خانه تاریخی عبادی در همدان، از بناهای شاخص ثبت‌شده در فهرست میراث ملی و مهم‌ترین مرکز اسناد و کتابخانه تخصصی میراث فرهنگی، این روزها در معرض خطر آسیب و تغییر کاربری قرار دارد. طبق گزارش فعالان میراث فرهنگی در همدان، مسئولان استانی این عمارت تاریخی را به بنیاد بوعلی واگذار کرده‌اند، نهادی که در مدیریت و حفاظت از مراکز فرهنگی سابقه‌ای بحث‌برانگیز دارد و در گذشته نابودی «قدیمی‌ترین کتابخانه ایران‌شناسی» در آرامگاه بوعلی سینا را رقم زده است.

این اقدام در حالی انجام می‌شود که خانه تاریخی عبادی، واجد شرایط تاریخی است و پیشینه آن به دوران پهلوی اول بازمی‌گردد. این بنا که در میدان آرامگاه بوعلی، ابتدای خیابان پاستور، واقع است، در هشتم بهمن ۱۳۸۵ در فهرست میراث ملی ایران ثبت شد و طبق ضوابط میراث فرهنگی هرگونه تخریب، آسیب، واگذاری و تغییر کاربری در بناهای ثبت ملی غیرمجاز و مشمول مجازات است.

علاوه بر اینکه مطابق با ضوابط میراث فرهنگی امکان واگذاری و تغییر کاربری خانه تاریخی عبادی وجود ندارد، شرطی که مالکان اصلی برای وقف خانه عبادی تعیین کرده‌اند نیز قابل توجه است. خانواده عبادی ملک خود را با نیت حفظ فرهنگ و توسعه دانش، به‌صورت وقف اختصاصی برای کتابخانه در اختیار میراث فرهنگی قرار داده‌اند و به‌اصطلاح «هبه» کرده‌اند. به عبارت دیگر، از آنجا که خانه عبادی به نیت کتابخانه وقف شده است، هرگونه تغییر کاربری،‌ بدون اصلاح شرعی و حقوقی وقف‌نامه، غیرقانونی است و حتی قابلیت پیگرد قضایی دارد. کارشناسان حقوق میراث فرهنگی هشدار می‌دهند که اگر تخلیه انجام شود، هم وقف‌نامه نقض می‌شود و هم یک مرکز فعال و ارزشمند فرهنگی آسیب می‌بیند.

این مجموعه اکنون معتبرترین کتابخانه حوزه باستان‌شناسی، مردم‌شناسی، هنر، معماری و میراث فرهنگی همدان به شمار می‌آید. با این حال، گزارش‌ها حاکی از آن است که مسئولان استانی همدان در مصوبه‌ای رای به تخلیه این کتابخانه و تغییر کاربری آن به نفع بنیاد بوعلی داده‌اند. نهادی که عنوان «فرهنگی» را یدک می‌کشد اما عملکرد آن در سال‌های گذشته با انتقادهای گسترده مواجه بوده است.

بر مبنای گزارش تصویری حسین زندی، روزنامه‌نگار و کنشگر فرهنگی، بنیاد بوعلی، طی یک دهه گذشته، بودجه‌های کلان دولتی دریافت کرده و تنها خروجی آن چاپ چند جلد کتاب و برگزاری نشست‌های محدود و درون‌سازمانی بوده است. این سازمان همچنین به نابودی کتابخانه یکصدساله آرامگاه بوعلی سینا متهم است، کتابخانه‌ای که روزگاری قدیمی‌ترین و مهم‌ترین مرکز اسناد ایران‌شناسی محسوب می‌شد، اما بنیاد بوعلی پس از تصاحب آن را به دفتر کار و مکان اداری تبدیل کرد.

اکنون، گزارش‌ها نشان می‌دهد این نهاد قصد دارد با تخلیه خانه عبادی، بار دیگر یک مرکز پژوهشی فعال را از چرخه خدمات فرهنگی خارج کند.

کارشناسان و فعالان فرهنگی می‌گویند که تخریب و تعطیلی کتابخانه‌ها در همدان به روندی نگران‌کننده بدل شده است. حسین زندی نیز در گزارش تصویری‌اش از مقابل خانه تاریخی عبادی، مسئولان استانی را خطاب قرار می‌دهد و از آنان می‌پرسد که چرا با «ساختن» مسئله دارند و همواره دنبال «خراب کردن» هستند. او همچنین به کنایه می‌گوید چنانچه می‌خواهند ساختمانی را در اختیار بنیاد بوعلی قرار دهند، بروند سراغ ده‌ها ساختمان دولتی در شهر ازجمله زیرمجموعه‌های شهرداری، استانداری، فرمانداری و نهادهای مختلف که تعدادشان نیز کم نیست و قابلیت واگذاری دارند.

مهم‌ترین مرکز اسناد و کتابخانه میراث فرهنگی

پیش‌تر خبرگزاری ایبنا در توصیف کتابخانه عبادی در گزارشی آن را «میراث‌دار تاریخ دیار هگمتانه و کتابخانه‌ای به وسعت تاریخ» خوانده و نوشته بود: «کتابخانه و مرکز اسناد تخصصی میراث فرهنگی همدان که در خانه قدیمی عبادی مستقر است، بسیاری از اسناد و منابع پژوهشی در حوزه میراث فرهنگی را در خود جای داده که مورد وثوق بسیاری از اساتید است.»

در این گزارش آمده است: «با توجه به اهمیت معماری این بنا، در سال ۱۳۸۷ این ساختمان برای کاربری کتابخانه به میراث فرهنگی اهدا شده است و اکنون با چیدمان و طراحی خاص خود میزبان علاقه‌مندان به تاریخ و میراث کهن دیار هگمتانه است، تاریخی که اصالت این دیار را فریاد می‌زند.»

خبرگزاری کتاب ایران، در ادامه این گزارش به نقل از مسئول مرکز اسناد و کتابخانه تخصصی میراث فرهنگی همدان نوشت که در این کتابخانه مجموعه‌ای کامل از گزارش‌های باستان‌شناسی و مرمتی از دهه‌های ۱۳۱۰، ۱۳۲۰ و ۱۳۳۰ تا دوران معاصر نگهداری می‌شود؛ گزارش‌هایی که جزئیات کاوش در تپه‌ها و محوطه‌های باستانی، شیوه‌های حفاری، یافته‌ها و ثبت‌های علمی پژوهشگران را در بر دارد و منابعی معتبر و قابل استناد برای پژوهشگران است.

در کنار این اسناد مکتوب، آرشیوی چشمگیر از تصاویر تاریخی نیز در این مرکز موجود است؛ بیش از ۱۹ هزار عکس قدیمی از بناها و آثار تاریخی که همگی کدگذاری شده و نگاتیوهای آنها حفظ شده است.

کتابخانه عبادی همچنین حافظ ۱۸۰ نسخه فیلم مرتبط با پروژه‌های باستان‌شناسی و مرمت است؛ مستنداتی از حفاری‌ها، بررسی‌های میدانی و مراحل مختلف مطالعات مرمتی که بخشی از تاریخ تصویری پژوهش‌های میراث فرهنگی در همدان را شکل می‌دهد.

در حوزه منابع مکتوب، این مرکز بیش از ۹ هزار جلد کتاب در موضوعات میراث فرهنگی، باستان‌شناسی، معماری، صنایع‌دستی، گردشگری، زبان‌های باستانی، اسطوره‌شناسی و تاریخ ادیان دارد. بسیاری از این منابع نایاب یا کمیاب‌اند و در سایر کتابخانه‌های استان موجود نیستند. افزون بر این، مجموعه‌ای ارزشمند از مجلات تخصصی بین‌المللی مربوط به دهه ۱۹۷۰ میلادی نیز در این مرکز نگهداری می‌شود که در دیگر مراکز استان یافت نمی‌شود.

در کنار همه اینها، مجموعه‌ای گسترده از اسناد، مدارک، نقشه‌ها، یادداشت‌های میدانی و آلبوم‌های عکس مربوط به بناهای تاریخی، مطالعات پیمانکاران گردشگری، گزارش‌های مرمتی و پروژه‌های پژوهشی نیز در کتابخانه موجود است؛ اسنادی که طی سال‌ها گردآوری شده و اکنون بخشی از حافظه پژوهشی میراث فرهنگی استان را تشکیل می‌دهد. این ترکیب کم‌نظیر از منابع مکتوب، تصویری و میدانی، کتابخانه عبادی را به یکی از ارزشمندترین مراکز مطالعاتی در حوزه میراث فرهنگی بدل  کرده است.

بنیاد بوعلی؛ نهادی برآمده از شورای عالی انقلاب فرهنگی

بررسی اساسنامه بنیاد علمی و فرهنگی بوعلی‌سینا که در شورای عالی انقلاب فرهنگی تصویب شده است. این بنیاد، برخلاف عنوان «غیردولتی و غیرانتفاعی» خود، در ساختار و عملکرد کاملا از سیاست‌های فرهنگی جمهوری اسلامی و عملکرد آن در مسیر «اسلامی‌سازی هویت تاریخی» تبعیت می‌کند.

همچنین ترکیب اعضای هیئت امنای بنیاد کاملا دولتی و حکومتی است. وزیر فرهنگ و ارشاد، رئیس سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، رئیس بنیاد ایران‌شناسی، رئیس سازمان میراث فرهنگی، استاندار همدان و نماینده جمهوری اسلامی در یونسکو، عملا مدیریت بنیاد را در اختیار دارند.

در بخش اهداف بنیاد، بند مربوط به «معرفی و بزرگداشت عالمان و متفکران عرصه فرهنگ و تمدن اسلام و ایران» کاملا در راستای سیاست رسمی جمهوری اسلامی است، سیاستی که می‌کوشد تاریخ ایران را ذیل عنوان «تمدن اسلامی» بازتعریف و به ایدئولوژی حاکم پیوند دهد.

در بخش منابع مالی نیز تصریح شده است که بودجه بنیاد از اعتبارات دولتی تامین می‌شود و در کنار آن، هدایا و امکانات سازمان‌های دولتی و غیردولتی نیز به آن اختصاص می‌یابد.

این موارد نشان می‌دهد بنیاد بوعلی‌سینا به‌مثابه نهادی که اکنون درخواست استقرار در یک خانه تاریخی و تصرف کتابخانه تخصصی میراث فرهنگی را دارد، در اصل یک بخش رسمی از شبکه نهادهای فرهنگی جمهوری اسلامی است و ماموریت آن نیز تولید، مدیریت و کنترل روایت رسمی از تاریخ و هویت فرهنگی ایران است.