سرلشکر «حسین سلامی»، فرمانده کل سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، روز ۲۵اردیبهشت۱۴۰۴ در مراسم نخستین سالگرد «ابراهیم رییسی»،‌ رییس‌جمهور پیشین ایران، مدعی شد: «نظام درمانی ایران امروز یکی از پیشرفته‌ترین نظام‌های بهداشتی دنیاست.» او که در واکنش به اظهارات «دونالد ترامپ»، رییس‌جمهوری آمریکا سخن می‌گفت، اظهار داشت: «ما در عرصه‌های مختلف پیشرفت کرده‌ایم. ماهواره به فضا می‌فرستیم، فناوری هسته‌ای پیشرفته داریم، پالایشگاه و نیروگاه می‌سازیم، موشک، پدافند، پهپاد و تجهیزات درمانی تولید می‌کنیم. نظام درمانی ایران امروز یکی از پیشرفته‌ترین نظام‌های بهداشتی دنیاست.»

آیا نظام درمانی ایران یکی از پیشرفته‌ترین نظام‌های درمانی دنیاست؟ آیا مردم ایران به سطح بالایی از سلامت و بهداشت دسترسی دارند؟ وضعیت درمانی در ایران در مقایسه با کشورهای منطقه و کشورهای توسعه‌یافته چگونه است؟ «ایران‌وایر» در این گزارش می‌کوشد به این پرسش‌ها پاسخ دهد.

رتبه منطقه‌ای و جهانی ایران در حوزه بهداشت و درمان

موسسه «لگاتوم» (LEGATUM) در آخرین ایندکس «شاخص رفاه لگاتوم» (THE LEGATUM PROSPERITY) که در سال ۲۰۲۳ منتشر کرده، رتبه کلی ایران در شاخص‌های سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سلامت را ۱۳۰ در میان ۱۶۷ کشور جهان که در این ایندکس مورد بررسی قرار داده، ارزیابی کرده است. این موسسه به‌طور مشخص در شاخص سلامت، رتبه ایران را ۵۸ ارزیابی کرده که نشان می‌دهد وضعیت سلامت در ایران به نسبت سایر شاخص‌ها بهتر است ولی این برتری، نظام سلامت ایران را در میان برترین‌های دنیا قرار نمی‌دهد.

موسسه لگاتوم رتبه کشورها در حوزه سلامت را با در نظر گرفتن دسترسی شهروندان به خدمات درمانی، از جمله پزشک، تخت بیمارستانی، دارو، میزان ریسک‌های‌ حوزه سلامت مانند ریسک مرگ‌و‌میر و… ارزیابی کرده است. براساس ایندکس «شاخص رفاه لگاتوم» ۲۰۲۳، رتبه جهانی ایران در حوزه سلامت ۵۸ ارزیابی شده که به نسبت ایندکس سال ۲۰۲۱، سه رتبه ارتقا یافته ولی رتبه منطقه‌ای ایران با یک رتبه تنزل در جایگاه هشتم قرار گرفته است. در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا، ایران پس از اسراییل (رتبه ۶ دنیا)، امارات (۳۳)، قطر (۳۸)، کویت (۴۳)، بحرین (۵۰)، عمان (۵۵)، عربستان (۵۶) در رتبه هشتم قرار دارد، ضمن این‌که در همسایگی ایران،‌ ازبکستان با رتبه ۴۹ و ترکمنستان با رتبه ۵۴ نیز از ایران وضعیت درمانی بهتری دارند.

جدول زیر رتبه ایران و ۲۰ کشور اول دنیا در حوزه سلامت را نشان می‌دهد که عموما کشورهای شرق آسیا و اروپایی هستند. اسراییل تنها کشور منطقه خاورمیانه است که در میان برترین‌های دنیا در حوزه سلامت قرار دارد:

شاخص امید به زندگی

یکی از شاخص‌های تعیین‌کننده وضعیت حوزه سلامت کشورها، شاخص امید به زندگی است. ایران در شاخص امید به زندگی نه‌تنها در دنیا در میان بالاترین‌ها نیست بلکه در منطقه خاورمیانه نیز در رتبه‌های تک‌رقمی قرار ندارد. براساس گزارش سازمان ملل متحد، ایران در سال ۲۰۲۴ با ۷۷.۸ سال در رتبه ۷۹ جهان و رتبه دهم منطقه خاورمیانه قرار داشته است. با در نظر گرفتن سن ۷۷.۸ سال و براساس ارزیابی سازمان ملل متحد، ایران در منطقه خاورمیانه پس از کشورهای امارات، اسراییل، قطر، بحرین، کویت، عمان، عربستان،‌ اردن و لبنان در رده دهم قرار دارد.

برآورد سازمان ملل متحد از سن امید به زندگی در ده کشور اول منطقه خاورمیانه در سال ۲۰۲۴:

در The World Factbook  رتبه ایران در شاخص امید به زندگی در سال ۲۰۲۴، ۱۲۵ و سن امید به زندگی ایرانیان ۷۵.۶ قید شده است. سازمان بهداشت جهانی نیز سن امید به زندگی در ایران در سال ۲۰۲۱ را ۷۴.۷ برآورد کرده که هر دو از برآورد دفتر جمعیت سازمان ملل پایین‌تر است.

پوشش همگانی سلامت و سهم بیمار از هزینه‌های درمانی

یکی از شاخص‌های نظام‌های سلامت توسعه‌یافته، پوشش بیمه سلامت همگانی و پایین‌بودن سهم بیمار از هزینه‌های درمانی است. هرچه سهم بیمار از هزینه‌های درمانی کمتر باشد یعنی بیمار به‌دلیل پرداخت هزینه‌های درمانی کمتر دچار فقر می‌شود، حال آن‌که در بیشتر کشورهای منطقه خاورمیانه، سهم بیمار در پرداخت هزینه‌های درمانی بالاتر از میانگین جهانی است. 

سازمان بهداشت جهانی در گزارشی در سال ۲۰۲۳، سهم بیمار از هزینه‌های درمانی در کشورهای منطقه خاورمیانه را به‌طور میانگین ۵۰درصد برآورد کرده است. برآورد سازمان بهداشت جهانی نشان می‌دهد که ایران در ردیف کشورهایی است که سهم بیمار از هزینه‌های درمانی در آن بالاست. ایران در میان کشورهای منطقه خاورمیانه بعد از کشورهای عمان، کویت، قطر، امارات، جیبوتی، بحرین، اردن و تونس در جایگاه نهم با کمترین سهم بیمار در پرداخت هزینه‌های درمانی قرار دارد.

نمودار زیر میزان سهم بیمار از هزینه‌های درمانی در کشورهای منطقه خاورمیانه بین سال‌های ۲۰۱۷ تا ۲۰۲۰ را نشان می‌دهد:

«علی جعفریان»، مشاور عالی وزیر بهداشت در دی‌ماه۱۴۰۳ با بیان این‌که سهم بیمار از هزینه‌های درمانی نباید بیش از ده درصد باشد گفته: «میزان پرداخت از جیب مردم باید ۱۰ درصد باشد اما این رقم بین ۳۰ تا ۵۰ درصد است.» مسعود پزشکیان، رییس‌جمهور نیز در دوره انتخابات وعده داده بود که اجازه نمی‌دهد سهم بیمار از هزینه‌های درمانی بیش از ۳۰ درصد شود. یعنی در حال حاضر سهم بیمار بیشتر از آن چیزی است که در برآورد سازمان بهداشت جهانی آمده است.

دسترسی به پزشک و  پرستار

سازمان بهداشت جهانی می‌گوید: «قدرت هر نظام سلامت، بازتابی از ظرفیت نیروی انسانی سلامت آن است. یک نظام سلامت موثر باید تعداد کافی از کارکنان سلامت داشته باشد که دارای صلاحیت، شایستگی، انگیزه لازم برای ارایه خدمات و توزیع عادلانه برای پاسخگویی به نیازهای بهداشتی باشند. ایران در شاخص دسترسی به پزشک و پرستار حتی در منطقه خاورمیانه در میان برترین‌ها قرار ندارد. گزارش سال ۲۰۲۳ سازمان بهداشت جهانی نشان می‌دهد ایرانیان در مقایسه با شهروندان کشورهای اردن، قطر، عربستان، امارات، کویت، لبنان، سودان، بحرین، فلسطین، عمان، لیبی وسوریه دسترسی کمتری به پزشک و پرستار دارند. 

نمودار زیر تراکم پزشکان، پرستاران و ماماها به ازای هر ۱۰٬۰۰۰ نفر جمعیت، را در کشورهای منطقه خاورمیانه بین سال‌های ۲۰۱۸–۲۰۲۱ نشان می‌دهد:

این نکته را هم باید در نظر گرفت که توزیع ناعادلانه پزشک و پرستار در مناطق مختلف ایران، دسترسی بسیاری از ایرانیان در استان‌های مرزی و حاشیه‌ای کشور را با بحران مواجه ساخته، به‌طوری که در برخی از شهرهای ایران در بسیاری از رشته‌های تخصصی حتی یک متخصص حضور ندارد. «محمد رئیس‌زاده»، رییس سازمان نظام‌پزشکی در بهمن ۱۴۰۲ در این خصوص گفته: «ما کمبود متخصص داریم اما بیش از آن، مشکل در توزیع نامناسب پزشکان است. ۴۵ درصد از پزشکان در پنج کلان‌شهر ساکن هستند.»

سرانه تخت بیمارستانی به ازای هر ۱۰۰۰ نفر

برآوردهای دفتر جمعیت سازمان ملل متحد نشان می‌دهد که در ایران به ازای هر ۱۰۰۰ نفر جمعیت ۱.۹ تخت بیمارستانی وجود دارد که از این حیث، ایران در ردیف کشورهایی با کمترین دسترسی به تخت بیمارستانی قرار می‌گیرد. 

نقشه زیر توزیع تخت‌های بیمارستانی به ازای ۱۰۰۰ نفر جمعیت را نشان می‌دهد که ایران با رنگ سبز کمرنگ وضعیتی مشابه کشورهای آفریقایی و آمریکای جنوبی دارد: 

این را هم باید در نظر گرفت که برآورد سازمان ملل متحد براساس تعداد تخت‌های بیمارستانی است. حال آن‌که در آمار منتشره در سال‌نامه آماری سال ۱۴۰۱، سازمان ملی آمار ایران قید شده که حدود ۲۰ هزار تخت از مجموع تخت‌های بیمارستانی در ایران غیرفعال است. اگر تخت‌های غیرفعال از مجموع تخت‌های بیمارستانی کسر شود دسترسی ایرانیان به تخت‌‌های بیمارستانی از ۱.۹ نیز کمتر می‌شود.

نگاهی به جدول ارزیابی سازمان بهداشت جهانی از وضعیت کلی نظام سلامت در کشورهای دنیا، نشان می‌دهد که ایران تقریبا در هیچ شاخصی (به‌جز واکسیناسیون کودکان) در میان برترین‌ها قرار ندارد.

جمع‌بندی

سرلشکر حسین سلامی، فرمانده کل سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، ادعا کرده: «نظام درمانی ایران امروز یکی از پیشرفته‌ترین نظام‌های بهداشتی دنیاست.» «ایران‌وایر» این ادعا را بررسی و به نتایج زیر دست یافته است:

• تمام شاخص‌های نظام سلامت که توسط نهادهای معتبر بین‌المللی ارزیابی شده، نشان می‌دهد که ایران نه‌تنها در میان کشورهای برتر دنیا در حوزه سلامت قرار ندارد، بلکه در منطقه خاورمیانه نیز در رتبه‌های برتر قرار ندارد.
• موسسه لگاتوم رتبه جهانی ایران در حوزه سلامت را ۵۸ و رتبه  ایران در منطقه خاورمیانه را هشتم برآورد کرده است.سازمان ملل متحد، در گزارش سال ۲۰۲۴ سن امید به زندگی در ایران را ۷۷.۸ سال و رتبه جهانی ایران را ۷۹ و رتبه منطقه‌ای ایران را دهم برآورد کرده است. بانک جهانی و سازمان بهداشت جهانی سن امید به زندگی ایرانیان را پایین‌تر ارزیابی کرده‌اند.
• سهم بیمار از هزینه‌های درمانی در ایران با عددی حدود ۳۰ تا ۵۰ درصد، ایران را در رتبه نهم در خاورمیانه قرار داده است. ایران از این حیث در میان کشورهایی است که بیماران بیشترین سهم را از جیب خود پرداخت می‌کنند.
• ایران در شاخص دسترسی به پزشک و پرستار حتی در منطقه خاورمیانه در میان برترین‌ها قرار ندارد. حداقل ۱۲ کشور در منطقه خاورمیانه وضعیت بهتری به نسبت ایران دارند.
• به ازای هر ۱۰۰۰ نفر جمعیت ۱.۹ تخت بیمارستانی در ایران در دسترس است حال آن‌که در بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته و حتی کشورهای نه چندان توسعه یافته همسایه، بالای ۴ تخت بیمارستانی به ازای هر ۱۰۰۰ نفر جمعیت وجود دارد.

بنابراین «ایران‌وایر» به ادعای سردار سلامی فرمانده سپاه پاسداران مبنی بر این‌که «نظام درمانی ایران امروز یکی از پیشرفته‌ترین نظام‌های بهداشتی دنیاست»، نشان «دروغ پینوکیو» می‌دهد. 

«دروغ پینوکیو»، اظهاراتی است که عدم صحت آن‌ها قبلا ثابت شده است یا براساس تحقیقات و مدارک موجود، کذب از کار درآمده‌اند و یا به‌عبارتی، یک دروغ عیان هستند.

برای کسب اطلاعات بیشتر درباره روش‌شناسی راستی‌آزمایی در ایران‌وایر، اینجا را کلیک کنید.