آغاز عملیات ساخت مجتمع تجاری «مروی‌سنتر» در حریم درجه‌ ۱ مجموعه جهانی کاخ گلستان و تخریب گاراژ تاریخی شمس‌العماره نگرانی گسترده فعالان میراث‌ فرهنگی را برانگیخته است.

منتقدان این اقدام را مغایر ضوابط حفاظتی و تهدیدی جدی برای بافت تاریخی عودلاجان، قنات ۷۰۰ ساله مهرگرد و همچنین حریم منظری و عملکردی کاخ گلستان می‌دانند. با این حال، معاون میراث‌ فرهنگی استان تهران می‌گوید که اجرای این پروژه از نظر قانونی، منعی ندارد و در صورت رعایت ضوابط ارتفاعی و نظارت دستگاه‌های مسئول، می‌تواند ادامه یابد.

به‌رغم ادعای این مقام مسئول، مجتمع تجاری مروی‌سنتر که در مجاورت مجموعه جهانی کاخ گلستان احداث می‌شود، از نگاه کنشگران میراث‌ فرهنگی تعرضی آشکار به حریم تنها اثر ثبت‌شده جهانی پایتخت است.

بر مبنای گزارش روزنامه پیام ما، در ضلع شمال‌ شرقی جلوخان تاریخی شمس‌العماره و مقابل «باب عالی» کاخ گلستان، ساختمانی که به‌ گفته مسئولان میراث‌ فرهنگی استان تهران از بناهای واجد ارزش تاریخی محسوب می‌شد، تخریب شده است تا به جای آن، مجتمع تجاری «مروی‌سنتر» احداث شود.

حال‌ آنکه بر اساس مستندات، اداره‌کل میراث‌ فرهنگی استان تهران سال ۱۴۰۱، در پاسخ به استعلام شهرداری منطقه ۱۲، این ملک را واجد ارزش تاریخی دانست و تصریح کرد که هرگونه توسعه در آن صرفا تا ارتفاع هشت متر و با حفظ جداره موجود مجاز است. با این حال، مالک نه‌تنها جداره تاریخی بنا را تخریب کرد، بلکه در حال گودبرداری است.

مرتضی ادیب‌زاده، معاون میراث‌ فرهنگی استان تهران، در واکنش به این اقدام ادعا کرد که مالک تعهد داده است جداره تخریب‌شده را «دقیقا مشابه گذشته» بازسازی کند. حال‌ آنکه تجربه‌های پیشین نشان می‌دهد چنین وعده‌هایی معمولا تحقق نمی‌یابند. ضمن اینکه عملکرد مالک مروی‌سنتر همین حالا هم زیر سوال است.

پروژه مروی‌سنتر قرار است چهار طبقه زیرزمین داشته باشد و سازه‌ای با ارتفاع هشت متر خواهد بود. با اینکه بر اساس ضوابط رسمی، ارتفاع مجاز در حریم کاخ گلستان نباید از هشت متر فراتر رود، صدور مجوز احداث چهار طبقه زیر زمین ابهامات جدی برانگیخته است.

در این میان، معاون امور مجلس، حقوقی و استان‌های وزارت میراث‌ فرهنگی در نامه‌ای به اداره‌کل میراث فرهنگی تهران، اعلام کرده که ملک مذکور در مجاورت بنای ثبت‌ ملی قرار ندارد و از این رو احداث چهار طبقه زیرزمین بلامانع است. با این حال، اداره‌کل میراث‌ فرهنگی تهران در مکاتبه بعدی تنها مجوز ساخت سه طبقه زیرزمین را صادر کرد.

ادیب‌زاده درباره عمق گودبرداری و تهدیدی که این پروژه برای قنات تاریخی مهرگرد به همراه دارد، گفت: «یکی از ملاحظات جدی ما در این پروژه، حفاظت از قنات تاریخی تهران است. در مجوزهای پیشین و مکاتبات اخیر با شهرداری منطقه ۱۲، بر لزوم رعایت ضوابط مربوط به جلوگیری از آسیب به قنات تاکید کردیم و مقرر شد در زمان خاک‌برداری، ناظر باستان‌شناس حضور داشته باشد. از نظر قانونی برای احداث چهار طبقه زیرزمین در این پروژه محدودیتی وجود ندارد، هرچند تاکید ما بر هماهنگی جداره بنا با خیابان ناصرخسرو است.»

در مقابل، وحید شهاب، کنشگر میراث‌ فرهنگی، ضمن انتقاد از نحوه صدور مجوزها، به خبرگزاری ایسنا گفت: «با وجود قرار داشتن ملک در حریم درجه‌۱ کاخ گلستان، مجوز احداث سه تا چهار طبقه زیر زمین صادر شد و مالک بدون رعایت ضوابط حفاظتی، جداره تاریخی بنا را تخریب کرد.»

قنات تاریخی مهرگرد که بخشی از حافظه تاریخی و هویت شهر تهران به شمار می‌رود، در سال‌های اخیر در چند نقطه آسیب‌های جدی دیده است و اکنون گودبرداری‌های عمیق ناشی از احداث مجتمع‌های تجاری در محدوده کاخ گلستان، تهدیدی تازه برای بقای بخش‌های باقی‌مانده این قنات محسوب می‌شود.

به گفته شهاب، اجرای پروژه مروی‌سنتر نه‌تنها اصالت و حریم کاخ جهانی گلستان را با خطر مواجه می‌کند، بلکه به بافت تاریخی عودلاجان و مسیر قنات مهرگرد نیز آسیب می‌رساند.

او تاکید کرد که گسترش ساخت‌وسازهای تجاری و تجمیع بناها در مقیاس بزرگ در بافت‌های تاریخی، ساختار کالبدی و اجتماعی این مناطق را متلاشی می‌کند و هویت فرهنگی و بومی آن‌ها را از میان می‌برد.

این کنشگر به جنبه بصری و عملکردی این پروژه هم اشاره کرد و گفت: «با قرارگیری این ساختمان جلو در قاجاری مجموعه جهانی کاخ گلستان و عمارت شمس‌العماره و در مجاورت میدان‌گاه شمس‌العماره، فضای عمومی که برای استراحت و حضور گردشگران داخلی و خارجی طراحی شده بود، از بین می‌رود و آرامش و کارکرد شهری این محدوده تحت‌الشعاع قرار می‌گیرد.»

او در ادامه، در توضیح اهمیت تاریخی و ملی قنات مهرگرد، افزود: «بر اساس آخرین بررسی‌های کارشناسی، این قنات هنوز آب دارد. ارزش آن هم تنها به لحاظ نظام مهندسی سنتی قنات‌سازی نیست، بلکه در مستندات تاریخی آمده است که آغامحمدخان قاجار از مسیر همین قنات برای ورود به تهران و تصرف آن استفاده کرد.»

مناقشه بر سر حریم کاخ گلستان میان نهادهای میراث‌ فرهنگی و فعالان بازار، موضوع تازه‌ای نیست. حریم این اثر جهانی بارها به بهانه‌هایی چون توسعه شهری، تجاری‌سازی یا نوسازی، هدف تعرض قرار گرفته است. با این حال، علی رغم هشدارها و مخالفت‌ها پی‌درپی، غالبا پروژه‌های تجاری پیروز شده‌اند و دستگاه‌های میراث‌ فرهنگی در نهایت با چشم‌پوشی از ضوابط و پذیرش وارد آمدن آسیب‌های بلندمدت به آثار تاریخی، در برابر فشارها تسلیم شده‌اند.

ماجرای تخریب گاراژ شمس‌العماره و ساخت مجتمع مروی‌سنتر هم تنها یکی از نمونه‌های تکرارشونده طی این روند در حریم آثار تاریخی تهران است.

کاخ گلستان از جمله آثار تاریخی است که در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده است. بر اساس گزارش رسمی این نهاد بین‌المللی، حریم این اثر جهانی باید تحت محافظت قرار بگیرد و مقررات محدودیت ساخت‌وساز، محدودیت ارتفاع و مراقبت از منظرهای دید درباره آن رعایت شود. با این حال، طی سال‌های متمادی بارها به حریم کاخ گلستان تعرض شده است. از نمونه‌های برجسته تهدید برای حریم کاخ گلستان در دهه اخیر می‌توان به «زیرگذر ۱۵ خرداد» و «پاساژ دلگشا» اشاره کرد.