بابک تقوایی کارشناس نظامی و دفاعی
یک فروند جنگنده ره‌گیر اف – ۱۴ تامکت پیش از یک ماموریت گشت هوایی در سال ۱۳۶۰ – عکس از نیروی هوایی ارتش ایران
صدها سورتی پرواز رزمی هواپیماهای نیروی هوایی ارتش نقش تعیین کننده در عملیات کلیدی جنگ چون عملیات مرواری و آزادی سازی خرمشهر داشتند
در نتیجه بازخرید، اخراج، بازداشت و اعدام بخش زیادی از فرماندهان و افسران باتجربه نیروی زمینی و به خصوص «لشکر ۹۲ زرهی» در خوزستان، این نیرو با آمادگی کمتر از ۲۰ درصد پیش از انقلاب اسلامی وارد جنگ با عراق شد. فرماندهان لشکرهای ارتش شاهنشاهی، عموما با دو مدرک دکترا از بهترین دانشگاه‌های نظامی جهان و سابقه حداقل ۱۵ سال فرماندهی گردان، تیپ و لشکر به جوخه‌های اعدام سپرده شده بودند.
یک استاد دانشگاه و مدیر آموزش دوره‌های عالی فرماندهی و ستاد (دافوس) ارتش، یعنی سرتیپ «ولی‌الله فلاحی» به علت باقی نماندن هیچ سرلشکر، سپهبد و حتی سرتیپ دیگری با سابقه فرماندهی، به مقام فرماندهی نیروی زمینی ارتش برگزیده شد. او گرچه تجربه فرماندهی نداشت و بیش از ده سال بود که استاد دانشگاه بود، اما با دانش نظامی‌ای که داشت توانست یگان‌های نیروی زمینی ارتش را به گونه‌ای فرماندهی کند که سرعت نیروی زمینی عراق در خوزستان را کاهش دهند.
با توجه به ناتوانی نیروی زمینی ارتش در مقابله با نیروی زمینی عراق در خوزستان، نیروی هوایی ارتش و هوانیروز (هواپیمایی نیروی زمینی ارتش) اقدام به جبران این ضعف کردند و با صدها سورتی پرواز رزمی به جنگ یگان‌های زرهی ارتش عراق رفتند. همچنین نیروی هوایی ارتش با وجود آن که آمادگی رزمی‌اش به کمتر از ۴۰ درصد پیش از انقلاب رسیده بود، موفق شد تا برتری را در آسمان برای ایران فراهم آورد که دلیل آن در اختیار داشتن هواپیماهای جنگنده پیشرفته‌تر و همچنین خلبانان آموزش‌دیده و باتجربه‌تر در مقایسه با عراق بود.
در نتیجه صدها سورتی پرواز رزمی هواپیماهای نیروی هوایی ارتش در کنار هزاران سورتی پرواز هلیکوپترهای هوانیروز و هوادریا (هواپیمایی نیروی دریایی ارتش) همچنین با جان‌فشانی پرسنل نیروی زمینی، نیروی دریایی و همچنین داوطلبان مردمی و حضور محدود سپاه پاسداران، بسیاری از مناطق اشغال‌شده از جمله خرمشهر در تاریخ ۳خرداد۱۳۶۱ بازپس گرفته شدند. البته این پیروزی‌ها برای نیروی هوایی ارتش بی‌هزینه نبودند و متعاقبا حدود ۸۰ فروند هواپیماهای جنگنده و بمب‌افکن آن توسط ره‌گیرها و پدافند ضد هوایی و موشکی عراق ساقط شدند و بیش از ۹۶ نفر از خلبانان‌شان تا پایان اسفند ۱۳۵۹ در جنگ کشته شدند. این بهای سنگینی بود که نیروی هوایی ارتش برای ایجاد برتری هوایی در طول جنگ پرداخت.
چنان‌چه نیروی هوایی ارتش با تجهیزات مدرن در زمان خود مجهز نمی‌شد، شکست و سقوط کامل استان خوزستان و متعاقبا اشغال بخش اعظمی از خاک ایران در طول جنگ حتمی بود و ارتش عراق بر اساس برنامه عملیات تهاجمی‌اش موفق به اشغال استان‌های غربی، جنوب غربی و جنوبی ایران می‌شد.
نقش هر یک از هواپیماهای جنگنده ایران در جنگ چه بود؟
زمانی که جنگ ایران و عراق به طور رسمی در تاریخ ۳۱شهریور۱۳۵۹ آغاز شد، نیروی هوایی ایران ۴۱۹ فروند هواپیمای جنگنده در خدمت هشت پایگاه شکاری تاکتیکی در تهران، تبریز، همدان، دزفول، بوشهر، شیراز، اصفهان و بندرعباس در اختیار داشت که شامل ۲۶ جنگنده بمب‌افکن همه‌منظوره اف-۴دی فانتوم ۲، ۱۵۸ فروند نمونه پیشرفته‌تر آن؛ یعنی اف-۴ای فانتوم ۲، ۱۳۲ فروند جنگنده بمب‌افکن اف-۵ای تایگر ۲، ۲۶ فروند نمونه آموزشی رزمی آن؛ یعنی اف-۵اف تایگر ۲ و در نهایت ۷۷ ره‌گیر اف-۱۴آ تامکت بود. از این تعداد ۳۱۶ فروند عملیاتی بودند که ۲۷۶ فروندشان آمادگی رزمی کامل داشتند.
جنگندههای سبک اف-۵ای و اف در خدمت شش گردان شکاری تاکتیکی از پایگاه‌های دوم و چهارم شکاری تاکتیکی در تبریز و دزفول بودند. این جنگنده رادار ضعیفی داشت که برای درگیری هوایی فراتر از میدان دید خلبان مناسب نبود و در ماموریت دفاع هوایی تنها می‌توانست با استفاده از موشک‌های هوا به هوای حرارتی اِی‌آی‌اِم-۹جِی از سایدوایندر با برد ۴ کیلومتر استفاده کند. این جنگنده‌ها بیشتر برای ماموریت پشتیبانی نزدیک هوایی مناسب بودند. اما جهت ماموریت‌های بمباران عمقی و برون‌مرزی نیز استفاده می‌شدند.
در هفته‌های نخست مهر ماه، با توجه به کمبود تانک عملیاتی در لشکر ۹۲ زرهی و همچنین تاخیر در ارسال تانک و تجهیزات زرهی از تیپ ۳۷ زرهی لشکر ۱۶ و ۸۱ زرهی به خوزستان، تعداد ۵۷ فروند اف-۵ای و ۱۷ فروند اف-۵اف توسط ۶۳ نفر از خلبانان پایگاه چهارم شکاری و همچنین تعداد دیگری از اف-۵ای‌های اعزامی از تبریز به این پایگاه، به همراه خلبانان‌شان در ماموریت‌های شکار تانک و نیروهای زرهی عراق در دشت‌های خوزستان شرکت کردند و از سقوط حتمی دزفول، اندیمشک و اهواز جلوگیری کردند.
جنگندههای سنگین اف-۴دی از پایگاه یکم شکاری تاکتیکی در فرودگاه مهرآباد تهران و همچنین اف-۴ای از پایگاه‌های سوم، ششم و نهم شکاری به ترتیب در همدان (کبودرآهنگ)، بوشهر و بندرعباس جهت ماموریت‌های بمباران عمقی، گشت هوایی، ضد کشتی و در برخی موارد پشتیبانی نزدیک هوایی استفاده شدند و متحمل بالاترین تلفات نیز شدند. در طول جنگ ۱۰۲ فروند از جنگندههای بمب‌افکن فانتوم ۲ و ۱۲۸ نفر از خلبانان‌شان از دست رفتند و ۳۷ نفر خلبان دیگر فانتوم ۲ اسیر شدند.
فانتوم۲های نیروی هوایی ارتش در سلسله عملیات‌های نابودی تاسیسات نفتی عراق، نابودی بنادر و باراندازهای ساحلی عراق، نیروگاه‌های تولید برق عراق، پادگان‌های نیروی زمینی عراق، نابودی پل‌های استراتژیک عراق، جنگ نفت‌کش‌ها، پشتیبانی هوایی از نیروی زمینی و پوشش و گشت هوایی بر فراز کشور، در جریان عملیات‌های «شبح ۲»، «شبح ۳»، «شفق» و غیره و در نهایت نابودی نیروی دریایی عراق در جریان عملیات «مروارید» شرکت داشتند.
جنگنده ره‌گیرهای اف-۱۴آ تامکت نیز که به تعداد ۱۶ فروند در خدمت پایگاه هفتم شکاری تاکتیکی در شیراز و ۶۱ فروند در خدمت پایگاه هشتم شکاری تاکتیکی در اصفهان قرار داشتند، نقش مهمی در محافظت از حریم هوایی ایران بازی کردند. به علت لغو قرارداد خرید موشک‌های هوابه‌هوای کوتاه‌برد و هدایت حرارتی اِی‌آی‌ام-۹اِل سایدوایندر و همچنین موشک‌های میان‌برد و هدایت نیمه‌فعال راداری اِی‌آی‌اِم-۷اِف اسپارو برای آن‌ها، توسط دولت «بختیار»، این جنگنده‌ها تنها به موشک‌های اِی‌آی‌اِم-۵۴آ فونیکس خریداری‌شده در زمان نظام شاهنشاهی ایران مجهز بودند. بعدتر در سال‌های نخستین جنگ اما به نمونه‌های قدیمی‌تر از موشک اسپارو و سایدوایندر که در سازمان رزم نیروی هوایی موجود بود، مجهز شدند.
ره‌گیرهای تامکت در تامین پوشش هوایی بر فراز میدان نبرد غرب و جنوب غرب کشور نقش به‌سزایی ایفا کردند. همچنین در ماموریت‌های اسکورت هواپیماهای شناسایی تاکتیکی آراِف۴-ای، هواپیماهای بمب‌افکن اف-۴ای و سایر هواپیماهای نیروی هوایی ارتش استفاده شدند. در جریان جنگ نفت‌کش‌ها، جنگندههای تامکت در عملیات «اژدر» جهت محافظت از نفت‌کش‌های ایرانی در برابر حملات جنگندههای سوپر اتاندارد و میراژ اف۱-ای‌کیو و همچنین هلیکوپترهای سوپرفرلون نیروی هوایی عراق، مجهز به موشک‌های ضد کشتی اگزوست استفاده شدند. لازم به ذکر است که تامکت‌های نیروی هوایی موفق به کسب شکار ۱۰۰ فروند هواپیما و هلیکوپتر نیروی هوایی و هوانیروز عراق در طول جنگ شدند.
جنگنده بمب‌افکن‌های عراق در ابتدای جنگ
در حالی که در اول مهر ماه ۱۳۵۹ نیروی هوایی ارتش ایران ۴۱۹ فروند جنگنده در اختیار داشت که ۳۱۶ فروندشان عملیاتی بودند، بر اساس اطلاعات تهیه‌شده توسط جاسوسان «گاشا» (گروه اطلاعات و شناسایی ارتش) و «ساواک» (سازمان امنیت و اطلاعات کشور) در عراق، نیروی هوایی این کشور ۴۶۶ فروند هواپیماهای جنگنده در اختیار داشت که ۳۶۸ فروندشان در دی ماه سال ۱۳۵۷ عملیاتی بودند. به علت وقوع انقلاب و کاهش فعالیت‌های گاشا و انحلال ساواک، اطلاعاتی از تعداد دقیق این هواپیماها در مهر ماه ۱۳۵۹ در دست نیست.
این هواپیماها شامل ۳۹ فروند میگ-۱۵، ۲۶ فروند میگ-۱۷ و ۱۵ فروند میگ-۱۹ بودند، هر کدام در دو مدل که همگی جنگندههای سبک بودند و جهت پشتیبانی نزدیک هوایی مورد استفاده واقع می‌شدند. در کنار آن‌ها نیروی هوایی عراق ۱۳۱ فروند میگ-۲۱ در چهار مدل در اختیار داشت که به عنوان هواپیمای بمب‌افکن سبک، ره‌گیر سبک و پشتیبانی نزدیک هوایی استفاده می‌شدند. پیشرفته‌ترین جنگنده ره‌گیر و بمب‌افکن این نیرو در مهر ماه ۱۳۵۹ تعداد ۸۹ فروند میگ-۲۳ در سه مدل ام‌اس (ره‌گیر)، بی‌اِن (پشتیبانی نزدیک هوایی) و یوبی (آموزشی رزمی) بود. همچنین ۶۸ فروند سوخو۷، ۳۲ فروند سوخو۲۰ و ۱۶ فروند سوخو۲۲ که همگی بمب‌افکن تاکتیکی بودند، به همراه ۱۷ فروند جنگنده هانتر ساخت انگلستان در چهار مدل، ۱۱ بمب‌افکن ایلیوشین-۲۸، ۸ فروند بمب‌افکن سنگین توپولف ۱۶کِی‌اِس‌آر-۲-۱۱ و ۱۴ فروند بمب‌افکن سنگین توپولف-۲۲ در خدمت نیروی هوایی عراق بودند.
در طول جنگ، نیروی هوایی عراق صدها جنگنده جدید و پیشرفته‌تر دریافت کرد که شامل جنگندههای میگ-۲۱بی‌آی‌اِس، میگ-۲۳اِم‌اِل‌دی، سوخو-۲۲اِم۳ و اِم۳ در کنار ره‌گیرهای ارتفاع بالای میگ-۲۵پی‌دی و هواپیماهای شناسایی ارتفاع بالای میگ-۲۵آربی و آربی‌تی با قابلیت بمباران هوایی می‌شدند که جهت بمباران غیر دقیق شهرها به کار می‌رفتند؛ آن هم پس از عکس‌برداری از اماکن و تاسیسات راه‌بردی. در کنار این جنگندههای روسی، نیروی هوایی عراق از مرداد ۱۳۶۰ تا سال ۱۳۶۷ تعداد ۱۲۱ فروند از جنگندههای همه‌منظوره میراژ اف-۱ فرانسوی در دو مدل و شش ورژن جهت استفاده در ماموریت‌های بمباران عمقی (چون بمباران نیروگاه برق نکا، پالایشگاه اصفهان، تاسیسات نفتی خارک و نیروگاه هسته‌ای بوشهر)، گشت هوایی و ضد کشتی، تحویل نیروی هوایی عراق شدند. در سال‌های پایانی جنگ، نیروی هوایی عراق چهار فروند بمب‌افکن سنگین بی-۶دی از چین، و ره‌گیرهای نقطه‌ای میگ-۲۹بی و نمونه آموزشی آن یعنی میگ-۲۹یوبی، ۳۰ فروند بمب‌افکن تاکتیکی سوخو-۲۴اِم‌کِی و هواپیماهای پشتیبانی نزدیک هوایی سوخو-۲۵ از اتحاد جماهیر شوروی خریداری کرد و تحویل گرفت.
تلفات طرفین در طول جنگ
در حالی که پس از پذیرش قطعنامه ۵۹۸ توسط ایران و پایان جنگ در مرداد ۱۳۶۷، نیروی هوایی ایران تنها ۲۲۴ فروند جنگنده در اختیار داشت (شامل ۴ فروند جنگنده اف-۵ای خریداری‌شده از اتیوپی در سال ۱۳۶۴)، نیروی هوایی عراق به دلیل آن که تحت تحریم تسلیحاتی نبود و حمایت مالی کشورهای حاشیه خلیج فارس را داشت، موفق به تشکیل یک نیروی هوایی قدرتمند مجهز به ۷۱۸ جنگنده و بمب‌افکن شده بود.
نیروی هوایی ایران در مجموع ۱۲۸ نفر از خلبانان اف-۴دی‌وای فانتوم ۲، ۶۸ نفر از خلبانان اف-۵ای و اف به همراه ۶ نفر خلبان و افسر کاربر رادار هواپیماهای اف-۱۴آ خود را در طول جنگ از دست داد. در طول جنگ، این نیرو ۱۰۲ فروند جنگنده اف-۴دی و ای، ۹۰ فروند جنگنده اف-۵ای و اف و ۱۱ فروند جنگنده ره‌گیر اف-۱۴آ را از دست داد. همچنین ۵۴ نفر از خلبانان جنگنده ایرانی در طول جنگ اسیر شدند و ۱۳۶ نفر دیگر دچار جراحت شدند.
در حالی که نیروی هوایی ایران ۲۰۳ فروند هواپیمای جنگنده و بمب‌افکن را در طول جنگ از دست داد، نیروی هوایی عراق تعداد ۱۵۷ فروند جنگنده و بمب‌افکن خود شامل ۴۵ فروند میراژ اف-۱ را در این بازه زمانی از دست داد. تعداد خلبان‌های جنگنده عراقی که جان‌شان را به دنبال ساقط شدن هواپیمایشان در طول جنگ از دست دادند، مشخص نیست، اما بر اساس اسناد نیروی هوایی ارتش تعداد ۵۹ نفر خلبان جنگنده و بمب‌افکن‌های عراقی در طول جنگ پس از ساقط شدن هواپیماهای خود در خاک ایران به اسارت درآمدند.
بر اساس اسناد معاونت عملیات نیروی هوایی ارتش، جنگندههای این نیرو تعداد ۱۰۲۴ سورتی پرواز در جریان عملیات‌های برون‌مرزی، ۱۱۹۴۴ سورتی در جریان عملیات‌های پشتیبانی نزدیک هوایی، ۸۰۰۸۹ سورتی پرواز در جریان عملیات‌های پوشش هوایی، ۱۸۱۳۰ سورتی در عملیات پشتیبانی و تدارکاتی (توسط هواپیماهای باربری)، ۳۱۱ سورتی پرواز در عملیات‌های عکس‌برداری هوایی (توسط هواپیماهای شناسایی تاکتیکی آراف-۴ای و آراف-۵آ) و ۱۵۲۷۸ سورتی پرواز در جریان عملیات سوخت‌رسانی و پشتیبانی در طول جنگ انجام دادند. در حین انجام این پروازها، نیروی هوایی ۱۰۰۷ نفر از پرسنل خود را شامل ۲۱۶ نفر خلبان، ۳۳۱ افسر غیرخلبان و ۴۶۰ سرباز وظیفه از دست داد. این بهای سنگینی بود که نیروی هوایی ارتش جهت دفاع از ایران پرداخت کرد.
از: ایران وایر
به کانال تلگرام سایت ملیون ایران بپیوندید