآن نمادی از غنای فرهنگی و معماری اسلامی در شیراز است. سازه اولیه این دروازه در زمان عضدالدوله دیلمی ساخته شد و قرآنی بر فراز دروازه قرار گرفت تا مسافران با عبور از زیر آن متبرک شوند. معماری بسیار زیبا و اصیل این دروازه هنوز هم چشم‌نواز است.

 شاهچراغ نیز به دلیل اینکه محل خاکسپاری برادر امام هشتم شیعیان است، برای کسانی که باورهای مذهبی دارند، مامن است.

آرامگاه خواجوی کرمانی، بلوار چمران، پارک آزادی، عمارت شاپوری، دریاچه‌ مهارلو، دشت ارژن، آبشار کوهمره و پارک کوهپایه نیز از دیگر جاذبه‌های فرهنگی، تاریخی و طبیعی شیراز و جغرافیای پیرامون آن‌اند. شهری که با هر گام در کوچه‌پس‌کوچه‌هایش، سفری در زمان و زیبایی را تجربه خواهیم کرد.

آثار باستانی نزدیک به شهر شیراز

در مجاورت شیراز، تاریخ نه‌فقط در قصه‌ها، بلکه در سنگ‌ها و خاک و کوه حک شده است؛ جایی که شکوه امپراتوری‌های کهن ایران هنوز در چشم‌انداز دشت‌ها و نقش‌برجسته‌ها باقی ا‌ست. تخت جمشید، شکوه‌مندترین یادگار هخامنشیان، در دشت مرودشت قرار دارد. این مجموعه با ستون‌های سر به آسمان کشیده، نقش‌برجسته‌های باشکوه، و پلکان‌های عظیم، نماد قدرت، هنر و سیاست ایران باستان است.

در چند کیلومتری آن، نقش رستم قرار دارد؛ آرامگاهی سنگی که شاهان هخامنشی را در دل کوه جاودانه کرده است و در کنار صحنه‌هایی از پیروزی‌ها و نیایش‌ها که بر صخره‌ها حک شده‌اند، تاریخ را چنان زنده نگه داشته‌اند که صدای گذشتگان فراموش نمی‌شود.

نقش رجب با نقش برجسته‌هایی از تاج‌گذاری اردشیر بابکان و دیگر پادشاهان ساسانی نیز گوشه‌ای از شکوه آن دوران را بازتاب می‌دهد. پاسارگاد، نخستین پایتخت هخامنشیان و آرامگاه کوروش بزرگ، هم با سادگی و وقاری که دارد، نشانی از آغاز یک تمدن جهانی است.

مجسمه شاپور اول تنها مجسمه باقی‌مانده از ایران باستان است که هنر سنگ‌تراشی عصر ساسانی را به رخ می‌کشد. دو کتیبه سنگی از دوره پهلوی در دهانه غار وجود دارد که به ترجمه کتیبه شاپور در نقش رجب و همین طور برپاسازی مجسمه به دست ارتش در سال ۱۳۳۶ می‌پردازد.

شیراز با چنین همسایگانی، نه‌فقط شهر شعر و باغ‌ها، که دروازه ورود به عظمت ایران باستان نیز هست.

مشاهیر شیراز

شیراز هم شهر شعر و باغ‌ها و مهد تمدن و تاریخ است و هم زادگاه برخی از بزرگ‌ترین چهره‌های تاریخ علم و ادب فارسی. در این شهر، شخصیت‌های برجسته‌ای ظهور کرده‌اند که آثارشان نه‌تنها در ایران، بلکه در سراسر جهان شناخته شده و مورداحترام است. سرآمد این مشاهیر نیز حافظ و سعدی‌اند که از ارکان اصلی زبان و ادبیات فارسی‌ محسوب می‌شوند.  

ملاصدرا، فیلسوف و عارف بزرگ شیرازی، که به‌عنوان یکی از برجسته‌ترین فیلسوفان مسلمان در تاریخ شناخته می‌شود، نیز در این شهر به دنیا آمده است. تفکرات فلسفی او که به «حکمت متعالیه» شهرت دارند، تاثیر عمیقی بر فلسفه اسلامی و حتی فلسفه غرب گذاشتند.

قطب‌الدین شیرازی یکی از علمای ایرانی قرن هفتم، حسین بهزاد، نقاش و نگارگر، شیخ ابوعبدالله بن عبیدالله شیرازی مشهور به باباکوهی، عبید زاکانی، شاعر و طنزپرداز مشهور و خواجوی کرمانی، شاعر قرن هشتم، از معروف‌ترین مشاهیر شهر شیرازند.

علی‌اصغر حکمت، شاعر، نویسنده و مترجم، فیروز نادری از دانشمندان ناسا و سیمین دانشور، نویسنده و مترجم نیز مشاهیر شیرازی دوران معاصرند.