در پی افت فشار و قطع گسترده آب در برخی مناطق تهران، شرکت آب و فاضلاب استان تهران روز شنبه، ۲۸ تیر ۱۴۰۴، با انتشار اطلاعیه‌ای ضمن تایید اختلال در شبکه آبرسانی، از شهروندان ساکن در مجتمع‌های چندطبقه خواست برای جبران افت فشار مخزن و پمپ آب نصب کنند.

براساس این اطلاعیه، خشکسالی‌های پنج‌ساله اخیر و کاهش بی‌سابقه بارش‌ها در سال آبی جاری، منابع آبی تهران را با بحران جدی مواجه کرده است. به‌گفته شرکت آبفا، ذخایر سدهای تامین‌کننده آب تهران هم‌اکنون در پایین‌ترین سطح خود در یک قرن گذشته قرار دارد.

این شرکت ضمن رد گزارش‌های مربوط به «قطع کامل آب»، اعلام کرد که آنچه شهروندان شاهد بوده‌اند ناشی از افت شدید فشار بوده است. در بخش دیگری از این اطلاعیه آمده است: «یکی از راهکارهای مقابله با بحران موجود، اعمال مدیریت فشار در شبکه است تا توزیع آب به‌صورت عادلانه و همگن انجام گیرد. از ساکنان مجتمع‌هایی که فاقد مخزن و پمپ هستند خواسته می‌شود برای جبران افت فشار، مخزن را در طبقات پایین نصب و سپس از پمپ استفاده کنند.»

این اطلاعیه پس از آن منتشر شد که گزارش‌های میدانی از مناطق مختلف تهران در روزهای پنجشنبه و جمعه از قطع چندساعته یا کاهش شدید فشار آب حکایت داشت. همزمان، گرم‌تر شدن هوا در روزهای پایانی تیرماه و هشدار سازمان هواشناسی درباره مردادماهی گرم‌تر از حد طبیعی، نگرانی‌ها در خصوص تکرار قطعی‌های گسترده آب و برق را افزایش داده است.

در این میان، وضعیت سدهای تهران بحرانی‌تر از همیشه است، به‌ویژه سد ماملو که با حدود ۹۰ درصد کاهش حجم آب مخزن در آستانه خروج کامل از مدار قرار دارد. این سد که در ۴۵ کیلومتری شرق تهران و روی رودخانه جاجرود واقع است، یکی از پنج سد اصلی تامین آب شرب پایتخت به شمار می‌رود.

برآوردها نشان می‌دهد اگر روند بی‌بارشی تا پایان مرداد ادامه یابد، سد ماملو کاملا از مدار خارج می‌شود و شرکت آبفا به برداشت بیشتر از منابع آب زیرزمینی ناچار خواهد شد؛ منابعی که بنا بر گزارش‌ها، ظرفیت جبران کمبود فعلی را ندارند. وضعیت سایر سدهای مهم مانند لتیان و کرج نیز تفاوت چندانی ندارد و کاهش ذخایر به سطح هشدار رسیده است.

بحران بی‌آبی محدود به تهران نیست. داده‌های لحظه‌ای سدهای کشور نشان می‌دهد که با پایان فصل بارش بهاره، حجم ورودی به مخازن در سراسر ایران کاهش یافته است. براساس گزارش سازمان هواشناسی، از ابتدای مهر ۱۴۰۳ تا ۲۱ تیر ۱۴۰۴، میانگین بارش کشور ۱۳۶.۳ میلی‌متر بوده، در حالی که میانگین بلندمدت در این بازه ۲۲۶.۱ میلی‌متر ثبت شده است. به‌عبارتی، کشور با کاهش ۳۹.۷ درصدی بارش در مقایسه با میانگین بلندمدت روبه‌رو است.

بارش کمتر در تمامی استان‌ها؛ خالی شدن نیمی از مخازن سدهای ایران

اطلاعات رسمی از وضعیت بارش در استان‌های مختلف ایران نشان می‌دهد که در سال آبی جاری هیچ استانی بارشی بیش از میانگین بلندمدت نداشته و بارش‌ها در تمامی نقاط کشور کمتر از حد میانگین بوده است.

در این میان، استان هرمزگان با ثبت ۷۳.۳ درصد کاهش بارش در قیاس با میانگین بلندمدت، در صدر فهرست استان‌هایی قرار دارد که با خشکسالی شدید مواجه‌اند. سیستان و بلوچستان نیز با کاهش ۷۱.۵ درصدی بارش، فاصله اندکی با هرمزگان دارد و در شرایطی مشابه است.

در استان تهران نیز میانگین بارش بلندمدت ۲۶۴.۹ میلی‌متر گزارش شده، در حالی که در سال آبی جاری تنها ۱۳۶.۹ میلی‌متر بارش ثبت شده است؛ رقمی که معادل کاهش ۴۸.۳ درصدی در قیاس با میانگین بلندمدت بارش است و بر کاهش ذخایر سدهای تهران تاثیر مستقیم گذاشته است.

افزون بر کاهش بارش، افزایش دمای هوا نیز تشدیدکننده بحران آبی کشور است. براساس داده‌های سازمان هواشناسی، میانگین دمای کشور در تیرماه ۱۴۰۴ به ۳۰.۵ درجه سانتی‌گراد رسیده است، یعنی ۱.۲ درجه بیشتر از میانگین بلندمدت. این افزایش دما نه‌تنها در تیرماه که از ابتدای فصل و در مقیاس سال زراعی نیز مشاهده شده است.

در استان‌های جنوبی کشور، به‌ویژه در خوزستان، دمای هوا در برخی شهرها از مرز ۵۰ درجه سانتی‌گراد عبور کرده است. روز جمعه، شهرستان آبادان به‌عنوان گرم‌ترین نقطه جهان ثبت شد و در هفته‌های گذشته دمای هوای شهرهایی مانند شوش نیز از ۴۸ درجه عبور کرد. به نظر می‌رسد در مردادماه نیز با تداوم موج گرما، شرایطی کم‌سابقه برای نواحی جنوبی کشور رقم بخورد.

خوزستان، که از نظر منابع آبی نیز با بحران مواجه است، به‌گفته مقام‌های محلی، امسال یکی از شدیدترین دوره‌های خشکسالی ۶۰ سال اخیر را پشت سر می‌گذارد. داده‌های آماری نیز این ادعا را تایید می‌کنند.

بررسی وضعیت سدهای کشور تا تاریخ ۲۲ تیر ۱۴۰۴ نشان می‌دهد که ۵۴ درصد مجموع ظرفیت مخازن در وضعیت خالی قرار دارند؛ عددی نگران‌کننده که می‌تواند تا پایان مردادماه به‌سرعت افزایش یابد. طبق داده‌های ثبت‌شده، از ابتدای سال آبی جاری تا ۲۱ تیرماه، مجموع ورودی آب به سدهای کشور حدود ۲۲ میلیارد و ۴۳۰ میلیون مترمکعب بوده، در حالی‌که در مدت مشابه سال گذشته این رقم ۳۹ میلیارد و ۱۵۰ میلیون مترمکعب ثبت شده است، چیزی معادل ۴۳ درصد کاهش.

از سوی دیگر، حجم آب موجود در مخازن نیز کاهش داشته است. در حال حاضر، این حجم ۲۳ میلیارد و ۶۷۰ میلیون مترمکعب است، در حالی‌که در سال گذشته در همین زمان، ۳۲ میلیارد و ۱۰ میلیون مترمکعب ثبت شده بود. این تفاوت نشان‌دهنده کاهش ۲۶ درصدی در ذخایر سدهای کشور است.

ادامه این روند، به‌ویژه در غیاب بارش‌های موثر، چالشی جدی برای تامین آب شرب، کشاورزی و برق در کشور ایجاد می‌کند.

سدهای خالی، جیره‌بندی نزدیک؛ آیا تابستان امنیتی در راه است؟

در حالی که وضعیت سدهای سراسر کشور در شرایط بحرانی قرار دارد، تنها ذخیره معدودی از سدهای استان مازندران، کرمانشاه، اردبیل و گیلان، در مقایسه با سال گذشته افزایش داشته‌اند. در میان آنها، سد رجایی در مازندران با رشد ۱۷ درصدی، سد بیجار در گیلان با ۸ درصد افزایش، سد یامچی در اردبیل با ۱۰ درصد، و سد رودبار در لرستان با ۲۱ درصد رشد ذخیره آبی، وضعیت بهتری در مقایسه با دیگر سدهای کشور دارند.

در مقابل، وضعیت پرشدگی اغلب سدهای کشور به‌شدت پایین آمده است. در تهران، تنها ۷ درصد ظرفیت  سد لار پر است. در خراسان رضوی، سد دوستی با ۶ درصد پرشدگی در وضعیت هشدار قرار دارد. سد نسا در استان کرمان ۹ درصد، تنگوییه سیرجان ۷ درصد، سد پانزده خرداد در حوزه قمرود ۱۰ درصد، و سد ساوه در استان مرکزی ۸ درصد پرشدگی را ثبت کرده‌اند.

نگران‌کننده‌تر از همه، وضعیت سدهای استان هرمزگان است. ذخیره برخی سدهای این استان به صفر مطلق رسیده است. سدهای شمیل و نیان کاملا خشک شده‌اند، سد استقلال تنها ۴ درصد و سد سرنی ۱۴ درصد ظرفیتشان پر است. این اعداد به‌وضوح بیانگر ورود به مرحله‌ای بحرانی است.

در چنین شرایطی، تکیه کردن بر «درخواست کاهش مصرف از شهروندان» نمی‌تواند راه‌حلی موثر برای عبور از بحران باشد. آغاز زودهنگام گرمای تابستان و افزایش میانگین دما، پدیده‌ای که از آن با عنوان «پنج‌ماهه شدن تابستان» یاد می‌شود، احتمال تصمیم‌گیری دولت برای جیره‌بندی آب را تقویت کرده است.

از سوی دیگر، گسترش استفاده از مخازن و پمپ‌های خانگی، که از سال گذشته در تهران و دیگر شهرها گسترش یافته، امکان اجرای غیررسمی جیره‌بندی از طریق قطع برق پمپ‌های خانگی را نیز فراهم کرده است. ترکیب این سیاست با قطع برق دوره‌ای در تابستان، به دولت این امکان را می‌دهد که بدون اعلام رسمی بر مصرف آب و برق  محدودیت‌های همزمان اعمال کند.

اما اجرای چنین سیاست‌هایی بدون همراهی اجتماعی و مدیریت مشارکتی، ممکن است تبعات گسترده‌ای به همراه داشته باشد. اعتراضات آبی سال‌های گذشته، به‌ویژه در خوزستان، نشان داد که بحران آب می‌تواند به‌سرعت به بحرانی امنیتی بدل شود. اکنون نیز نگرانی‌هایی در میان نهادهای حاکمیتی وجود دارد که تداوم ناتوانی در مدیریت منابع آبی، زمینه‌ساز نارضایتی عمومی و بروز اعتراض‌های خیابانی شود.

با توجه به کاهش شدید منابع آب و افزایش بی‌سابقه دما،  به نظر می‌رسد کشور در آستانه فصل گرمایی قرار دارد که نه‌تنها از نظر اقلیمی، که از منظر اجتماعی و سیاسی نیز داغ خواهد بود.