عصرایران؛ هومان دوراندیش – این روزها بسیاری افراد در رسانه‌های داخلی و خارجی، خروج آمریکا از افغانستان را با خروج این کشور از ویتنام مقایسه می‌کنند. این مقایسه البته بی‌اساس هم نیست. به هر حال شباهت‌هایی بین نحوۀ خروج دیپلمات‌ها و شهروندان آمریکایی از سایگون در ۱۹۷۵ با کابل در سال ۲۰۲۱ دیده می‌شود.

شتابزدگی آمریکایی‌ها در خروج از ویتنام و افغانستان و البته سقوط سایگون (پایتخت ویتنام جنوبی) و کابل بلافاصله پس از خروج از ارتش آمریکا، مهم‌ترین شباهت‌های این دو واقعۀ تاریخی‌اند.

با این حال این دو واقعه تفاوت‌هایی هم دارند. پیش از خروج آمریکا از ویتنام، افکار عمومی جامعۀ آمریکا به شدت مخالف جنگ در ویتنام بود. از محمدعلی کلی تا روزنامۀ واشنگتن پست، هر یک به نوعی علیه جنگ ویتنام موضع‌گیری کرده بودند. کلی با محکوم کردن جنگ آمریکا در ویتنام و واشنگتن پست با انتشار گزارش‌هایی دربارۀ وضعیت نامطلوب نیروهای آمریکایی در ویتنام، علیه آن جنگ موضع گرفته بودند.

اما الان به نظر می‌رسد که فضای سیاسی و افکار عمومی جامعۀ آمریکا از عملکرد دولت بایدن عمیقا ناراضی‌اند و رها کردن مردان و بویژه زنان افغانی را در برابر گروه بدوی و خشن طالبان، نکوهش می‌کنند.

اما از شباهت‌های ذکر شده و تفاوت‌های احتمالی خروج آمریکا از ویتنام و افغانستان که بگذریم، این دو ماجرا شباهتی ذکر نشده هم دارند که این یادداشت به آن می‌پردازد.

در هفته‌های اخیر همه شاهد بوده‌ایم که ابتدا ارتش آمریکا پایگاه نظامی بگرام را تخلیه کرد، سپس طالبان به سرعت پیشروی کردند و دولت افغانستان هم در برابر آن‌ها مقاومتی نکرد و بعد از ورود طالبان به کابل، فرودگاه کابل تبدیل شد به محشر کبری.

بسیاری از مردم افغانستان به هر شکل ممکن کوشیدند از کشورشان خارج شوند. نشستن بر بال هواپیمای آمریکایی و آویزان شدن از چرخ‌هایش اوج این تراژدی بود. همین ناامیدی از خوشبختی و شانس “زندگی انسانی” در افغانستان تحت حاکمیت افراط گرایانی که نامشان طالبان شده (و ممکن است هر نام دیگری هم داشته باشند)، مبنای شباهتی اساسی بین داستان ویتنام و افغانستان است که این روزها چندان به آن پرداخته نشده.

در جنگ ویتنام دست کم یک میلیون و صد هزار نفر طی بیست سال (۱۹۹۵ تا ۱۹۷۵) کشته شدند. وقتی که آمریکا از ویتنام جنوبی خارج شد، کمونیست‌های ویتنام شمالی سایگون (پایتخت ویتنام جنوبی) را گرفتند و جنگ خاتمه یافت. یکسال بعد هم ویتنام شمالی و جنوبی تحت حاکمیت یک حکومت کمونیستی متحد شدند.

از ۱۹۷۵ که ارتش آمریکا سایگون را ترک کرد، بخش زیادی از مردم ویتنام جنوبی کوشیدند از ویتنام خارج شوند. آن‌ها نمی‌خواستند زیر سایۀ شوم کمونیسم زندگی کنند و به ناچار سوار بر قایق به آب‌های اطراف ویتنام زدند و خودشان را به کشورهای غیر کمونیستی همسایه رساندند.

جنبش فرار از ویتنام حدود بیست سال ادامه داشت. یعنی از ۱۹۷۵ تا ۱۹۹۵٫ در واقع پس از بیست سال جنگ برای کمونیستی شدن ویتنام، بیست سال فرار از ویتنام کمونیستی شکل گرفت. کمی بیش از کم یک میلیون ویتنامی با قایق از کشورشان گریختند. آن‌ها از دریای جنوبی چین به هر کشوری که کمونیستی نبود، گریختند.

انبوه متقاضیان فرار از ویتنام، موجب شده بود جهان طی دو دهه شاهد قایق‌هایی لبریز از شهروندان ویتنامی باشد که دل به دریا می‌زدند و با کمترین امنیت، در اوج فقر و استیصال، از حکومت فقیرنواز کمونیستی ویتنام به جهان سرمایه‌داری می‌گریختند.

این افراد در ادبیات سیاسی جهانی boat people نام گرفتند. در زبان فارسی آن‌ها را “قایق‌سواران” ترجمه کردند. فرار قایق‌سواران از ویتنام تا پایان دهۀ ۱۹۸۰ چشمگیر بود.

اما پس از فروپاشی کمونیسم در شوروی و اروپای شرقی، مردم ویتنام هم به فرا رسیدن آینده‌ای بهتر امیدوار شدند. به همین دلیل از شمار قایق‌سواران از ۱۹۸۹ به بعد رو به کاهش گذاشت. اگرچه تا ۱۹۹۵ همچنان عده‌ای از مردم ویتنام سوار بر قایق از کشورشان می‌گریختند.

مطابق گزارش کمیساریای عالی سازمان ملل در امور پناهندگی، حدود ۸۰۰ هزار نفر از این قایق‌سواران پناهجوی ویتنامی، موفق شدند از دریا عبور کنند و به کشورهای اطراف برسند. اما بین ۲۰۰ تا ۴۰۰ هزار نفر آن‌ها نیز در دریا غرق شدند.

کسانی که می‌توانستند با کشتی از ویتنام فرار کنند، شانس بیشتری برای سالم رسیدن به مقصد داشتند. اما بیشتر فراریان قایق‌سوار بودند. کیفیت پایین قایق‌ها، طوفان‌های دریایی و البته مزاحمت دزدان دریایی مهم‌ترین علل غرق شدن دست کم ۲۰۰ هزار نفر از مردم ویتنام در دریای جنوبی چین یا آب‌های اطراف آن بود.

پوشش رسانه‌ای گستردۀ رویدادهای جهانی در زمانۀ کنونی، باعث می‌شود که فرار مردم افغانستان از چنگ طالبان، برای ما نه یک خبر بلکه یک واقعۀ عینی باشد. اما داستان قایق‌سواران ویتنامی برای مردم جهان کنونی، بیشتر یک خبر است. البته از آن واقعه عکس‌های زیادی در دست است ولی عکس هر چقدر هم موثر باشد، تاثیر فیلم و ویدئو را در عینی کردن واقعه ندارد. گرد زمان هم البته گرد فراموشی است.

به هر حال فضایی که در فرودگاه کابل در پی خروج آمریکا از افغانستان شکل گرفته، یادآور داستان قایق‌سواران ویتنامی است. بسیاری از ویتنامی‌هایی که از چنگ کمونیسم گریختند، بعدها توانستند از کشورهای همسایه به آمریکا بروند. قایق‌سواران، ویتنامی‌هایی بودند که توانستند از دست حکومت کمونیستی ویتنام بگریزند. بسیاری هم می‌خواستند زیر سایۀ کمونیسم زندگی نکنند، ولی نتوانستند از ویتنام خارج شوند.

الان هم هر که بتواند، از افغانستان خارج می‌شود و چه بسیار افرادی که می‌خواهند، ولی نمی‌توانند از زیستن در سایۀ شوم حکومت طالبان بگریزند.

در مدتی که قایق‌سواران از ویتنام می‌گریختند، دقیقا از ۱۹۷۵ تا ۱۹۹۵، حکومت کمونیستی ویتنام با تحریم‌های گستردۀ آمریکا مواجه بود ولی فشار تحریم‌ها و فروپاشی شوروی و تغییر سیاست اقتصادی چین سبب شد کمونیست‌های ویتنامی کوتاه بیایند.

با تغییر سیاست اقتصادی ویتنام، رابطۀ آمریکا و ویتنام از ۱۹۹۵ آغاز شد. این رابطه طی دو دهه چنان اوج گرفت که دو کشور در سال ۲۰۱۳ اعلام کردند شریک تجاری یکدیگرند. ویتنام اینک جزو ده شریک تجاری برتر آمریکاست.

بدترین پیامد خروج آمریکا از ویتنام در ۱۹۷۵، آغاز یک دومینوی کمونیستی در منطقه بود. کامبوج و لائوس هم پس از خروج آمریکا از ویتنام، کمونیستی شدند و پل‌پوت در کامبوج، طی کمتر از چهار سال (از ۱۹۷۵ تا ۱۹۷۹) نزدیک به دو میلیون نفر از جمعیت هشت میلیون نفری کامبوج را در کشتزارهای مرگ اعدام گرد. باید دید فتح افغانستان از سوی طالبان چه عواقبی در این منطقه خواهد داشت.