نزدیک به سه سال پس از اینکه باستان‌شناسان درباره پیامدهای عبور مترو اصفهان از نزدیکی مسجد عتیق هشدار دادند و آن را خطری جدی برای این بنای ثبت جهانی دانستند، پرونده احداث خط ۲ مترو اصفهان به یونسکو ارسال شد تا کارشناسان این نهاد بین‌المللی درباره آن نظر دهند.

از قرار معلوم مدیران شهری و میراث فرهنگی در نهایت نتوانسته‌اند درباره این پرونده به اتفاق نظر برسند و طبق گزارش خبرگزاری ایلنا، حکمیت را به یونسکو سپرده‌اند، زیرا عبور مترو از حریم مسجد جامع اصفهان می‌تواند این اثر را در فهرست «میراث در خطر» یونسکو قرار دهد.

مسیر پیشنهادی خط ۲ مترو قرار است از فاصله‌ای کمتر از ۲۰ متر و از عمق ۲۵ متری زمین در نزدیکی مسجد جامع عتیق اصفهان عبور کند؛ موضوعی که نگرانی‌هایی جدی را در مورد حفاظت از این اثر تاریخی ایجاد کرده است.

به گفته مهدی موسوی موحد، مدیر پایگاه میراث ملی و جهانی استان اصفهان، مترو قرار است از محدوده حریم درجه‌۱ مسجد عبور کند؛ مسیری که در دهه‌های گذشته بخشی از زیرگذر میدان امام علی آنجا احداث شده بود.

موسوی موحد در پاسخ به این پرسش که آیا احتمال مخالفت یونسکو با عبور مترو از نزدیکی مسجد عتیق وجود دارد، گفت که با توجه به جنس سازه آجری مسجد و حساسیت‌های مربوط به آثار ثبت جهانی، مخالفت یونسکو محتمل است.

هزار سال تاریخ زنده در قلب شهر

مسجد جامع اصفهان، معروف به مسجد عتیق که برخی آن را موزه معماری ایران نامیده‌اند، یکی از برجسته‌ترین و کهن‌ترین بناهای مذهبی و تاریخی ایران است که پیشینه‌ای بالغ بر هزار سال دارد.  

این مسجد که ساخت اولیه آن به دوران خلافت عباسی در قرن دوم هجری بازمی‌گردد، در طول تاریخ، بارها در دوران سلسله‌های مختلف از جمله آل‌بویه، سلجوقیان، ایلخانان، تیموریان و صفویان مرمت شد و توسعه یافت. تداوم این دگرگونی‌ها مسجد را به نمونه‌ای منحصربه‌فرد از سبک‌های متنوع معماری اسلامی در ایران تبدیل کرد.

مسجد جامع اصفهان به‌ لطف داشتن چهار ایوان شاخص با نام‌های صفه استاد، صفه شاگرد، صفه صاحب و صفه درویش، در زمره اولین مساجد چهارایوانی ایران قرار می‌گیرد. این سبک بعدها الگوی ساخت بسیاری از مساجد در ایران و دیگر سرزمین‌های اسلامی شد.

از بخش‌های برجسته این بنا می‌توان به دو گنبد تاریخی آن اشاره کرد؛ گنبد نظام‌الملک در جنوب مسجد که متعلق به دوره سلجوقیان است و گنبد تاج‌الملک در شمال که به دلیل ظرافت بالای معماری آجری، در نوع خود شاهکاری محسوب می‌شود. محراب ایلخانی اولجایتو با گچ‌بری‌های بی‌نظیر آن هم از زیباترین نمونه‌های هنر مذهبی ایران است.

علاوه بر ارزش‌های معماری، مسجد عتیق اصفهان از این جهت اهمیت مضاعف دارد که طبق داده‌های باستان‌شناسی، محدوده پیرامون آن هسته اصلی شکل‌گیری شهر اصفهان بوده است. این مسجد با مساحتی بیش از ۲۰ هزار مترمربع،  در سال ۱۳۹۰ به دلیل ارزش تاریخی و هنری کم‌نظیر، در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.

عبور مترو از بیخ گوش مسجد عتیق

مسجد عتیق اصفهان و محیط پیرامون آن طی سال‌های اخیر آماج تهدیدهای گوناگون بوده است که در راس آن‌ها عملیات عمرانی احداث زیرگذر و عبور مترو قرار می‌گیرد. حال‌ آنکه این اثر و محوطه‌ اطرافش واجد ارزش‌های تاریخی و باستانی قبل و بعد از اسلام است.

نخستین‌بار تابستان ۱۴۰۱ که موضوع عبور  مترو از حریم مسجد عتیق خبرساز شد. در آن زمان، پس از واکنش‌های اعتراضی فعالان و کارشناسان به عبور مترو از حریم مسجد عتیق اصفهان، مدیرکل میراث فرهنگی استان وعده داد که تلاش خواهد کرد مانع عبور مترو از حریم این اثر تاریخی شود تا چالش‌هایی که برای خط ۱ به وجود آمد، برای خط ۲ ایجاد نشود. هم‌زمان، محمدمهدی فرزین، مدیر روابط عمومی سازمان قطار شهری اصفهان، هم گفت که تا میراث فرهنگی رسما تایید نکند، حفاری در این منطقه آغاز نمی‌شود.

اما این‌ها تنها وعده‌ای بیش نبودند، زیرا زنگ خطر تخریب مسجد عتیق اصفهان خیلی زود به صدا درآمد و زمزمه‌های احداث مترو در حریم این اثر تاریخی بلند شد.

خط ۲ مترو اصفهان از خیابان زینبیه در شمال شرقی شهر آغاز می‌شود و پس از طی مسیری حدودا ۲۴ کیلومتری، به خیابان کهندژ در غرب اصفهان می‌رسد. قطار شهری اصفهان در مسیرش از زیرگذر امام علی هم عبور می‌کند و در این منطقه ایستگاه هم دارد؛ یعنی در عمق ۳۰ متری زمین و در فاصله ۲۰ متری تا مسجد عتیق. در واقع مترو اصفهان از حریم درجه‌۱ مسجد تاریخی عتیق عبور می‌کند.

پیش‌تر محسن واعظی‌فر، مدیرعامل قطار شهری اصفهان، گفته بود که میراث فرهنگی بر عبور مترو از زیرگذر میدان امام علی «صحه» گذاشته است و از نظر آن‌ها، این گزینه «کمترین احتمال صدمه به آثار تاریخی را داشت».

سخنان این مدیر شهری نشان می‌دهد که پروژه احداث ایستگاه و عبور قطار شهری از این ناحیه با چراغ سبز دولت پیش‌ رفته است.

طی سه سال اخیر، هر بار که باستان‌شناسان و فعالان میراث فرهنگی درباره مخاطرات عبور مترو از حریم مسجد عتیق هشدار دادند، مدیران شهری و مسئولان میراث فرهنگی ادعا کردند که در عملیات حفاری مترو و احداث ایستگاه مراقبت می‌کنند که آثار تاریخی آسیب نبینند، اما مردم اصفهان و کنشگران میراث فرهنگی که تجربه‌های پیشین را به خاطر داشتند، چنین ادعاهایی را باور نکردند. در نهایت نیز مشکلاتی که با احداث خط ۱ مترو در حریم سی‌وسه‌پل و خیابان چهارباغ ایجاد شده بود، تکرار شد.

هسته اصلی شکل‌گیری اصفهان در مسیر نابودی

عبور قطارهای شهری از حریم آثار تاریخی آن‌ هم در شهرهایی مانند اصفهان که نرخ فرونشست زمین در آن چندین برابر معیارهای جهانی است، این خطر بالقوه را ایجاد می‌کند که در نتیجه لرزش‌ها هنگام احداث و پس از آن، عبور قطارها، به آثار تاریخی آسیب‌های جدی وارد شود.

با این حال، در موضوع مسجد عتیق اصفهان پیچیدگی‌های دیگری هم مطرح است، زیرا علاوه بر ارزش این بنای تاریخی، بقایای باستانی محیط پیرامون آن نیز اهمیت داشت. کمااینکه در جریان گودبرداری زیرگذر امام علی، سفالینه‌های متعددی از دوران‌ اشکانیان گرفته تا دوره معاصر در این منطقه کشف شد، اما میراث فرهنگی حتی ارزش تاریخی این اشیای نویافته را نیز منکر شد و ادعا کرد که این اشیای یافت‌شده در حفاری‌ها مربوط به دوره متاخر قاجار و پهلوی بودند و ارزش تاریخی نداشتند.

در پاسخ به این ادعا، علیرضا جعفری زند، باستان‌شناس اصفهانی، تاکید کرد که محدوده میدان عتیق رکن اصلی شکل‌گیری اصفهان است و وقتی این منطقه با لودر گودبرداری شد، سفال‌های بسیاری از دوره‌های اشکانی و ساسانی به دست آمد.

در پی کشف آثار نویافته در محدوده عملیات عمرانی، باستان‌شناسان درباره ادامه این فعالیت‌ها هشدار دادند. با این حال مدیران شهری و دولتی اصفهان بی‌اعتنا به این هشدارها و با طرح این ادعا که پروژه‌های عمرانی پیوست مطالعات دانشگاهی دارند، حفاری تونل و احداث گذر کمر زرین را ادامه دادند و با اینکه هرازچندگاه به شواهد تاریخی جدیدی دست می‌یافتند، عملیات عمرانی را متوقف نکردند و تنها مرمت یافته‌های باستان‌شناسی در این منطقه را وعده دادند تا اینکه بهمن‌ماه سال گذشته، محمدعلی ایزدخواستی، مدیرعامل سازمان نوسازی و بهسازی اصفهان، خبر داد که مرمتگران حین مرمت یافته‌های باستان‌شناسی کمر زرین به یک سنگاب مختص هدایت و تقسیم آب برخورد کرده‌اند.

گذر کمر زرین همان پیاده‌راهی است که باستان‌شناسان از ماه‌ها قبل از احداث آن اعلام نگرانی کرده بودند. نکته عجیب اینکه با وجود کشف این میراث باستانی، باز هم مطالعات مربوط به یافته‌های تاریخی این محوطه به سازمان نوسازی و بهسازی اصفهان واگذار شد که به سبب طراحی و احداث پیاده‌راه، در این پروژه ذی‌نفع محسوب می‌شد.

در آن زمان نیز کنشگران میراث فرهنگی این سوال را مطرح می‌کردند که چرا با وجود اداره کل میراث فرهنگی، مطالعات مربوط به محوطه باستانی باید به سازمانی ذی‌نفع که وابسته به شهرداری است، سپرده شود. سوالی که پاسخ شفافی نداشت و در حالی‌ که مدیران شهری و میراث فرهنگی نیز مدام توپ را در زمین یکدیگر می‌انداختند، عملیات ساخت گذر کمر زرین و عملیات گودبرداری با لودر شتاب گرفت.

سرانجام پس از ماه‌ها گودبرداری و تخریب لایه‌های تاریخی، دادستانی اصفهان شهریورماه امسال، به موضوع محور تاریخی کمر زرین ورود پیدا کرد و طی نشستی، خواستار «صیانت» از آثار تاریخی این شهر شد. متعاقب آن در مهرماه نیز خبر رسید که عملیات باستان‌شناسی در محور کمر زرین با توافق بین پژوهشگاه میراث فرهنگی، سازمان نوسازی و بهسازی شهرداری اصفهان و دانشگاه هنر آغاز شده است. هم‌زمان اداره‌کل میراث فرهنگی اصفهان هم از تصویب «طرح اضطراری حفاظت از گذر تاریخی کمرزرین» در شورای فنی میراث‌ فرهنگی استان خبر داد؛ طرحی که بیشتر به نوشدارو پس از مرگ سهراب می‌مانست، چراکه دیگر دیر شده بود، زیرا از ماه‌ها قبل، اشیای تاریخی از دل خاک بیرون آمده و بازار اشیای عتیقه را داغ کرده بود.

پیش‌تر سامان سوتیجی، عضو هیئت‌علمی پژوهشگاه میراث فرهنگی، ضمن اشاره به افزایش آمار حفاری‌های غیرمجاز در محوطه‌های تاریخی و باستانی، اصفهان گفته بود که از حفاری‌های غیرمجاز در اصفهان و اشیای ارزشمند کشف‌شده در این حفاری‌ها آمار دقیقی وجود ندارد، اما این مسئله‌ای قابل‌تامل است که درصدی از مردم اصفهان به تجارت زیرخاکی روی آورده‌اند.

جالب اینکه پس از بیرون آمدن اشیای تاریخی و بقایای انسانی و حیوانی از دوران پیش از اسلام تا قاجاریه از دل خاک، اداره کل میراث فرهنگی اصفهان ادعا کرد گودبرداری در حریم مسجد عتیق که زیرورو شدن لایه‌های باستانی را در پی داشت، بدون هماهنگی با این سازمان انجام شد، اما شهرداری اصفهان به این ادعا واکنش نشان داد و اعلام کرد که برای این عملیات، طبق مجوز عمل کرده است.