تخریب آثار تاریخی و میراث فرهنگی در ایران به پدیده‌ای رایج و نگران‌کننده تبدیل شده است. جمهوری اسلامی ایران گاه با عناوینی چون «مرمت» و «نوسازی»، گاه با انکار ارزش تاریخی و گاه با امتناع از تامین بودجه حفاظت و نگهداری، عملا مسیر نابودی تدریجی حافظه تاریخی ایران را طی می‌کند. بررسی‌های میدانی و رسانه‌ای نشان می‌دهد که این روند، نه‌تنها آثار پیش از اسلام، بلکه میراث دوره‌های تاریخی پس از اسلام را نیز در برمی‌گیرد.

در یکی از تازه‌ترین نمونه‌ها، کنشگران میراث فرهنگی از تغییر کاربری مقبره فتحعلی‌شاه قاجار در صحن عتیق حرم فاطمه معصومه در قم خبر داده‌اند؛ بنایی که اکنون بدون هیچ‌گونه نشانه‌ای از هویت تاریخی آن، به یک فضای اداری تبدیل شده است و در معرض تخریب تدریجی قرار دارد. این مقبره در زمان حیات فتحعلی‌شاه و به دستور او ساخته شد و سال‌ها محل دفن دومین پادشاه قاجار شناخته می‌شد.

لباس‌های آویزان بالای قبر شاه قاجار

به‌گزارش روزنامه هم‌میهن، حالا فضای داخلی مقبره مملو از تجهیزات اداری از جمله یخچال، میز، صندلی، سماور و حتی چوب‌لباسی است؛ گویی آرامگاه یک شاه قاجاری به اتاق کار یک اداره کوچک تبدیل شده و حتی کارکنان این دفتر اداری، لباس‌هایشان را روی چوب‌لباسی تعبیه شده بالای سر مزار شاه قاجار آویزان می‌کنند و اکنون این فضای تاریخی از عناصر معماری اصیل خود تهی شده است.

کانال تلگرام صدای میراث نیز در گزارشی نوشت که جای گچ‌بری‌های اصیل آبی‌رنگ مقبره شاه قاجار را دیواره‌هایی گچی و سفیدرنگ گرفته‌اند. کف آرامگاه هم با فرش‌هایی معمولی پوشیده شده است و قفسه‌ها و گلدان‌های نامتناسب فضای داخلی را پر کرده‌اند. دوربین‌های مداربسته بدون هیچ هماهنگی با معماری تاریخی، در نقاط مختلف نصب شده‌اند و حتی ساعت دیواری نصب‌شده هم چهره‌ای کاملا بی‌هویت و اداری به فضا داده است.

در همین روزهای اخیر، ویدیویی هم از فضای داخلی این مقبره در شبکه‌های اجتماعی منتشر شد که هیچ نشانه‌ای از کاربری آرامگاهی بنا در آن به چشم نمی‌خورد. انتشار این ویدیو بازتاب زیادی داشت و انتقادهای بسیاری را برانگیخت. در نهایت نیز اداره‌کل میراث فرهنگی استان قم که پیش‌تر درباره تغییر کاربری مقبره فتحعلی‌شاه اظهار بی‌اطلاعی کرده بود، با صدور اطلاعیه‌ای تلاش کرد از خود رفع مسئولیت کند.

در این اطلاعیه که به نقل از روابط عمومی این نهاد در خبرگزاری دولتی ایرنا منتشر شد، آمده که سنگ قبر اصلی مقبره «برای حفاظت بهتر» به موزه آستان مقدس منتقل شده است. با این حال، روشن نیست که چرا برای حفاظت از سنگ قبر در محل اصلی جانمایی‌اش اقدامی انجام نشده است. برای کنشگران این سوال نیز مطرح است که چرا محل دفن فتحعلی‌شاه به محیط اداری تبدیل شده و در آن هیچ‌گونه تابلو یا یادبودی نصب نشده است.

میراث فرهنگی قم مدعی است که مسئولیت نگهداری روزمره آرامگاه به مجموعه آستان حرم فاطمه معصومه واگذار شده و میراث فرهنگی وظیفه «نظارت کلی» بر آن را عهده‌دار است.

این نهاد دولتی همچنین ادعا کرد که تغییر کاربری مقبره با «رعایت ملاحظات فنی و معماری» انجام شده، حال‌آنکه این ادعا با تصاویر و شواهد میدانی کاملا در تضاد است. حذف نشانه‌های تاریخی، تخریب گچ‌بری‌ها، استفاده اداری از فضا و نبود کوچک‌ترین اشاره‌ای به هویت تاریخی بنا همه گواهی بر بی‌اعتنایی کامل به شان فرهنگی این مکان‌اند.

نکته قابل‌تامل‌تر اذعان غیرمستقیم اداره میراث فرهنگی به وجود اشکال در این وضعیت است. در انتهای اطلاعیه آمده که در پی انتشار تصاویر اخیر، موضوع موردبازبینی قرار گرفته و برای «اصلاحات احتمالی» مکاتباتی با بهره‌بردار صورت گرفته است. این اعتراف تلویحی نشان‌دهنده نبود نظارت مستمر و موثر بر بناهایی است که در فهرست آثار ملی ثبت شده‌اند.

با وجود آنکه میراث فرهنگی قم بر «اولویت داشتن حفظ هویت تاریخی» تاکید می‌کند، عملکرد چندساله این نهاد در قبال یکی از معدود مقبره‌های سلطنتی قاجار، پرسش‌هایی جدی در مورد کارآمدی آن به‌ وجود می‌آورد. آیا باید همیشه فشار افکار عمومی در شبکه‌های اجتماعی محرک اصلاح رویه‌ها باشد؟ اگر این تصاویر منتشر نمی‌شدند، آیا آرامگاه فتحعلی‌شاه همچنان در سکوت و بی‌نشانی، به اداره‌ای بی‌هویت تبدیل می‌شد؟

قم؛ پناهگاه تاریخی شاهان صفوی و قاجار

بر اساس گزارش زنده‌یاد سعید نفیسی در کتاب «تاریخ اجتماعی و سیاسی ایران در دوره قاجاریه» جسد فتحعلی‌شاه قاجار پس از مرگ در اصفهان، به قم منتقل و در صحن کهنه حرم دفن شد. این اقدام در امتداد سنتی بود که از دوره صفوی ریشه گرفته بود.

در عصر صفوی، چهار تن از پادشاهان این سلسله در قم به خاک سپرده شدند: شاه صفی یکم (سام میرزا)، نوه شاه عباس بزرگ، شاه عباس دوم، شاه سلیمان صفوی و سلطان حسین صفوی.

علاوه بر این چهار پادشاه، شماری از شاهزادگان صفوی نیز که در حمله محمود افغان‌ کشته شدند، در همین شهر به خاک سپرده شدند.

در دوره قاجار نیز، فتحعلی‌شاه و محمدشاه قاجار دو پادشاهی بودند که در قم دفن شدند. فتحعلی‌شاه پس از ۳۷ سال سلطنت در اصفهان درگذشت و در آرامگاهی در صحن عتیق حرم دفن شد. دوران او با امضای عهدنامه‌های گلستان و ترکمانچای همراه بود. محمدشاه قاجار، دیگر پادشاه مدفون در قم نیز در کنار او دفن شده است.