توافق اتمی «برجام» و رفع تحریم‌های بین‌المللی که آیت‌الله «علی خامنه‌ای» با ابراز بدبینی مکرر، به دست آمدن آن با ایالات متحده را غیرممکن می‌خواند، سرانجام در تیر ۱۳۹۴ شکل گرفت اما کمتر از دو سال بعد، «دونالد ترامپ» رییس جمهوری امریکا از آن خارج شد. 

خامنه‌ای بلافاصله پس از خروج امریکا از برجام گفت «بدعهدی» ایالات متحده را پیش‌بینی می‌کرده و حالا پیش‌گویی او محقق شده است. طرف‌دارانش نیز تحقق پیش‌بینی خامنه‌ای را نشانه‌ای از تسلط شگرف او بر مسایل خارجی می‌دانند. اما در واقع او ایران را دچار «پیش‌گویی‌های خودکام‌بخش» خود کرده است. این پیش‌گویی‌های چه هستند؟

***

موقعیتی را فرض کنید که یک خانم و آقا که هرگز یک‌دیگر را ندیده‌اند، قراری برای ملاقات دارند. آشنای مشترک این دو، بر اساس یک سوءتفاهم به خانم می‌گوید آقایی که قرار ملاقات با او دارد، فردی سرد و منزوی است. در نتیجه، یک پیش‌گویی از این دیدار در ذهن خانم شکل می‌گیرد. در زمان اولین برخورد، خانم که انتظار مردی خود دار و گوشه‌گیر دارد، به نحوی با فاصله و بیش از حد محتاطانه با وی برخورد می‌کند و به مرد اجازه نمی‌دهد که گرم و خوش‌رو معاشرت کند. به این ترتیب، پیش‌گویی خود را درباره این که این مرد منزوی و سرد برخورد می‌کند، تحقق یافته می‌بیند.

به این دست پیش‌بینی‌ها، «پیش‌گویی خودکام بخش» (self fulfilling prophecy) می‌گویند؛ موقعیت‌هایی که در آن‌ها، عمل به باورها سرانجام به خلق واقعیت منجر می‌شود.

بعد از ۳۲ سال حکم‌رانی پرنشیب آیت‌الله «علی خامنه‌ای»، شهروندان ایرانی «دشمن» را یکی از پربسامدترین کلمات در بیان وی می‌دانند. اساس حکومت‌گری او بر وجود و مبارزه با دشمن فرضی، به‌ویژه بدبینی عمیق به ایالات متحده استوار بوده است. 

در شروع مذاکرات اتمی، خامنه‌ای گفته بود: «در مسایل خاص، مذاکره را منع نمی‌کنم. لیکن من خوش‌بین نیستم. چون تجربه‌ من این را نشان می‌دهد. امریکایی‌ها، هم غیرقابل اعتمادند، هم غیرمنطقی‌اند، هم در برخوردشان صادق نیستند.»

این عبارت و مشابه آن تا زمان رسیدن به توافق اتمی بین ایران و قدرت‌های جهانی، از جمله امریکا، بارها و بارها در کلام خامنه‌ای تکرار شد. اما بر خلاف ابراز بدبینی‌های او درباره رفع تحریم‌های بین‌المللی با رسیدن به یک توافق مشترک با امریکا، ایالات متحده هم برنامه غنی‌سازی اورانیوم در ایران را پذیرفت، هم تحریم‌های بین‌المللی را رفع کرد و هم در یک اقدام غیرمنتظره، تحریم فروش هواپیماهای مسافربری را هم که ارتباطی با تحریم‌های اتمی نداشت، برداشت.

هنوز یک ماه از رسیدن به توافق برجام نگذشته بود و تکلیف اجرای آن روشن نشده بود که آیت‌الله خامنه‌ای در یک سخنرانی غیرمنتظره، درباره توافق تازه به دست آمده گفت: «نه معلوم است این‌جا رد بشود یا قبول و نه معلوم است آن‌جا رد بشود یا قبول. نیت آن‌ها این بود که از این توافق راهی پیدا کنند برای نفوذ در کشور ما، این راه را به طور قاطع خواهیم بست.»

خامنه‌ای گفته بود که امریکایی در توافق جامع اتمی با ایران قصد داشته‌اند راهی برای نفوذ در این کشور پیدا کنند: «ما این راه را به طور قاطع خواهیم بست. نه نفوذ اقتصادی امریکا را در کشور اجازه خواهیم داد، نه نفوذ سیاسی و نه نفوذ فرهنگی. با همه توان با این نفوذ مقابله خواهیم کرد.»

در شرایطی که مخالفان برجام در اسرائیل و ایالات متحده این توافق را باعث رسیدن جمهوری اسلامی به میلیون‌ها دلار پول می‌دانستند که به سمت گروه‌های شبه نظامی در خاورمیانه سرازیر می‌شود، آیت‌الله خامنه‌ای با رد شروعی برای بهبود روابط با امریکا و تایید حمایت مالی از شبه نظامیان ستیزه‌جوی خاورمیانه گفت: «هر کسی که با اسرائیل مبارزه کند و رژیم صهیونیستی را بکوبد و مقاومت را تایید کند، همه جور حمایتی را که برای ما ممکن باشد، از او می‌کنیم.»

فرماندهان ارشد سپاه پاسداران انقلاب اسلامی توافق برجام را مانعی برای توسعه برنامه موشک‌های «بالستیک» می‌دانند اما مذاکره کنندگان می‌گفتند در متن توافق، محدودیتی برای برنامه موشکی ایران در نظر گرفته نشده و آن‌چه منع شده، ساخت موشک با قابلیت حمل کلاهک هسته‌ای است. 

«محمدجواد ظریف» وزیر وقت امور خارجه جمهوری اسلامی در «دانشگاه تهران» از توافق هسته‌ای و برنامه موشکی به طور هم‌زمان دفاع کرده و در توصیف قدرت معنوی جمهوری اسلامی گفته بود قدرت موشکی مانع اصلی حمله خارجی به ایران نبوده است.

مخالفان، از جمله فرماندهان سپاه به شدت به این تعبیر تاختند. آیت‌الله خامنه‌ای هم خواستار تنظیم یک تور بازدید از صنایع موشکی برای مذاکره کنندگان شد. 

گرچه ظریف در اوج مذاکرات، در نامه‌ای به رییس‌جمهوری و وزیر دفاع وقت خواستار آزمایش موشکی شده بود تا از نتایج آن در مذاکرات استفاده کند اما از سوی طرف‌داران آیت‌الله خامنه‌ای متهم شد که حق آزمایش موشکی و توسعه صنایع مرتبط با آن را در مذاکرات، به امریکا واگذار کرده است. در این کشاکش، مذاکره کنندگان ایرانی گفتند برای امتحان این‌که چنین محدودیتی وجود ندارد، می‌توانند دست به آزمایش موشکی بزنند.

سپاه با درج شعارهایی درباره لزوم از بین بردن اسرائیل به زبان‌های فارسی و عبری، دست به یک آزمایش موشکی زد. توافق به دست آمده بود هنوز چند هفته تا مرحله اجرا زمان داشت. موضوع «رفتار تهدید کننده جمهوری اسلامی» در شورای امنیت مطرح شد، هرچند باعث تصمیم‌گیری مشخصی درباره ایران نشد. اما مخالفان برجام آن را نشانه‌ای از ناکافی بودن آن می‌خوانند.

«دونالد ترامپ» که در کمپین‌های انتخابات ریاست جمهوری امریکا فعالیت می‌کرد، برجام را بدترین توافق تاریخ خواند و گفت در صورت رسیدن به ریاست جمهوری، امریکا را از آن خارج خواهد کرد.

در این فاصله، ماموران سپاه پاسداران انقلاب اسلامی ایران «سیامک نمازی»، شهروند امریکایی ایرانی‌تبار را که آن زمان از موافقان توافق هسته‌ای و بهبود روابط با امریکا بود، دستگیر و سپس به زندان محکوم کردند. دلیل آن را هم مقابله با نفوذ ایالات متحده خواندند که آیت‌الله خامنه‌ای درباره آن هشدار داده بود. 

دونالد ترامپ دستگیری شهروندان دوتابعیتی در ایران را «باج‌گیری» جمهوری اسلامی برای دریافت پول خواند و وعده  داد که در صورت پیروزی در انتخابات، یا به توافق اتمی بهتری با ایران باید برسد یا از توافق موجود بیرون برود.

کشمکش درونی در جمهوری اسلامی برای توسعه برنامه موشکی و تشدید حمایت از شبه نظامیان منطقه و مقابله با نفوذ امریکا در ایران از طریق برجام که تئوری آیت‌الله خامنه‌ای بود، حتی پس از پیروزی ترامپ ادامه داشت. 

ترامپ خواستار توافق تازه‌تری با جمهوری اسلامی بود و سرانجام حدود ۱۷ ماه پس از شروع دوره ریاست جمهوری خود، از برجام خارج شد و تمامی تحریم‌های ایالات متحده را دوباره به اجرا گذاشت. 

او به دلیل رفتار جمهوری اسلامی پس از رسیدن به توافق، «کمپین فشار حداکثری» به راه انداخت که عواقب اقتصادی آن برای جمهوری اسلامی با دوره تحریم‌های بین‌المللی قابل مقایسه‌اند.

پیش‌گویی خودکام‌بخش خامنه‌ای درباره غیرقابل دوام بودن توافق با امریکا با اقداماتی که او از زمان به دست آمدن توافق آغاز کرده، محقق شده بود. 

«علی مطهری»، فرزند یکی از تئوریسین‌های جمهوری اسلامی، یعنی «مرتضی مطهری» که از عوامل اصلی کشاندن آیت‌الله خامنه‌ای به «شورای انقلاب» در روزهای اول سقوط شاه و سرانجام، وارد شدن او به ساختار قدرت در نظام حاکم بر ایران بود، بدون اشاره به تئوری پیش‌گویی‌های خودکام‌بخش گفته بود: «مسوول وضعیت جاری کشور، آن‌هایی هستند که با هوا کردن موشک تلاش کردند برجام اجرا نشود که البته به هدف‌شان رسیدند.»

آیت‌الله خامنه‌ای حالا وارد مذاکرات احیای برجام در دولت «جو بایدن» شده است اما هم‌چنان به پیش‌گویی‌های خودکام‌بخش خود ادامه می‌دهد. او می‌گوید از آن‌جا که دولت‌های بعدی به توافق احتمالی پایبند نیستند، خواستار تضمینی است که ارایه آن از نظر قانونی برای دولت بایدن غیرممکن است. 

این خواسته، خود باعث به بن بست کشیده شدن توافق برای پنج ماه شد و در صورتی که خامنه‌ای بر آن اصرار کند، ممکن است اصل توافق را هم ناممکن کند.

پیش‌گویی‌های خودکام‌بخش رهبر ۸۲ ساله جمهوری اسلامی هم‌چنان بر سرنوشت میلیون‌ها ایرانی داخل و خارج از کشور اثرگذار است.